Həmzət bəy Qəbulovun "Molla Nəsrəddin"dəki yazıları

Həmzət bəy Qəbulov-Şirvanlı haqqında bir neçə söz

Həmzət bəy Həbibulla bəy oğlu Qəbulov-Şirvanlı 1884-cü ildə Zaqatala dairəsinin Qax kəndində anadan olub. O, ilk təhsilini Qaxda aldıqdan sonra Stavropol gimnaziyasında oxuyub, sonra isə təhsilini Kiyev hərbi məktəbində davam etdirib.

Təhsilini bitirib Tiflisə dönən Həmzət bəy bir müddət burada dövlət vergi idarəsində işləyib. Ancaq bu cansıxıcı iş mənəvi cəhətdən onu qane etməyib. Rəsmi dövlət qulluğunu birdəfəlik buraxaraq publisistika ilə məşğul olmaq istəyib. Tez-tez mətbuatda ayrı-ayrı məsələlərə öz münasibətini bildirib, ictimai işlərdə, mədəni tədbirlərdə fəal iştirak edib. Publisistikaya marağı onu əbədi olaraq mətbuata bağlayıb. O, Tiflisdə rus dilində nəşr olunan "Zakavkazye" qəzetində (1906-1914) 1908-ci ildən "müsəlman şöbəsi"nin müdiri vəzifəsində işləməyə başlayıb.

Həmzət bəyin "Zakavkazye" qəzetində çalışmağa başlaması Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyəti ilə bağlı ən yaxşı nümunələrin bu qəzetdə dərc edilməsinə təkan verdi. Bu illərdə "Zakavkazye" qəzeti Azərbaycan mövzusuna daha geniş yer verdi. Yalnız onu demək yetər ki, Vaqifin məşhur "Bəh, bu bağın nə əcəb sərvi-dilaraları var" müxəmməsinin rusca ilk poetik tərcüməsi, C.Məhəmmədquluzadənin "Ölülər" komediyası haqqında ilk rəy, M.F.Axundzadənin rusca ilk tərcümeyi-halı və başqa bir çox yazılar məhz Həmzət bəyin sayəsində bu qəzetdə dərc edilib.

Mətbuatdakı işi Həmzət bəy Qəbulovu yalnız mənəvi baxımdan təmin edirdi, özünü bütünlüklə xalq işi uğrunda mübarizəyə həsr edən bu görkəmli ziyalının maddi durumu isə əsla ürəkaçan deyildi. Bir kasıb komada yaşayır, əskimiş paltar geyir, daimi ehtiyac içində yaşayırdı.

Ruhca idealist olan, dünya nemətlərindənsə mənəvi qidanı üstün tutan Həmzət bəyin nimdaş sürtukunun altında xalqına sonsuz məhəbbət dolu, qaynar bir ürək çırpınırdı; elə bir ürək ki, onun yiyəsi yurduna, elinə xidməti dünyanın hər cür naz-nemətindən üstün tuturdu.

H.Qəbulov mətbuatdakı çıxışlarında başlıca diqqəti xalqının mədəni tərəqqisinə, maarifə, klassik irsin, yeni ədəbiyyatın təbliğinə, ana dili, qadın azadlığı məsələlərinə və başqa sahələrə yönəldir, hər dəfə maraqlı fikirlər irəli sürürdü.

Həmzət bəy mədəni inkişaf uğrunda mübarizənin əsas vəzifələrindən birini ana dilinin saflığını yad təsirlərdən qoruyub saxlamaqda görürdü. O deyirdi ki, xalqla heç kəsin başa düşmədiyi ərəb-fars tərkibləri ilə deyil, təmiz ana dilində, onun başa düşdüyü dildə danışmaq lazımdır. Onun fikrincə, bu məsələ həll edilməsə, aparılan mübarizə istənilən nəticəni verməyəcək.

