Tarixin közərən ocağı - Zirə
Asif RÜSTƏMLİ
AMEA Nizami
adına Ədəbiyyat İnstitutu Mətbuat
tarixi və publisistika şöbəsinin müdiri, filologiya
elmləri doktoru, professor
Azərbaycan
- Odlar yurdu! Sinonim statusunda səslənən bu
qoşa məfhumun mənsub olduğu məkanın
böyük sivilizasiyaya, ən qədim tarixə və zəngin
mədəniyyətə sahibliyini isbatlamaq üçün
uzaq ölkələrin arxivlərində, muzeylərində dəlil-sübut
axtarmağa ehtiyacın duyulmaması təbii olduğu qədər
də məntiqlidir. Çünki ölkənin tarixi
içindən boy göstərir, zamanın dərinliklərindən,
alt qatlarından, sivilizasiyanın sübh çağından
gəlir...
Bu mənada Qobustan qayalarını Azərbaycan tarixinin
ilk salnaməsi, Odlar yurdunun daş pasportu da adlandırmaq olar. Tanrının
işığı, nuru, Günəşin zərrəsi kimi
dəyərləndirilən odun-alovun müqəddəs
sayılması, ona sitayiş edilməsi xalqımızın
min illər boyu həyat, yaşam tərzini
formalaşdırmış,
dünyagörüşünü, mübarizə fəlsəfəsini
zənginləşdirmiş, azadlıq məfkurəsini
aydınlatmışdır. Minilliklərin
müdhiş maneələrini dəf edərək zaman-zaman
işğalçı talanlarından, barbar təcavüzlərindən
salamat çıxaraq çağımıza,
günümüzə gəlib çatan çoxsaylı
yeraltı və yerüstü abidələr ulu
babalarımızın bizə ünvanladığı sirli,
sehirli, eyni zamanda, susqun tarix dərsliyidir. Əxz etməli,
öyrənməli nə qədər məna qatları var, hər
cizgisində, çalarında yuvalanmış nə qədər
ideomatik ifadələr, örtülü həqiqətlər
var... Şübhəsiz ki, zəngin mədəni
və mənəvi keçmişimiz nurlu, işıqlı gələcəyimizin
mötəbər təməlidir.
Müasir
dövrümüzdə doğma Azərbaycanımızı -
odlar yurdumuzu simvolizə edən "Qız qalası",
"Suraxanı atəşgahı" kimi möhtəşəm,
unikal, bənzərsiz inam, inanc, düşüncə məbədləri
ulularımızın həm də oda, işığa, nura
ucaltdığı ehtiram, sayğı və sevgi abidələridir.
Şübhəsiz ki, dünyada işığın həsrətini
çəkənlər qaranlığı arzulayanlardan qat-qat
çoxdur. Hər
bir ölkə, xalq, ev üçün
işığın düşmə bucağı fərqlidir.
Azərbaycan xalqı üçün Günəş Şərqdən,
Xəzər dənizindən doğur... Yayın sübh
çağı Abşeron yarımadasının Şah dili
zolağında dayanıb Günəşin doğuşunu seyr
edərkən ilk olaraq şəfəqlərin dan yerini od vurub
köz kimi qıpqırmızı
qızartdığının, Xəzərin
qırçın, lacivərd ləpələri üzərində
gur tonqal çatıldığının və işıq
selinin sular üzərində dalğavari
çığıra çevrilərək tədricən
cahana yayıldığının şahidi olursan. Üç tərəfdən dəniz
dalğaları ilə əhatələnmiş Şah dili
zolağına ən yaxın və ən qədim
yaşayış məskənlərindən biri
Bakının Zirə kəndidir. Min illərdi
zirəlilər Günəşi ilk qarşılayan,
çöhrələrində və ürəklərində
işıq, nur gəzdirən Azərbaycan türkləridir.
