Hüseyn Mehdiyev vaxtı

AZƏRBAYCAN KİNOSU – 120

PƏRVİN

Kinorejissor, kinooperator, ssenarist Hüseyn Mehdiyev Azərbaycan kino tarixində özünəməxsus yer tutan sənətkarlardan biridir.

O, hələ 70-ci illərdə Moskva Ümümittifaq Dövlət Kinematoqrafiya İnstitutunun operatorluq fakültəsini bitirdikdən sonra fəaliyyətinə operator kimi başlayıb, “Azərbaycanfilm” kinostudiyasında bir sıra sənədli və bədii filmlərin quruluşçu operatoru olub və elə ilk işlərindən kino sənətinə öz dəsti-xəttini gətirib. Daha sonralar rejissor kimi fəaliyyətini davam etdirən sənətkarın operator olaraq ən fərqli estetikaları yarada bilməsini iki filmi müqayisə edərək görmək mümkündü; Ramiz Rövşənin ssenarisi əsasında rejissor Tofiq Tağızadənin ekranlaşdırdığı “Babamızın babasının babası”, Anarın ssenari müəllifi və rejissoruolduğu “Qəm pəncərəsi” filmlərini. Mirzə Cəlilin həyatından bəhs edən, əsərləri əsasında ekranlaşdırılan “Qəm pəncərəsi” daha çox çöl estetikasındadır. Əsl bir Danabaş kəndinin göstərildiyi filmdə bozluq, köhnəlik təkcəküçələrdən, təbiətdən, yastı-yapalaq evlərdən yox, həm də qəhrəmanların simasından yağır. Anarın ssenarist və rejissor kimi irəli sürdüyü ideyaları Hüseyn Mehdiyev operator kimi qabardır, önə çıxarır. Mirzə Cəlilin “gözünü açıb qaranlıq gördüyü dünya” bütün “çalarları” ilə tamaşaçıya təqdim olunur. “Babamızın babasının babası” filmində isə bunun tam əksidir - işıqlı, romantik bir dünya, gülün gülü, bülbülün bülbülü çağırdığı rəngarəng təbiət, əbədilik simvolu olan Əziz babanın gah keçmişə gedən xəyalları, gah da reallıq. Bütün bunlar Hüseyn Mehdiyevin kamerası vasitəsiylə ən təsirli, fərqli formada gözlərimiz önündə canlanır.

Artıq vurğuladığım kimi, uzun illər operator olaraq bir çox uğurlara imza atmış sənətkar rejissor kimi də özünəməxsusluğunu qoruyub saxlayıb. Quruluş verdiyi ekran əsərləri içərisində Ramiz Rövşənin ssenariləri əsasında çəkilən “Süd dişinin ağrısı” və “Özgə vaxt” filmləri xüsusi yer tutur. Hələ 1987-ci ildə ekranlaşdırılan “Süd dişinin ağrısı”nı Ramiz Rövşən ilk əvvəl poema olaraq qələmə almışdı, daha sonra eyni əsərin motivləri əsasında ssenari yazdı və film çəkildi. Poemada da, filmdə də süd dişi uşaqlığa vida simvolu kimi göstərilir. Balaca Kərim(Pərviz Hüseynov) sonuncu süd dişi ilə vidalaşmalı olduğu gün Çimnaz müəllimə (Larisa Xələfova) ilə rastlaşır. Poemada Səmədin ilk sevgisi, müəlliməyə aşiq olması əsas mövzudursa, atasıyla “rəqabəti” önə çəkilirsə, filmdə kinonun tələblərinə uyğun əlavələrdən sonra ideya xeyli dəyişib. Müəlliflər üç nəslin – 7 yaşlı balaca Kərimin, qardaşı 15 yaşında yeniyetmə Səmədin (Fuad Dadaşov), onların ortayaşlı atasının (Əlican Əzizov) duyğularını göstərirlər.Süd dişini - uşaqlığınıitirmək istəməyən balaca, özünü, hisslərini yeni-yeni kəşf etməyə başlayan, amma bunlardan bir az da utanan yeniyetmə, nə istədiyini dəqiq bilən, uzun illərdən bəri qadın üzünə həsrət qalan yetkin kişi... Filmdə bu üç nəsil bir ailənin içərisində göstərilir. Və bunların başına gəlmiş sevgi...

Bu sevgidi, mənim balam,

ömürlərdən uzun sevgi.

Bir əliylə

beşikləri yırğalayan,

Bir əliylə

qəbirləri qazan sevgi.

Bu sevgidi, mənim balam, –

bir dəlisov kəhər kimi

dalımızca çapan sevgi.

Harda olsaq, əcəl kimi

gəlib bizi tapan sevgi.

