Nümayəndə heyətinin taleyi - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti-100

Vilayət QULİYEV

1919-cu ilin yanvarında 19-da İstanbula varid olan və Fransaya viza almaq üçün burada uzun və üzücü mübarizəyə başlayan Azərbaycan Cümhuriyyəti nümayəndə heyəti düz bir il sonra - 1920-ci ilin yanvarında hamıdan gec gəldiyi Parisdə ilk tarixi zəfərə imza atdı - sülh konfransının Ali Şurası 10 yanvar tarixli iclasında Azərbaycanın müstəqilliyi de-fakto tanındı.

Beləliklə, Ə.Topçubaşov və həmkarları çətin, məsuliyyətli səfərə çıxarkan bəlkə özləri də qarışıq hər kəsə inanılmaz görünən mühüm qələbəni qazandılar - dünyanın diqqətini Şərqin ilk Cümhuriyyətinə cəlb edə bildilər. İndi qarşıda ilk uğuru möhkəmlətmək - respublikanın hüquqi cəhətdən, yəni de yure tanınmasına nail olmaq, həqiqətən də müstəqil demokratik dövlət qurmaq və onun beynəlxalq miqyasda təsdiqinə nail olmaq vəzifəsi dayanırdı.

Həyatın, mövcud gerçəkliyin biri-birinin ardınca ortaya çıxardığı bütün çətinliklərə baxmayaraq, ümummilli sevinc və təntənənin yaşandığı, dövlətçilik qürurunun beyinlərə, ürəklərə hakim olduğu zəfər günləri bir bu niyyətlər o qədər də uzaq, əlçatmaz görünmürdü. Azərbaycanın müstəqil dövlət kimi dünyanın siyasi xəritəsində öz yerini tutacağına, faktiki müstəqilliyin tezliklə beynəlxalq hüquqi status da qazanacağına bəslənən ümid çox güclü idi...

Amma Ə.Topçubaşov siyasətin sürüşkənliyinə, qabarma və çəkilmələrinə yaxşı bələd olan təcrübəli ictimai-siyasi xadim kimi sülh konfransı Ali Şurasının tarixi qərarından bir neçə gün sonra nümayəndə heyəti üzvlərini və Azərbaycan hökumətini qələbədən bir an da sərməst olub arxayınlaşmamağa, işlərini əvvəlki qətiyyət və əzmkarlıqla davam etdirməyə çağırırdı.

Bu prinsipial mövqeyi 1920-ci ilin yanvarın 14-də heyətin həmin vaxt Londona ezam edilmiş üzvü Ə.Şeyxülislamov və müşavir M.Mehdiyevə göndərdiyi məktubdakı sətirlərdən də görmək mümkündür: “...məsələ aydınlaşandan sonra (faktiki tanınma ilə bağlı Ali Şuranın protokolunun əldə olmaması nəzərdə tutulur - V.Q) əvvəlkindən daha fəal işləyəcəyik. Ümumiyyətlə, indi hamımıza tarazlığı qoruyub saxlamaq çox vacibdir. İstəyirəm ki, hər birimiz vəzifəmizə ciddi yanaşdığımızı, həyəcana qapılmadan işimizi davam etdirdiyimizi sübuta yetirək. Bir sözlə, istədiyim budur ki, həm sevincli, həm də kədərli anlarımızda biz bu xüsusiyyətimizi hər zaman əsas prinsip sayaq”.

Yuxarıda da qeyd etdiyim kimi, Azərbaycanın müstəqilliyinin de-fakto tanınması qərarı nümayəndə heyəti üçün siyasi-diplomatik qələbədən daha çox məqsədyönlü mübarizənin növbəti mərhələsinə keçid xarakteri daşıyırdı. Qarşıda daha ciddi vəzifələr - gənc dövlətin Millətlər Liqası üzvülüynə qəbul olunması, Avropa ölkələri ilə yalnız siyasi deyil, ticari-iqtisadi və mədəni-mənəvi əlaqələrini genişləndirməsi, bir sözlə, dünya birliyinin tam hüquqlu üzvünə çevrilməsi üçün görülməsi tələb olunan çoxlu mühüm işlər dayanırdı.