Arxeoloji qazıntılar zamanı Zirə kəndinin
yaxınlığından tapılan, üzərində heyvan
rəsmləri olan daş lövhələr, möhkəm,
qranit daşdan yonulmuş qədim qadın heykəli, nizə
ucluqları bu məkanın Qobustan mədəniyyəti ilə
canlı, insani əlaqələrindən xəbər verir. Bəzi elmi qənaətlərə
əsasən isə ən qədim insan toplumlarının dəstə-dəstə
Qobustandan Zirəyə ov etmək, azuqə toplamaq
üçün gəldikləri, onlardan bir qisminin burada
yurd-yuva, od-ocaq yeri seçdikləri qədim məxəzlərdən
məlumdur.
Əslən
zirəli olan AYB-nin katibi, istedadlı
yazıçı-dramaturq İlqar Fəhmi "Yaxın - uzaq
Zirə" adlı kitabında yazır: "Son illərdə
həm Qala, həm Türkan, həm də Zirə ətrafı
ərazilərdə arxeoloji qazıntılar davam etdirilir və
bu axtarışların ən böyük
tapıntılarından biri də Zirədən bir qədər
şimalda, indiki Dübəndi bağlarının
yaxınlığında tapılan, eramızdan əvvəl
II minilliklərə aid edilən qədim kurqandır". (İlqar Fəhmi. "Yaxın -
uzaq Zirə", Bakı, Zirə Mədəniyyət Mərkəzi
- Eko-Park, 2016, səh. 27 (212)
Aşkara
çıxarılan qədim insan məskənləri,
kurqanlar, daş lövhələr, heykəllər, ov və əmək
alətlərinin antik nümunələri, bir sözlə,
tarixin közərən ocaqları tükənməz, müqəddəs
hərarətilə ruhumuzu oxşadıqca ulu
babalarımızın cəsur, məğrur yaşamına, həyat
tərzinə, böyük zövqünə, çoşqun
ilhamına, yaratdığı kulturoloji ənənələrə
heyran qalmaya bilmirsən.
Zirə və
ona qonşu olan Abşeron kəndlərinin qədim mədəniyyət
və məişət şəraiti ilə bağlı tədqiqatçılardan
Vüqar Məmmədov və Elman Yusifov "Ekoloji
menecment" adlı dərs vəsaitində ilkin qaynaqlara
istinad edərək yazırdı: "Tunc dövründən
başlayaraq sonrakı dövrlərə qədər davam edən
Abşeron arxeoloji abidələri, qaya təsvirləri,
kurqanlar, yaşayış yerlərinin qalıqları, qəbiristanlıqlar
Abşeron yarımadasının qədim sivilizasiya beşiklərindən
olduğunu göstərir. Bunlarm ən əhəmiyyətlisi
m.ə. III minilliyə aid olan göy cisimləri təsvir
olunmuş Bilgəh-Nardaran ərazisindəki Ümidqaya abidəsidir.
Tunc dövrünə (m.ə. III minilliklər) aid olan Mərdəkan,
Şüvəlan, Şağan, Zirə,
Türkan, Ramana və digər yerlərdə aşkar
edilmiş təsvirlər ov səhnələrini, təsərrüfat
fəaliyyətini, adət və ənənələri əks
etdirir. Şüvəlan, Türkan, Binəqədi, Buzovna,
Digah, Zirə kimi Abşeron kəndləri ərazilərindəki
Tunc və Dəmir dövrlərinə aid yaşayış
yerlərindən tapılmış, əhəngdaşıdan
hazırlanmış dəndöyənlər (daş vəl),
həvəngdəstələr, çaxmaqdaşıdan ox
ucluqları, tunc və dəmirdən xəncər, boz və
qırmızı gil qab qırıqları, qılınc, nizə,
bıçaq, iynə, kəmər, bilərzik, üzük,
zınqrov, balıqqulağı və əqiqdən muncuq,
müxtəlif heyvan, quş və balıq sümükləri,
buranın dövrünün yüksək mədəniyyət
mərkəzi olması ilə yanaşı, təbiətdən
istifadənin, istehsalın, sənayenin və süni ekosistemlərin-sənətkarlıq
və istehsal zəminində yaranmış ilkin şəhərlərin
meydana gəldiyini göstərir. Zərif
naxışlı tunc kəmər üzərindəki işləmələrdə
olan qaya və daş təsvirləri bu məhsulların yerli
istehsal məhsulu olduğunu, yerli sənətkarlığın
yüksək səviyyəsini bildirir. Tapıntılar
göstərir ki, Abşeronda yaşamış qədim
tayfalar Tunc Dövründən etibarən maldarlıq, əkinçilik,
dulusçuluq, balıqçılıq və toxuculuqla məşğul
olmuş, ətraf mühitin idarə edilməsi
baxımından dövrünün yüksək bilik və vərdişlərinə
malik olmuşlar". (V.Məmmədov, E.Yusifov. "Ekoloji
menecment". I cild, Bakı, 2014, səh.