Ramiz Rövşən bu sevgi “tərifini” poemasında vermişdi. Məgər bu tərif bütün yaşlar üçün keçərli deyilmi? Aşiq olunca bütün bu “yaşlar” – körpəlik, uşaqlıq, yeniyetməlik və yetkinlik bir insanın içərisində baş qaldırmırmı?! Allaha üzünü tutub “bu nə oyun idi açdın başıma?!” – desən də, yaşadıqlarını tam anlamasan da, uşaq kimi çaşıb, yeniyetmə kimi həyəcanlansan da, yetkin bir insan təkibütün baş verənləri dəqiq dərk etsən də, nə fərqi?!Olan olub, “sevgidən peyvənd yoxdusa”, geriyə də yol yoxdu... Bu mənada “Süd dişinin ağrısı” filmi bütün yaşlar və zamanlar üçün “aktual” olan hissləri fərqli rakurslardan göstərir. Müəlliflər sevgini ən müxtəlif detallar vasitəsiylə ifadə etməyə çalışırlar. Sinif yoldaşına vurulan Səməd anasının boyunbağısını köhnə sandıqdan oğurlayıb qıza hədiyyə aparır. Nə qədər dəqiqdi, deyilmi? Axı sevgi elə ilk rüşeymlərindən qəribə bir bəxş etmək arzusu yaradır... Fərqi yoxdu nəyi hədiyyə etmək istəyirsən, kiçik bir şokolad qutusunu, yaxud ömrünü?! Və ən qəribə olan budur ki, bütün bu duyğular, onların çalarları şeir kimi qavranır.Ona görə də Hüseyn Mehdiyevin “Süd dişinin ağrısı” filminin rejissoru kimi ən böyük üstünlüyü şeir kimi duyğuları kinoya çevirə bilməsidir.

Son illər Azərbaycan kinosunun ən böyük problemlərindən biri də uşaqlardı. Nədənsə adama elə gəlir ki, rejissorlarımız uşaq qəhrəmanlarla işə o qədər əhəmiyyət vermirlər, yaxud ümumiyyətlə bu sahədə təcrübəsizdirlər. Bəzi filmlərdə uşaqların süni gülüşü, “yekə-yekə” danışması, sözləri hecalara bölərək tələffüzü bütün digər üstünlükləri heç edir. “Süd dişinin ağrısı” filmində isə rejissor uşaqlarla o qədər dəqiq işləyib ki, onların oyunu, xüsusən Kərimi canlandıranPərviz Hüseynovun ifası son dərəcə təsirlidir. Onu dünyaya gətirərkən vəfat etmiş anasının xatirəsini qoruyan, divardakı şəklinə, əşyalarına tapınan, amma həm də süd dişi ilə - uşaqlığı ilə vidalaşmaqda olan balacanın keçirdiyi halları, körpə üsyanını bundan dəqiq çatdırmaq mümkün də deyil. Eyni zamanda ovçuluqla gününü keçirən, illərdi ki, qadın nəvazişinə həsrət qalan atanı ifa edən Əlican Əzizovun da, şəhərdən kəndə gəlmiş ürkək bir gənc xanımı – Çimnaz müəlliməni canlandıran Larisa Xələfovanın da oyunları xüsusi vurğulanmalıdır. O məqamda ki, bu ceyran təki ürkək xanım“ovçu” kişi ilə üz-üzə gəlir, ilk həyəcan baş qaldırır, sevgi tumurcuqlanır. Filmin ən uğurlu kadrlarından biri atanın keçmişi ilə, paltarlarını güvə yemiş qadının xəyalı ilə, xatirəsi ilə vidalaşdığı səhnədir. Şkafqarışıq paltarların yandırılması, atanın təzə eşqiylə, Çimnaz müəllimə ilə birgə bu çırthaçırt yanan ocağa tamaşa etməsi... Və övladların halı, hər şeyi başa düşən Səmədin, heç nəyi anlamaq istəməyən, anasına aid ən kiçik bir əşyanı qorumağa çalışan Kərimin duyğuları...Ümumiyyətlə filmdə sevgi yeni bir həyatın başlanğıcı, yeni bir mərhələyə keçid kimi göstərilir. Ata Çimnaz müəlliməyə vurulmaqla keçmişini yandırmaq, ondan xilas olmaq istəyir, Səməd sinif yoldaşı Sonaya aşiqdi və buna görə xeyli cəsarətlənib, kişilənib, balaca Kərim üçün isə bu yük çox ağırdı... Poemada Ramiz Rövşən “Bu yük sənin yükün deyil, hanı bu yükün yiyəsi?” deyə soruşur. Özünü anasının “qatili” bilən Kərim bu yüklə yaşaya bilməzdi... Süd dişiylə vidalaşdığı gün həyatıyla da vidalaşmalı idi. Müəlliflər məhz bu yerdə uşaq xarakterini dəqiq yaradırlar. Axı kim uşaq vaxtı valideynlərindən küsəndə “ölərəm onda bilərsiz!” – deyə düşünməyib, kim yerə sərilib “mən öldüm” – deməyib?! Ölümlə hədələmək, ölümü oyun-oyuncaq bilmək məhz uşaq duyğusudu, çünki yalnız həyatı ciddiyə alınca, tam dərk edincə ölümün nə olduğunuanlayırsan...