Görkəmli mütəfəkkir M.F.Axundzadənin 100 illik yubileyinin keçirilməsinin ilk təşəbbüsçülərindən və əsas təşkilatçılarından biri H.Qəbulov olmuşdu. Onun bir çox ən yaxşı məqalələri M.F.Axundzadəyə həsr edilib.

Həmzət bəy beynəlmiləlçi publisist idi. Başqa xalqların da ədəbi-mədəni nailiyyətləri onu sevindirirdi. O, müsəlman Şərqinin məşhur sənətkar və filosoflarından biri olan əl-Qəzali haqqında geniş fikir söylədiyi, çeçen teatrı və əlifbasının yaradılmasını alqışladığı kimi, gürcü sairi Akaki Seretelinin 50 illik yubileyini də ürəkdən təbrik etmişdi. Onun bu münasibətlə göndərdiyi təbrik məktubu Azərbaycan-gürcü ədəbi əlaqələri tarixi üçün də qiymətli sənəddir.

Bütün ömrünü xalqının tərəqqisi uğrunda işə həsr etməyi düşünən H.Qəbulovun sağlamlığı onun arzularının tam gerçəkləşməsinə imkan vermədi. Tələbəlik illərindən başlanmış xəstəlik M.F.Axundzadənin yubileyi ərəfəsində daha da şiddətləndi. Onun səhhəti o dərəcədə zəiflədi ki, hətta yubilyar haqqında hazırladığı məruzəni təntənəli gecədə oxumağa belə taqəti olmadı, həmin məruzəni Tiflis Xeyriyyə Cəmiyyətinin katibi M.F.Əfəndiyev oxudu.

Ağır xəstəliyinin müalicəsinə vaxt da, maddi vəsait də tapa bilməyən H.Qəbulov Axundzadənin yubiley təntənəsindən cəmi bir ay sonra - 1912-ci il yanvarın 9-da Tiflisdə Haqqın dərgahına qovuşdu. Onun vaxtsız vəfatından iki gün sonra - 11 yanvar 1912-ci ildə "Baku" qəzetində Hüseyn bəy Minasazov yazırdı: "Daim millətin mənafeyi keşiyində duran cavan bir jurnalistin ölümü hiss ediləcək itkidir. Bu itki adamı bir də ona görə yandırır ki, mərhum Həmzət bəy kimi səmimi, təmiz qələm sahibləri bizim aramızda azdır".

Həmzət bəyin publisistik irsi, təəssüf ki, indiyədək toplanaraq kitab halında xalqa çatdırılmayıb. Biz onun "Molla Nəsrəddin" məcmuəsində 1909-1910-cu illərdə "Sofi Zənbil" gizli imzası altında dərc edilmiş 15 yazısını bir yerə yığaraq "525-ci qəzet"in oxucularına təqdim edirik 

ÇÖP

("Molla Nəsrəddin", 11 yanvar 1909-cu il, № 2)