70 (382)
Etiraf olunmalıdır ki, zirəlilərin dövrü,
mühiti, həyat tərzi, məşğuliyyəti
haqqında müəlliflər dərslikdə yetərincə
səhih məlumatlar vermişdir.
Bəzi mütəxəssislər "Zirə"
sözünün ərəb mənşəli "cəzirə"
(ada) anlayışından yarandığını iddia edirlər. Təəccüblüdür
ki, toponimika, coğrafi adlar ilə məşğul olan tədqiqatçılarımızın
bir qismi arxaik, çətin anlaşılan sözlərin
tarixini, yaranma və yayılma arealını araşdırarkən
çox zaman ərəb, fars
qaynaqlarına üz tutur, dilimizdə əcnəbi izi aramaqdan
bezmək, yorulmaq bilmirlər. Bir həqiqət məlumdur ki, bəşər
övladının yaşayış məskəni kimi Zirə ərəblərin
bu ərazilərə gəlişindən min illərlə əvvəl
mövcud idi. Bu qədim yaşayış məkanının
adı niyə xalq təbabətində ədviyyat bitkisi kimi məşhur
olan, uzunömürlü xəstəliklərin ən effektli dərmanı
kimi tanınan "zirə" sözü ilə bağlı
olmasın?
Biz "zirə" sözünə şəfaverici
bitki növü kimi böyük türk mütəfəkkiri
Mahmud Kaşğarinin "Divani Luğat-it Türk"
dördcildliyinin birinci cildində də rast gəlirik. Zirənin
sıx-sıx bitdiyi və ya ondan ən qədim zamanlarda, təbabətin
inkişaf etmədiyi dövrlərdə xəstəliklərə
qarşı mükəmməl faydalanan insanların
yaşadığı məkana da Zirə və ya zirəlilər
adı verilə bilərdi.
Görkəmli
Azərbaycan tarixçisi, professor Məmmədəli Şərifli
"IX əsrin ikinci yarısı - XI əsrlər Azərbaycan
feodal dövlətləri" (Bakı, 2013, səh.166 (398)
adlı monoqrafiyasında Əl-Məs`udinin "Müruc əz-zəhəb"
(II cild, səh. 274) əsərinə əsaslanaraq Abşeron
yarımadasına yaxın ərazilərdə səkkiz adadan
dördünün Zirə ("Zirə və ya Qumzirə",
"Kiçik Zirə", "Böyük Zirə və
ya Nargin" və "Xirə Zirə") adı ilə qeyd
edildiyini vurğulamışdır.
Zirəlilər
əsrlərdən bəri zəhmətsevərlik, qonaqpərvərlik,
açıqürəklilik kimi ali mənəvi keyfiyyətləri
qoruyub inkişaf etdirməklə bərabər mühafizəkarlığı,
adət-ənənəyə sadiqliyi, torpağa, vətənə
bağlılığı ilə də tanınırlar.