Onları ardıcıl və düşünülmüş şəkildə, pillə-pillə həyata keçirmək məqsədi ilə Ə.Topçubaşovun rəhbərliyi altında Azərbaycan heyəti Millətlər Liqası və sülh konfransının Ali Şurasının 1920-ci ilin martında London, aprel ayında İtaliyanın San-Remo şəhərində baş tutan konfranslarının işində iştirak etmişdilər. Spada (Fransa) keçirilməsi nəzərdə tutulan növbəti görüşə hazırlaşırdılar. Parisdə yarımçıq qalmış məsələlərin müzakirəyə çıxarıldığı iki əvvəlki beynəlxalq forumda diqqətin Azərbaycana yönəldilməsinə bacardıqları qədər səy göstərmişdilər. Hökumətlə davamlı əlaqə saxlaya bilməsələr də, lazımi maddi və mənəvi dəstək görməsələr də, onlar nə istədiklərini yaxşı başa düşür, Bakıda yaşanan arzuları gerçəyə çevirmək üçün heç bir çətinlik və əziyyətdən, xristian ayrı-seçkiliyindən və Qərbin soyuq soyuq münasibətindən qorxub çəkinmirdilər.

Və ilk baxışdan işlər hələlik sanki yolunda gedirdi. Azərbaycan heyəti mötəbər toplantılara qatılırdı. Yüksək səviyyəli ingilis, fransız, amerikalı diplomatlarla görüşlər keçirilirdi. Əlimərdan bəy və həmkarları müxtəlif toplantı və müzakirələrdə iştirak edir, öz sözlərini deyirdilər. Bir illik gərgin fəaliyyətdən sonra Avropanın diqqətini az da olsa, cəlb etmək mümkün olmuşdu.

Bu diqqəti daha da artırmaq üçün Azərbaycan ilk növbədə daxili sabitliyə, yüksək dövlətçilik şüuru və mədəniyyətinə malik olmalı idi. Hər şeyin yoxdan başladığı bir şəraitdə buna nail olmaq mümkün idimi?

Əlimərdan bəy düşünürdü ki, mümkündür! O, Parisdən göndərdiyi məktubların birində əqidə dostlarını daha əzmli və səbatlı olmağa çağıraraq yazırdı: “İnanıram ki, buna gücümüz çatacaq. Çünki xalqımız, doğrudan da, qabiliyyətlidir, ölkəmiz təbii sərvətlərlə zəngindir. İndiyə qədər əxlaqi başlanğıca əsaslanan siyasi məktəbimiz olmadığından geniş xalq kütlələrinin öz gənc dövlətinin müəssisə və qurumlarından nümunə götürməsi, yaşadığımız sınaq anının tam ciddiyyətini dərk etməsi çox zəruridir. Paytaxt və rəhbər xadimlər - bax, Azərbaycana bütün varlığı ilə xidmət etməyin nümunəsini geniş xalq kütlələrinə onlar göstərməlidir. Ümumi borc xalqı səfərbər etmək, onu müstəqil mövcudluq ideyası ətrafında sıx birləşdirməkdir. Çünki artıq şüurlarda geriyə dönüş üçün yer olmadığına, ola da bilməyəcəyinə əminik. Qarşımızda yalnız bir yol var, o da Azərbaycanın müstəqilliyinə aparan yoldur!”

Və nümayəndə heyətinin bütün fəaliyyəti bu müstəqilliyin əbədi yaşarılığının dönməzliyinin təmin olunmasına yönəlmişdi.

Amansız qasırğa kimi hər şeyi silib-süpürən fəlakət gözlənilmədən baş verdi. 1920-ci ilin 28 aprelində Azərbaycanın bolşevik işğalına məruz qalması haqqında alınan acı xəbər Ə.Topçubaşov və həmkarlarını zəhmətini bir anın içində heçə çevirdi. Artıq adından danışdıqları, haqqını tələb etdikləri dövlət yox idi. Dünənə qədər istiqlal təşnəliyi ilə yaşayan xalq kobud, qaba güc qarşısında susmaq, geri çəkilmək məcburiyyətində qalmışdı. Cəmisi bir neçə ay əvvəl Azərbaycanın müstəqil siyasi mövcudluğu ilə razılaşmış kimi görünən Avropa dövlətləri bolşevik bütöv bir xalqın faciəsinə tam laqeydliklə tamaşa edirdi.

Rusiya bu dəfə sovet imperiyası libasında, bolşevik cildində Azərbaycanı işğal etmişdi. Sanki hər şeyi yenidən başlamaq zərurəti yaranmışdı: indi bir tərəfdən arxasında heç bir güc dayanmayan nümayəndə heyətinin siyasi müstəvidə qalıb yaşaması uğrunda gündəlik mübarizə aparmaq, o biri tərəfdən isə susqun, laqeyd dünyanın diqqətini Azərbaycan faciəsinə cəlb etmək tələb olunurdu.