Mən balaca olan vaxt, fikrimə gəlir, bizim Qafar adında bir nökərimiz var idi. Ölənlərinizə Allah rəhmət eləsin, bir gün mənim rəhmətlik babam nədən ötrü isə nökərimizi məscidə göndərmişdi. Nökər məscidə gedib görür ki, heç kəs yoxdur, fürsəti qənimət bilib yavaş-yavaş məscidin məhəlləsində olan gavalı ağacına çıxıb o qədər gavalı yeyir ki, bir vaxt bihuş halına gəlib yıxılır. Axşam bizə xəbər olur ki, nökərimiz bərk naxoşlayıb. Dərhal babam adam göndərib cindar Molla Kazımı çağırtdı. Molla Kazım gələn kimi tas qurub başladı oxruc oxumağa. Xülasə, axırda məlum oldu ki, məzlum nökərin boğazında çöp qalıb. O saat Tamam xalanı gətirib çox zəhmətlə çöpü çıxartdırdıq. Baxıb gördük məscid bağındakı gavalının çərdəyi ilişib nökərin boğazında qalıb. Hə, boğaz dedim, yadıma bir şey düşdü. Car bazarında olan məscidə nahiyə qazısı Molla Məhəmməd Seyidov neçə illər idi mollalıq edərdi. Sonra il keçdi, ay dolandı, gün doğdu, camaat rəhm edib məscidi Seyidovun əlindən aldı. Qoçaq Seyidov bizim nökər Qafaq kimi bunların acığına məscidə vəqf olunan bir bab dükanı xəlvətcə yazdırır öz adına. Bir günü qəflətən Seyidov yerə yıxılıb başlayır çabalamağa. Dərhal cindar, uruhölçən dəvət olunub Molla Məhəmmədin naxoşluğunu kəşf etməyə şüru edirlər. Axırda məlum olur ki, vəqf dükanı çöp olub qalıb bu yazıq Seyidovun boğazında. İndi, a Molla əmi, and verirəm səni Qoçana çayının kənarında olan bir nəfər çayçının imanına, dərhal qabil çöpçü tapıb göndərəsən bu məzlum Seyidovun çöpünü çıxardıb, onun vücudunu təhlükədən qurtarasız. Başağrısı oldu, əfv edəsiz.

Sofi Zənbil

"BADLOQ"

("Molla Nəsrəddin", 1 mart 1909-cu il, № 9)

Çoxları yazıb bizdən "badloq"un mənasını soruşurlar.

Lazım bilirik ki, burada bu sözü məna edək. "Badloq" iki sözdən əmələ gəlir: "bad" farsca "yel", "loq" yapon dilində "burun" deməkdir, badloq, yəni burun yeli.

Bu söz Qax vilayətində çox işlənilir. Əhvalat bu qərar ilədir ki, keçənlərdə Car bazarında məscidə vəqf olunan dükanların biri qalmışdı nahiyyə qazısının boğazında. Camaat Car mirovoy suduna ərizə verib xahiş etmişdi ki, sudya barmaqlarını uzadıb qazının boğazından dükanı çıxarsın, qaytarsın camaata. Yazıq sudya da qalır məəttəl, çünki zakon kitablarına baxıb görür ki, belə bir iş heç yanda yazılmayıb.

Axırda qazı özü də çarəsiz qalıb gedir bir kağız qayırır və camaatın əsl vəkillərinin əvəzinə üç nəfər adam tapıb deyir ki "biz camaat tərəfindən vəkilik və dükanın geri qaytarılmasına razı deyilik". Bu barədə qazı bir badloq qayırıb qoyur sudyanın qabağına.

Fevralın on üçündə sudya badloq kağızına baxıb qazıya deyir: "Üzün qara olsun".

Bəs "badloq", yəni "burun yeri" və bəyanı da bu cürdü ki, qazı üç nəfər yalançı camaat vəkillərini tapıb təvəqqə eləmişdi ki, bunlar qazının "badloq"una qol qoysunlar, yəni qazının burnundan püləsinlər ki, boğazında qalan dükan keçib getsin qarnına.

Sofi Zənbil

ZƏLİ 

("Molla Nəsrəddin", 12 aprel 1909-cu il, № 15)