XIX yüzilliyin əvvəllərində Qafqaz Azərbaycanının
bir qismi, o cümlədən, Gəncə, Qarabağ, Bakı
regionları Rusiya İmperiyası tərəfindən
işğal edildikdən sonra hərbi məmurlar bu ərazilərdə
əhalinin siyahıya alınmasını mərhələlərlə
həyata keçirmişlər. Azərbaycanın işğal
edilmiş ərazilərində başlanan, mahiyyət etibarilə
müsbət dəyərləndirilməyə layiq bu proses Zirə kəndində
də dörd dəfə uğurla baş tutmuşdur. Zirəlilər
Bakıətrafı kəndlərlə bərabər 1832,
1849, 1863 və 1886-1892-ci illərdə (Əhalinin siyahıya
alınması Bakının ayrı-ayrı kəndlərində
fərqli zamanlarda həyata keçirilib - A.R.) rəsmi olaraq siyahıya
alınmışdır.
Zirə kəndi bir müddət (1825-1827-ci illər -
A.R.)
Bakının komendantı, polkovnik, baron
Andrey Feyodoroviç Rozenin (1773-1828) idarəsində
olmuşdur (AR MAİ Dövlət Tarix Arxivi. Fond-24,
siy.-1, s.v.-369, vərəq-453).
Hüseynqulu
Xan 1826-cı ildə Abbas Mirzənin köməkliyi ilə
işğal olunmuş Bakı qalasını mühasirəyə
alarkən Baron Andrey Feyodoroviç Rozen 3000 nəfərlik hərbi
qüvvəyə malik olmasına baxmayaraq, İçərişəhərdə
yaşayan erməniləri də silahlandırıb şəhərin
aborigen sahiblərinə qarşı müqaviməti uzun
müddət davam etdirmişdi. Azərbaycanın
şimal dağlıq ərazilərindən Yermolovun irəliləyişi,
Krabbenin Dağıstandan Rozenin köməyinə tələsməsi
Hüseynqulu xanın mühasirədən imtina edib Qarabağa
geri çəkilməsini zərurətə
çevirmişdir.
Beləliklə,
Bakı komendantı vəzifəsini tərk etməklə əlaqədar
1827-ci il 30 dekabrda polkovnik, baron Andrey
Feyodoroviç Rozen Zirə kəndinin idarəçiliyini
müqavilə əsasında Əliyarbəy Hadi Hüseyn
Qulubəy oğluna təhvil vermişdir.
Zirənin
əhalisi 1832-ci ildə ilk dəfə siyahıya alınarkən
Əliyar Bəy Hadi Hüseyn Qulu Bəy oğlu kənd
icmasının idarəedəni, 1778-ci il təvəllüdlü
Məhəmməd Əli Şıx Baba oğlu isə kəndxuda
idi. Siyahıya alınma dövründə Zirədə
60 ailədə 248 nəfər sakin yaşayırdı. Seyid Kazım Seyid Qasım oğlu (40 yaş) kənd
siyahısında xüsusi imtiyaza malik şəxs kimi qeydə
alınmış, 8 yaşlı Seyid Rza adlı oğlunun
olduğu vurğulanmışdır.
XIX yüzillikdə kəndin siyahıya alınmaları
üzrə ümumi müşahidələr deməyə əsas
verir ki, bir neçə ailə əsli-nəcabəti,
nüfuzu, qədim köklərə, ənənələrə
malik olması ilə fərqlənir və aparıcı
mövqeyə malik idi. Belə ailələrdən birinin
başçısı, kənd ağsaqqalı, 1752-ci il təvəllüdlü, 1832-ci ildə 80
yaşı tamam olan Əziz Məhəmməd Əli Məhəmməd
oğludur. Bu vaxt Əziz Məhəmməd
kişinin oğlanlarından Əmir Əhməd 43, Səməd
40, Hüseyn 30 və Mirzə 8 yaşında idi. Nəvələrindən
Əbdül Mütalib Səməd oğlunun 3, Atakişi
Əmir Əhməd oğlunun 2 yaşı vardı, Cavad
Əmir Əhməd oğlu isə hələ 6 aylıq idi.
(Ardı var)
Asif RÜSTƏMLİ
AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun
şöbə müdiri
525-ci qəzet 2018.- 16 may.- S.6.