Parisdə tam qeyri-müəyyənlik və naməlumluğun hökm sürdüyü 1920-ci ilin may ayında baş vermiş fəlakətin miqyas və dəhşətini təsəvvürünə gətirə bilməyən Ə.Topçubaşov Bakıya, artıq çox güman özü də həyatda olmayan baş nazir N.Yusifbəyova yazırdı: “Bir daha təkrar edirəm, nümayəndə heyəti son dərəcə ağır, sarsıntılı günlər yaşayır. Heç bir xəbər tuta bilmədiyimiz ailələrimizin, doğma və yaxınlarımızın dərdi bir yana qalsın, indiki vəziyyət ölkənin və ordunun, Parlamentin və hökumətin taleyindən tam məlumatsız qalmağımız səbəbindən bizi dözümlülük sınağına çəkir, hər an səbir və iradə nümayiş etdirməyə, gərginlik içində gözləməyə, gözləməyə və yenə də gözləməyə məcbur edir. Lakin belə ümidsiz vəziyyətə düşməsinə baxmayaraq, nümayəndə heyəti hazırkı son dərəcə çətin şəraitdə yenə də işini davam etdirmək, üzərinə düşən vəzifələri bacardığı qədər yerinə yetirmək üçün özündə qüvvə tapır”.

Acı xəbərin alındığı ilk gündən bu qətiyyətli mövqe nümayəndə heyəti üzvlərinin dəyişməz həyat və davranış prinsipinə çevrilmişdi. Onlar böyük ideyanın reallığa çevrilməsi yolunda qalan həyatlarını qurban verməli olduqlarının fərqində idilər. Və bundan əsla qorxuya, vahiməyə düşmürdülər. Taleyin bütün zərbələrinə mətanətlə sinə gərməyə hazır idilər. Faciənin miqyasının az-çox bəlli olduğu, Gəncə üsyanının uğursuzluğu ilə bağlı səhih xəbərlərin alındığı 1920-ci ilin iyun günlərində Ə.Topçubaşov yazırdı:

“Əgər dünyanın bütün şeytanları bir yerə yığılıb Şərqə qarşı çevrilmiş cəhənnəm planı qurmaq istəsəydilər, yenə də taleyin hökmü ilə kainatın bu hissəsində hökm sürən indiki müdhiş dağıdıcılıq, hər şeyi xarabazara çevirmə üsullarından daha mükəmməl bir şey fikirləşə bilməzdilər. Digər tərəfdən, əgər cahanşümul hadisələr, bütün inkişaf və dirçəlişlər sonda rəngarəng gülzara və bol bəhrəyə qovuşmaq üçün mütləq qurbanlar, həm də qanlı qurbanlar tələb edirsə, o zaman yaşadığımız günlər özünün dəhşətləri ilə nə qədər faciəli olsa da, yenə bədbinliyə və ümidsizliyə qapılmağa dəyməz”.

Nümayəndə heyəti üzvlərini on illər boyu ayaqda tutan da bu ümid idi...

lll

1919-cu ilin yanvarında (Ə.Topçubaşov 1918-ci ilin sentyabrında) Paris sülh konfransında iştirak etmək üçün Azərbaycan hökumətinin mandatı ilə Bakıdan çıxan, bir də heç zaman doğma vətənə qayıda bilməyən, məzarları dünyanın müxtəlif guşələrinə səpələnən nümayəndə heyəti üzvlərinin qürbət həyatı biri-birindən fərqli olmuşdu. Amma kiçik istisnalarla onların hamısını bir nöqtədə birləşdirən iki cəhət, iki xüsusiyyət vardı: hamısı nəvbənöv siyasi, ictimai, mənəvi, maddi məhrumiyyətlərə sinə gərməli olmuşdu, hamısı həyatının sonuna qədər azadlığı üçün çarpışdığı Azərbaycan həsrəti ilə yaşamışdı...

Əlimərdan bəy Topçubaşov - şübhəsiz, həm yaşı, həyat təcrübəsi, həm də tutduğu mövqe baxımından çətinliklərin və məsuliyyət payının ən böyüyü onun üzərinə düşmüşdü. Çünki tək özü və ailəsi üçün deyil, rəhbərliyi altında Parisə gələn nümayəndə heyətini hər bir üzvü, təmsilçisi olduğu hökumət, fövqəladə və səlahiyyətli naziri kimi fəaliyyət göstərdiyi Azərbaycan Cümhuriyyəti üçün cavabdehlik yükünü həyatının sonuna qədər çiyinlərində daşımışdı.