Filmin sonunda balaca Kərim anasına qovuşur, heç bir vaxt görmədiyi anasının yanına gedir:

Hələ batmamışıq min-min günaha –

Mənim balam, vaxtdı daha,

bu dünyadan gedək, gedək,

bir gözəl üzlə gedək

tanrının qapısına…

“Süd dişinin ağrısı”ndan təxminən on il sonra ekranlaşdırılan “Özgə vaxt” filmində sanki elə bu ideyalar davam etdirilir. Bu filmdə də sevgi, valideyn – övlad münasibətləri iri plandadır. Amma bu filmi qısaca izah etsək deyə bilərik ki, “Özgə vaxt” fədakarlıq haqqındadır, atası (Ələddin Abbasov) ömürlük şikəst olan Leylanın (Ayan Mirqasımova) fədakarlığı haqqında. Hətta qulluqçular da xəstə atasının şıltaqlıqlarına dözə bilmədiyi üçün Leyla skripkaçı kimi çalışdığı orkestrdən çıxır,tədricən dostlarını da itirir, yavaş-yavaş həyat tərzini dəyişərək "özgə vaxtla" – atasının vaxtı ilə yaşayır.

Xalq artisti Ayan Mirqasımovanın canlandırdığı fədakar övlad obrazında dünyadan təcrid olunmuş ovqat var. Filmin əvvəlində sevgilisi (Elşən Rüstəmov) ilə dəniz kənarında atılıb düşən, sevinən, qol-qanad açıb uçan Leyla atasının yıxılmasından sonra tam özünə qapanır, dünyadan qopur. Hətta uzaqda olan sevgilisinin də məktublarına cavab vermir, yazdığı kağızları ünvana göndərmir. Ayan Mirqasımovanın məhz bu ovqatı, gənc yaşında ağır yükün altında çiyinləri çökmüş gənc qadını dəqiq ifa edir. Yalnız göyərçinlərlə şad olan atasının hər nazını çəkməsi, sağalacağına inanması isə onun bir az da romantik xarakterini göstərir.

“Özgə vaxt” filmi bütün estetikası, rəngləri, obrazların ifası baxımından fərqlidir. Amma eyni zamanda filmin mövzusundan Azərbaycan mentaliteti duyulur. Soyuqqanlı, məsafəli Avropalı bu cür xəstəni dövlətin ixtiyarına verərdi yəqin... Hər halda Hollivudun yüngül filmlərindən tutmuş, Avropanın ciddi ekran əsərlərinə kimi bir çoxunda məhz bu – xəstələrin, qocaların öz mühitlərində yaşaması göstərilir. Xəstəsən get xəstəxanaya, qocasan, özünü idarə edə bilmirsən, qocalar evinə. Bu mənada “Özgə vaxt” məhz Şərqə, daha dəqiq desək bizim millətə xas üstünlüyü göstərir.

Şikəst, nitq qabiliyyətini itirmiş, kaprizli, amma eyni zamanda övladına əziyyət verdiyi üçün əzab çəkən atanı canlandıran Ələddin Abbasovun hərəkətsiz oyunu böyük ustalıq tələb edir. Yalnız göyərçinləri ovcundan yedirdərkən çəkdiyi qəhqəhələrdən savayı heç bir sevinci qalmayan adam yaşamaq istəmir. Və o yerdə ki, qızı Leyla bir anlıq bezir, yorulur, əlini çəkir ondan, uzaqlaşır, ona göz qoyanqonşunun (Rafiq Əliyev) yanına gedir, hər şey bitir...

Müəlliflər atasının zamanı ilə yaşayan Leylanın duyğularını müxtəlif priyomlarla göstərirlər.Bunların içərisində ən təsirlisi Leylanın atası öləndən sonra onun kreslosuna oturması və ovcundan göyərçinləri yemləyib qəhqəhə çəkməsidir.

Ramiz Rövşən – Hüseyn Mehdiyev kino yaradıcılığı, istər bu haqqında söz açdığım ekran əsərləri, istər daha sonrakı illərdə çəkilən “Məkanın melodiyası” filmi insanın iç aləmini, bir az da “qəribə duyğularını” açmağa, göstərməyə çalışır. Bu mənada yazımın əvvəlində də söylədiyim kimi Hüseyn Mehdiyev şeir kimi duyğuları ekranlaşdıran rejissordur!

525-ci qəzet 2018.- 30 mart.- S.7.