Allah babana rəhmət eləsin, bir kərə mənim rəhmətlik babam mərhum həkim Zoğalın buyurmağına görə bir neçə zəli gətirib günçıxan tərəfdəki qolunda olan yaranın pis və qəliz qanını sormağa qoymuşdu ki, qolu şəfa tapsın. O vədə mən üç yaşında balaca uşaq idim, allahın belə xırda qurdlara oxşuyan balaca zəlilərinə baxıb çox təəccüb edirdim ki, bunların ən böyüyü görəsən nə boyda olar? İndi, a Molla əmi, dörd sənədir ki, bizim Zaqatala okruqunun hər uçastkasinda həmin zəlilərdən bir neçəsi böyüklənib və başlarına əmmamə qoyub yayılıblar. Bunlar həqiqi zəlillər kimi xəstələri sağaltmaq əvəzinə sağların qanlarını sorub xəstələtmək kəramətinə dəxi qadirdirlər. Bu zəlilərə bizim yerdə şeyx deyirlərmiş. Əvvəla: Hacı Musa dəbir adında bir lotu neçə ildir ki, Dağıstanın bir naxırından çatını qırıb gəlibdir Cara və hər axşam namazdan sonra cavan övrətləri yığıb və lampanı keçirib başlayır donbalaq aşmaq təriqətini işlətməyə! Saniyən: Balakən uçastkasında Katex kəndinə təşrif buyurub İsa dəbir deyən bir dərd əhli çox əla teatr açıb. Cavanə və xoşsima müridlər məcanən qəbul olunur. İnşallah, Şeyx Sənanın məqamına yetişəcək. Salisən: Hacı Osman əfəndi deyən bir zövq əhli neçə ildir ki, Zaxod kəndindən hicrət edib Lekit kəndinə təşrif buyurub, bir "Gülüstani-İrəm" tikib, həftə bazarı açıb, məsələn, avam camaatı tovluyub iməci ilə bir həftə Zoğal dibi, bir həftə ... pirinə gedir. Özü də cənnəti tamam ixtiyar edib heç bizə yer saxlamayıb. Rabiən: Əliabad uçastkasında Lahıc kəndində Hacı Qurban əfəndi adında bir nəfər şeyx ölüb, gecələr ərşə çıxıb, məlaikəklər ilə namaz qılır. Mötəbər rəvayətlərə görə, məskuru cənnətə haçarçı təyin edəcəklərmiş və digəri Qımır kəndində Hacı Murad əfəndi adında bir nəfər ruh əhli çox ixlas ilə ibadət edib şeyx "Bərsisa"nın məqamına daxil olmağa bir arşın yol qalıb!.. Xamisən: Falax kəndində Hacı Mustafa əfəndi adında bir qiyafətşünas mübarək üzünə pərdə salıb ərişərrəhmi səyahət etməyə getmişdi. Deyirlər səkkiz cənnətin cümləsini gəzib hər birində bir fincan abi-kövsər içib genə təbdili-hava üçün Falax kəndinə təşrif buyurub.

İndi, a Molla əmi! Təvəqqe edirəm Molla Abbas kitabına baxıb xəbər verəsən, əvvəla, Dağıstanın zəliləri cümləsi beləmi olur? Saniyən, bu əmmaməli zəlilər ki bişəkk cənnətə daxil olacaqlar, biz asi qullara cənnətin məhəlləsində də olsa yer olacaqmı? Yoxsa indidən ərizə verib qəndidat yazılaqmı? 

Sofi Zənbil

YEŞİN BACI

("Molla Nəsrəddin", 26 aprel 1909-cu il, № 17)

Biz uşaqlıqda bir neçə uşaq bir yerə cəm olaraq gündüzlər məhəllədə "Yeşin bacı" oyunu oynardıq. Belə ki, birimiz bir agacın dalında gizlənib xəbər verərdik "Yeşin bacı, gəl". Yoldaşlar da gəlib bizi tapardı. İndi dünya tərəqqi edib. Hər iş kamil olduğu kimi, bu oyunun kamil və əlasını Danaçıda şeyxlik edən Hacı Şüeyb əfəndi bilir. Bu lotu biz uşaqlar kimi gündüz yox, gecələr qaranlıqda mürid və cavan övrətlər ilə oynayır və özü də biz kimi ağac dalında yox, mələk misli cavan övrətlərin arasında gizləndiyindən onu heç tapmaq olmur. İslam aləmində bu üsuli-cədid "Yeşin bacı"nı məlum etməyə lazım bilirik.

Sofi Zənbil

(Ardı var)

Abdurrəhman QABULZADƏ

525-ci qəzet 2018.- 1 may.- S.6.