1920-ci ilin iyununda Parisdən İstanbula, Əli bəy Hüseynzadəyə göndərdiyi məktubda üzərinə düşən problem və qayğıların ağırlığını dostu ilə bölüşərək yazırdı: “Artıq iki aydır ki, kimlərin idarə etdiyini bilmədiyim ölkəmdən, necə və nəyin hesabına yaşadıqlarından xəbərsiz qaldığım ailəmdən tamamilə uzaq düşmüşəm. Əgər belə davam edərsə, tezliklə özüm də, buradakı nümayəndə heyətimiz də ehtiyac girdabında boğulanların sırasına qoşulacağıq. Fransada, Almaniyada, İtaliyada təhsil alan 78 azərbaycanlı tələbənin aqibəti necə olacaq? Hətta bu barədə düşünmək özü dəhşətdir”.

Lakin Əlimərdan bəy yaxasını heç vaxt bu dəhşətlərdən kənara çəkməmişdi, əksinə, həmişə ən “odlu nöqtələrdə” olmuşdu. Hələ bolşevik hakimiyyətinin “bal ayı” başa çatmamış o, xalqın yeganə qanuni hakimiyyəti kimi Azərbaycan Cümhuriyyətinin Millətlər Liqasına üzvlüyü uğrunda mübarizə aparırdı. Daha sonra bu mübarizə Genuya və Lozanna konfranslarında, Avropa rəsmiləri ilə görüş və söhbətlərdə, qəzetlərdəki məqalə və çıxışlarda, çoxsaylı məktub və notalarda, bəyanat və demarşlarda öz əksini tapmışdı. O, var gücü ilə milli dövlətçiliyin yeganə qanunu təmsilçisi kimi nümayəndə heyətinin mövcudluğunu qoruyub saxlamağa, müxtəlif ölkələrə səpələnmiş siyasi mühacirləri vahid ideya və məqsəd ətrafında birləşdirməyə, daxili ixtilaf və çəkişmələrə son qoymağa çalışırdı.

Ölümündən bir neçə ay əvvəl sanki bütün mübarizələrinin yekunu, siyasətçi həyatının “qu quşu” nəğməsi kimi Brüsseldə Gürcüstan və Şimali Qafqaz Dağlıları Respublikasının nümayəndələri ilə birlikdə Qafqaz Konfederasiyası Paktını imzalamışdı. Ermənistanın destruktiv qüvvə kimi kənarda qaldığı bu pakt də sovet imperiyasının süqutu zamanı “Qafqaz evi” adı altında aktuallıq qazanmışdı və Əlimərdan bəyin böyük siyasi bəsirətindən xəbər vermişdi.

Tale onu biri-birindən amansız sınaqlara çəkmişdi. Böyük çətinliklərdən sonra ailəsini bolşevik əsarəti altındakı Azərbaycandan Parisə gətirə bilsə də, burada heç vəchlə onlara layiq olduqları güzəran qurmağı bacarmamışdı. Nümayəndə heyətində şəxsi katibi vəzifəsini yerinə yetirən sevimli oğlu Rəşidi 25 yaşında itirmişdi. Bir qızı, iki oğlu qürbət məmləkətdə ailə qura, ev-eşik sahibi ola bilməmişdilər. Ehtiyac üzündən valideynləri ilə birlikdə Türkiyəyə köçən sevimli nəvələrinin üzünə həyatının sonuna qədər həsrət qalmışdı. Maddi sıxıntılar Damokl qılıncı kimi daim özünün və ailəsinin başı üzərindən asılmışdı. Dəfələrlə Paris kənarında yaşadığı evdən bayıra atılmaq təhlükəsi ilə üzləşmişdi. Amma heç bir şey onu millətə, milli ideyaya xidmət əzmindən döndərə bilməmişdi.

Məşum 28 apreldən 11 il sonra, 1931-ci ilin aprelində əqidə və əməl dostu Xəlil bəy Xasməmmədliyə yazdığı və taleyinə düşən acı, sarsıdıcı zərbələrdən söz açan kədərli məktubundakı aşağıdakı sətirlər də bu həqiqəti bir daha nəzərə çarpdırmaqdadır: “Nə irəliləyən yaş, nə xəstəliklər, nə ehtiyac məni ümumi işə xidmətdən kənarlaşdıra bilər. İndiyədək qüvvəmin imkan verdiyi qədər, yaxamı heç bir məsuliyyətdən kənara çəkmədən, hər hansı səhvimi pərdələmədən həmin işin öhdəmə düşmüş, düşən və düşəcək qismini görmüşəm. Bundan sonra da eyni şəkildə işləməyə hazıram”.

Bolşevik mətbuatı onu nüfuzdan salmaq üçün gah xalq xarici işlər komissarı Çiçerinə müraciət edərək SSRİ-yə qayıtmaq istədiyi, gah mövqeyindən çəkilib təslim bayrağı qaldırdığı barədə şayiələr yayırdılar. Hər belə uydurmadan sonra Ə.Topçubaşov növbəti sərt bəyanatları, qətiyyətli addımları ilə bu fikirlərin çürüklüyünü və həqiqətdən uzaqlığını ortaya qoyurdu.

Əlimərdan bəyin ömür yolu 1934-cü il noyabrın 5-də vətəndən uzaqlarda, Paris yaxınlığındakı Sent Klu qəsəbəsində yoxsulluq və ehtiyac içində başa çatmışdı. Azərbaycanlı siyasi liderin ölümü yalnız həmvətənlərini deyil, keçmiş Rusiya imperiyasının əksər xalqlarının siyasi mühacirət dairələrini silkələmişdi. Bolşevik işğalının vətənlərindən didərgin saldığı minlərlə insan Əlimərdan bəyin simasında əzmkar mübarizə yoldaşı, sədaqətli dost və müdrik insan itirmişdi. Bəlkə bu səbəbdən də azərbaycanlı Ə.Topçubaşovun dəfni çoxmillətli Paris mühacirətinin birlik nümayişinə çevrilmişdi.

Vida mərasiminə həmvətənləri ilə birlikdə Gürcüstan, Ukrayna, Orta Asiya, Şimali Qafqaz, Volqaboyu, Ermənistan və başqa yerlərdən olan, çoxu vaxtı ilə Paris sülh konfransında indi sovet işğalı altındakı ölkələrini təmsil etmiş ictimai-siyasi xadimlər, keçmiş dövlət və hökumət başçıları iştirak edirdilər. Mərhumun məzarı başında onun səmimiyyəti, yüksək insani keyfiyyətləri, siyasi müdrikliyi, prinsipiallıq və səbatlılığı barədə çoxlu ürəkdən gələn sözlər hərarətli sözlər söylənmişdi. Lakin heç şübhəsiz, Əlimərdan bəyin milli ideal naminə yarım əsrlik fəaliyyətinə ən böyük qiyməti uzun illərin mübarizə yoldaşı M.Ə.Rəsulzadə vermişdi: O, demişdi: “Əlimərdan bəyin adı bizim ictimai və siyasi həyatımızın ən mühüm dövrlərindən birinin yaranmasını özündə təcəssüm etdirir. Sözü, qələmi, tükənməz enerjisi ilə o, həyatının son gününə qədər xalqının xoşbəxtliyi və millətinin haqq işi uğrunda mübarizənin ön cərgəsində dayandı. Biz azərbaycanlılar Əlimərdan bəyin simasında milli hərəkatın bütöv bir dövrünün təmsilçisini, böyük dövlət xadimini, müstəqillik uğrunda dönməz mübarizi itirdik. Elə bir zaman gələcək ki, artıq ölkəmiz azadlığa qovuşacaq, Parlamentinin ilk sədrinə, müstəqilliyinin müdafiəçisinə minnətdar xalq onun abidəsini ucaldacaq”.

Əhməd bəy Ağayev - nümayəndə heyətinin bütün səylərinə baxmayaraq, Müttəfiq qoşunlar komandanlığının həbsə atdığı Əhməd bəyin gənclik illərinin şəhərinə - Parisə getməsi mümkün olmamışdı. 1918-ci il mayın 28-də, müstəqilliyin birinci ildönümündə Ə.Topçubaşov başda olmaqla Azərbaycan heyətinin ABŞ prezidenti, məşhur “Vilson prinsiplərinin” müəllifi Vudro Vilson tərəfindən qəbul edildiyi gün ingilislər onu Osmanlı imperiyasının tanınmış ictimai-siyasi xadimləri və fikir adamları ilə birlikdə Malta adasına sürgünə göndərmişdilər. Əhməd bəy iki illik həbsxanaya bərabər sürgün dövrünü başa vuranda artıq qurucuları sırasında yer aldığı Azərbaycan Cümhuriyyəti devrilmişdi. Sovet Azərbaycanının lideri N. Nərimanov onu Bakıya çağırsa da, “Türklüyə xidmət sərhəd tanımır” - düşüncəsindən çıxış edən Əhməd bəy artıq “namus borcu” ilə bağlandığı “ikinci vətəni” - Türkiyəni seçdi. Həyatının son gününə qədər Türkiyənin və türklüyün xidmətində dayandı, millət vəkili, qəzet redaktoru, hüquq professoru, çoxsaylı kitabların müəllifi, siyasi partiya lideri və Atatürkün yaxın silahdaşlarından biri kimi Türkiyə Cümhuriyyətinə, türklüyə xidmət göstərdi. Paris səfərinin pozulmasında Ə.Topçubaşovun günahı olmasa da, Fransaya gedə bilmədiyi üçün həyatının sonuna qədər köhnə dostu ilə soyuq münasibət saxladı.

Məmmədhəsən Hacınski - 1919-cu ilin sentyabrında M.Hacınski iki aylıq məzuniyyətlə Parisdən vətənə qayıtdı. Əlimərdan bəyin onun üzərinə heç bir vəzifə qoymamaq və Bakıda göstrərilən vaxtdan çox ləngiməsinə imkan verməməklə bağlı israrlı xahişlərinə, xəbərdarlığına baxmayaraq, M.Hacınski bir daha Parisə, nümayəndə heyətindəki fəaliyyətinə dönmədi. Müsavatın II qurultayında partiyanın MK-nə üzv seçildi. 1919-cu ilin dekabrında N.Yusifbəylinin dördüncü hökumət kabinəsində daxili işlər naziri təyin edildi. 1920-ci il fevralın 18-də ticarət, sənaye və ərzaq naziri oldu. Həmin il martın 30-da başlayan hökumət böhranı zamanı yeni kabinet təşkili M.Hacınskiyə həvalə edildi. Lakin aprelin 22-də o, Parlamentin müvəqqəti sədri M.Y.Cəfərova hökumət qura bilmədiyi barədə məlumat verib eyni gündə Müsavat partiyasını tərk etdi və bolşeviklərin tərəfinə keçdi. Bu addım milli hökumətin süqutunda həlledici zərbəyə çevrilməsə də, cümhuriyyətçilərin inamını sarsıtdı. Sovet hakimiyyəti dövründə əsasən şəhər təsərrüfatı sahəsində çalışan M.Hacınski 1931-ci ildə Beriyanın əmri ilə həbs olunmuşdu. Bir versiyaya görə həmin ilin aprelində Tiflis həbsxanasında həyatına intiharla son qoymuş, başqa bir versiyaya görə isə Beriya tərəfindən güllələnmişdi.

Məhəmməd Məhərrəmov - 1982-ci ildə 87 yaşında Parisdə dünyaya göz yuman M.Məhərrəmov nümayəndə heyətinin həyatdan sonuncu köçən üzvü idi. Onu həm də məşhur heyətin həmvətənlərlə ünsiyyətdən çəkinməyən yeganə təmsilçisi adlandırmaq mümkündür. Bir neçə il Azərbaycan Milli Mərkəzinin üzvü və xəzinədarı kimi çalışması istisna edilərsə, M.Məhərrəmov ümumiyyətlə, siyasətdən nisbətən uzaq olmuşdu. Əvəzində Fransa paytaxtında öz kiçik biznesini qurmağa çalışmış, bukinist və bibliofil kimi tanınmışdı. Ötən əsrin 70-ci illərində Parisdə tanış olduğu YUNESKO əməkdaşı diplomat Ramiz Abutalıbova və ədəbiyyatşünas-alim, professor Abbas Zamanova bir sıra nadir kitablar bağışlamışdı. Bu kitablardan biri - Abbas müəllimin hədiyyə etdiyi “Qafqaz Azərbaycanı nümayəndə heyətinin Paris sülh konfransından tələbləri”nin ingilis nəşri qəribə bir təsadüf nəticəsində bu sətirlərin müəllifinə qismət olmuşdu. Rus yazıçısı A.İ.Gertsenin Londonda buraxdığı “Kolokol” jurnalının komplektini və eyni müəllifin İsveçrədə çıxan külliyyatını Moskvadakı Lenin kitabxanasına hədiyyə etdiyi üçün 1970-ci illərdə keçmiş SSRİ-nin Xarici Ölkələrlə Dostluq və Mədəni Əməkdaşlıq Cəmiyyətləri İttifaqının xüsusi medalına layiq görülmüşdü.

Əkbərağa Şeyxülislamov - nümayəndə heyətinin digər üzvləri kimi Ə. Şeyxülislamov da Parisdə məhrumiyyətlərlə dolu mühacir həyat yaşamağı və ideallarına sadiq qalmağı prinsiplərinə hər hansı şəkildə arxa çevirməkdən üstün tutmuşdu. Azərbaycan mühacirətinin tanınmış simalarından biri - M.Vəkilli onu “yurdunun qurtuluşu uğrunda gənc yaşlarından bir çox məşəqqətlərə sinə gərmiş cəfakeş, idealist” adlandırırdı. 1924-cü ildə M.Ə.Rəsulzadənin rəhbərliyi ilə qurulan və siyasi mühacirətin bir araya gətirilməsini qarşısına məqsəd qoyan Azərbaycan Milli Mərkəzinin fəaliyyətində iştirak etmişdi. Əvvəlcə yaxın silahdaşlarından biri kimi tanındığı Əlimərdan bəylə bəzi problemləri meydana çıxmışdı. 1950-ci illərdə Azərbaycan Milli Birlik Məclisi üzvlüyünə seçilmiş, tale yoldaşı C.Hacıbəyli və İ.Əkbərlə ilə birlikdə Rusiya Millətlərinin Qurtuluş Şurasının təsisi haqda Visbaden Bəyannaməsini imzalamışdı. Yazı irsindən sadəcə qiymətli xatirələrdən ibarət “Azərbaycan necə yarandı” məqaləsi günümüzə çatıb. Ailəsi, övladı olmayan Ə.Şeyxülislamov 1961-ci ildə tənha və yoxsul şəraitdə vəfat etmişdi. Paris ətrafındakı Bobinyo şəhərinin müsəlman qəbiristanlığındakı məzarı 2002-ci ildə Azərbaycan XİN-in təşəbbüsü ilə bərpa olunmuşdu.

Mir Yaqub Mehdiyev - Azərbaycan Cümhuriyyətinin süqutundan sonra əvvəlcə Parisdə, 1928-ci ildən sonra isə Türkiyədə yaşamış, daha çox siyasi publisistika və elmi yaradıcılıqla məşğul olmuşdu. 1928-ci ildə İstanbulda türkcə “Beynəlmiləl siyasətdə petrol”, 1933-cü ildə Parisdə fransızca “Le probleme du Caucas”, 1934-cü ildə isə yenə Parisdə rus dilində “Beynəlxalq vəziyyət və sovetlərdə milliyyət məsələsi” kitablarını nəşr etdirmişdi. Bundan başqa, ictimai-siyasi xarakterli məqalələri “Azəri-Türk”, “İstiqlal”, “Qurtuluş”, “Odu yurd” kimi məcmuələrdə özünə yer almışdı. 1920-ci illərin ikinci yarısında Ə.Topçubaşovla aralarında bəzi anlaşılmazlıq və problemləri baş vermişdi. Keçmiş Rusiyadan olan siyasi mühacirləri birləşdirən “Prometey” hərəkatının və “Prometey” jurnalının fəal əməkdaşlarından biri kimi tanınmışdı. Azərbaycanlı siyasi mühacirlərin 1943-cü ildə Berlində qurduqları “Milli Azərbaycan Komitəsi” üzvləri sırasında yer almışdı. İstanbulda yaşadığı illərdə Hərbi Akademiyada rus dili dərsi deyirdi. Həyatının sonuna qədər əqidəsi uğrunda ictimai-siyasi fəaliyyətdən geri çəkilməyən Mir Yaqub Mehdiyev 1949-cu ildə Türkiyədə vəfat etmişdi.

Ceyhun bəy Hacıbəyli - həyatının sonuna qədər Ə.Topçubaşovla yaxın, səmimi və işgüzar əlaqələrini qoruyub saxlayan, onun ən inanılmış adamı və “sağ əli” kimi qalan yeganə heyət üzvü idi. Mühacirət illərində daha çox ədəbi-ictimai və elmi fəaliyyətlə məşğul olmuş, Azərbaycanı Fransada tanıtmaq və təbliğ etmək istiqamətində çalışmışdı. 1925-ci ildə qardaşı Üzeyir bəyin “Arşın mal alan” əsərini fransızcaya çevirərək Parisdə tamaşaya qoyulmasına nail olmuşdu. “La Revue du Monde Musulman”, “Journale Asiatique”, “La Revue Contemporaire” və nəşrlərdə Azərbaycan folkloruna, tarix, ədəbiyyat və mədəniyyətinə dair çoxsaylı məqalələr dərc etdirmişdir. İkinci Dünya müharibəsindən sonra Almaniyada Azərbaycan Milli Birlik Məclisi idarə heyətinin üzvü, eyni zamanda, bu siyasi qurumun “Azərbaycan” adlı jurnalının redaktoru idi. “Azadlıq” radiosunun qurucularından və Münhendəki SSRİ-ni öyrənən İnstitutun fəal əməkdaşlarından biri olmuşdu. Bədii-publisist yaradıcılıqla da məşğul olmuş, sovet həyatının naqislik və eybəcərliklərini göstərən maraqlı hekayələr, düşündürücü publisist məqalələr, satirik etüdlər, esseler yazmışdı. 1961-ci ildə Parisdə vəfat etmiş və orada da dəfn olunmuşdur. Nəslinin davamçıları Fransada yaşayır. “Bir il xəyallarda... və bütöv bir ömür” adlı memuarların müəllifidir.

Abbas bəy Atamalıbəyov - nümayəndə heyətinin ən gənc üzvü idi. Parisə 1919-cu ilin avqustunda Parlamentin Sosialist fraksiyasının üzvü kimi ilə gəlmişdi. Əslində, fraksiya yoldaşı M.Məhərrəmovu əvəz etməli idi. Lakin həmin dövrdə iki aylıq ezamiyyətlə Bakıya getmiş M.Hacınski qayıtmadığından, digər tərəfdən də heyətin işləri çoxaldığından M.Məhərrəmovun Parisdən ayrılması mümkün olmamışdı. A.Atamalıbəyovun üzərinə isə nümayəndə heyətinin katibi vəzifəsi qoyulmuşdu. Parlamentin qərarı ilə 100 nəfər azərbaycanlı gənc ali təhsil məqsədi ilə Avropa ölkələrinə göndərildikdən sonra onların məsələlərinə cavabdehlik də A.Atamalıbəyovun üzərinə qoyulmuşdu. 1920-ci illərdə nümayəndə heyətinin tərkibindəki fəaliyyətdən qismən uzaqlaşmış, Paris birjasında qiymətli daşlar üzrə mütəxəssis kimi çalışmışdı. İkinci Dünya müharibəsi dövründə Ə.Fətəlibəyli-Düdənginski və F.Əmircanla birlikdə Almaniyada yaradılan və azərbaycanlı hərbi əsirlərə yardım göstərməyi qarşısına məqsəd qoyan “Əlaqə heyətinin” üzvü olmuşdu. Dünyanın müxtəlif ölkələrini gəzib-dolaşmış, 1971-ci ildə oğlu, kimyaçı mühəndis Qalib Atamalı ilə yaşadığı Çilidə vəfat etmişdi.

Fransada 1950-ci illərin əvvəllərinə qədər mühacirətdə olan gürcü hökuməti fəaliyyət göstərmişdi. Ə.Topçubaşovun ölümünə qədər nümayəndə heyəti də təxminən eyni işi görmüş, Azərbaycan Cümhuriyyətinin beynəlxalq miqyasda təmsil edilməsini öz üzərinə götürərək bütün çətinlik və məhrumiyyətlərə baxmayaraq, bu vəzifənin öhdəsindən bacardığı qədər gəlmişdi. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, Gürcüstan hökuməti dövlət xəzinəsini özü ilə xaricə aparmağa nail olmuşdu, bir sıra Avropa ölkələrinin, ümumilikdə, xristian dünyasının diqqət və qayğısını daim öz üzərində hiss etmişdi. Ə.Topçubaşov və həmkarları isə belə imkanlara malik olmadan, yalnız şəxsi entuziazma və hüdudsuz vətən, millət sevgisinə arxalanaraq həyatlarının sonuna qədər Azərbaycanı təmsil etmək, millətin səsi və sözü olmaq vəzifəsindən yaxalarını kənara çəkməmişdilər.

(Davamı növbəti şənbə sayımızda)

525-ci qəzet 2018.- 5 may.- S.18-19.