Yazıçı və hüquqşünas Mustafa bəy Əlibəyov: erməni-bolşevik məkrinin qurbanı

XX əsrin əvvəllərində Şəkidə ədəbi mühitin inkişafında Rəşid bəy Əfəndizadə, Abdulla bəy Əfəndizadə, Salman Mümtaz, Rəcəb Əfəndizadə və digərləri kimi xalqına sonsuz məhəbbətinə cavab olaraq sovet repressiya maşınında əzilmiş Mustafa bəy Əlibəyov da əhəmiyyətli rol oynamışdır.

Mustafa bəy Əlibəyov tədqiq olunan dövrün (XX əsrin əvvəlləri nəzərdə tutulur-K.A) tanınmış ictimai-siyasi xadimi, ədəbiyyat yaradıcısı və təbliğatçılarından olmuşdur. Bu görkəmli şəxsiyyət 1872-ci ildə Nuxa şəhərində dövrünün tanınmış ziyalısı, Şəki xan sarayının mirzəsi olmuş Cabbar bəyin ailəsində dünyaya göz açmışdı. O, Nuxada rus-tatar məktəbində oxumuş, uşaqlıq illərində ərəb-fars dillərini mükəmməl öyrənmişdi. Sonralar təhsilini Bakıda və Tiflisdə davam etdirərək, rus və fransız dillərini də mənimsəmişdir. Mustafa bəy ictimai fikir tariximizdə təkcə hüquqşünas kimi deyil, həmçinin, nasir, publisist, yazıçı-dramaturq kimi də tanınmışdır. XX əsrin görkəmli ədəbi siması Cəlil Məmmədquluzadə “Molla Nəsrəddin” jurnalının 4 avqust 1911-ci il tarixli 28-ci nömrəsində Mustafa bəy haqqında yazı dərc etdirmişdi. Mirzə Cəlil yazır: “....ədəbiyyatımızın görkəmli nümayəndəsi və məşhur vəkil Mustafa bəy Əlibəyov dəfələrlə Qorki və Andreyev arasındakı mübahisələri həll etmiş və Tolstoyun özünə əxlaq haqqında moizə oxumuşdur”.

Mustafa bəy Əlibəyov XX əsrin əvvəllərində nasir, publisist-yazıçı, dramaturq kimi də tanınaraq Azərbaycan Cümhuriyyəti dövründə “Yaşıl qələm” Yazıçılar Birliyinin fəal üzvlərindən olmuşdur. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda neft sənayesinə kapitalizmin inkişafı ilə bağlı yaranan meyl və maraq, xalqın bu sahədə ətalət və geriliyi, rus, xarici və erməni qəsbkarlığı Mustafa bəy Əlibəyovu publisistik və bədii yaradıcılığa sövq etmişdi. Bu münasibətlə o, 1905-ci ildə “Abşeron neft cəzirəsi” məqaləsini, 1914-cü ildə isə “Məhkəmələr qapısında tökülən qanlı yaşlarımız” pyesini yazmışdı.

Bakıda neft sənayesinin inkişafında milli qeyrət məsələlərindən və çar məhkəmələrində mövcud olan özbaşınalıqlar, cəhalət və nadanlığın törətdiyi acı faciələr, vəzifə kreslosunda əyləşən erməni məmurlarının xalqa həqarətli baxışlarından bəhs edən bu əsərlər uzun illər diqqətdən kənarda qalmışdır. Bu maraqlı əsərləri ilk dəfə görkəmli ədəbiyyatşünas, professor Xeyrulla Məmmədov 2000-ci ildə elm aləminə məlum etmişdir. “Abşeron neft cəzirəsi” məqaləsi quruluşca iki hissədən ibarətdir.”Fürsəti fövtə vermək qorxusu” adlanan birinci hissədə müəllif zəmanəsinin insanlarının savadsızlığından, elmsizliyindən qorxaraq, ehtiyatlanırdı ki, “hər bir qumu qızıl ilə bərabər olan” Abşeron torpağı müasirlərinin qədrsizliyindən əcnəbilərin əlinə keçə bilər. Müəllifin qənaətləri özünü doğrultdu. Elmi-iqtisaddan bixəbər olan müsəlmanlar nəfslərinə sahib ola bilməyib, nadanlıqları ucbatından neft mədənlərini əcnəbilərə satdılar. Bu məsələdən təəssüf hissi keçirən müəllif yazır: “Əcəba! Bizim bəylərimiz ki, həmin yerləri əcnəbilərə satdılar, aya özləri bir dövlətə dara oldularmı? Xeyr! Ancaq həmin qədim cəhalətlərində qalıb aldıqları az məbləği də həvayi-nəfsə uymaqla bir az müddətdə gah aparıb genə əcnəbilər məmləkətində və gahi burada eyşü-işrətə sərf edib və etməkdədirlər”. Yaranmış olan bu acınacaqlı vəziyyət bir millətçi maarifsevər kimi Mustafa bəyin qəlbini ağrıdır. Doğma vətənində əcnəbilərə qul olmaq təhlükəsi müəllifi qorxudur. Ən dəhşətlisi isə əcnəbinin təhqirlərinə tuş gələnlərin ayılmaq, öz haqqını başa düşmək istəməməsidir. Elə bu vəziyyət maarifçilik ideyalarının yayılmasını zərurətə çevirirdi ki, Mustafa bəy Əlibəyov kimi ziyalılarımız bu mübarizənin önündə gedirdilər. Əsərin ikinci hissəsi “Şərakəti-hidayəti islamiyyə” yaratmaq niyyəti və buna göstərilən üç cəhd” adlanır. Müəllifi haqlı olaraq belə bir fikir düşündürür: Necə olur ki, əcnəbilər və qeyri-qonşu millətlər qərib yerdə yüzdən artıq şirkət yarada bilir, biz yox? Əsərdən gətirəcəyimiz faktlar ikrahdoğurucu və düşündürücüdür. Müəllif sanki “Yersiz gəldi, yerli qaç” ata deyiminin məzmununu oxucusuna çatdıraraq yazır: “Bakı şəhərində təxminən 25 min İran müsəlmanları Bakı mədənlərində ancaq hamballıq və fəhləlik və iyirmi mindən ziyadə Kazan müsəlmanları ancaq faytonçuluq, telefonçuluq və dərbanlıq və otuz minə kimi ləzgi müsəlmanları qaravulçuluq, qaradovoyçuluq, bədən mühafizəçilik, qalayçılıq, zərgərlik və çəkməçiliklə məşğuldur. Görəsən, əcnəbilərin elədikləri işləri bizimkilər bacarmazmı? Bu cahillik və nadanlıqla bağlıdırmı? Müəllifin qənaətinə görə, bəli! Sonra müəllif Hacı Zeynalabdin Tağıyevin, Şəmsi Əsədullayevin, Ağamusa Nağıyev və Murtuza Muxtarovun adlarını çəkib onların var-dövlət sahibi olaraq hamıya kömək etdiklərini oxucusuna xatırladır. Deməli, inkişafın qarşısını alan cahillik və nadanlıqdır...

...Müsəlman üləmalarının nadanlıqdan və cahillikdən doğan etirafları müəllifi ruhdan salmır. O, millətin nə vaxtsa ayılacağına ümid edərək əlli bənddən ibarət bir məramnamə hazırlayır və Bakıda “Şərakəti-hidayəti-islamiyyə” neft cəmiyyətini təşkil edir.

Mustafa bəy Əlibəyovun bədii yaradıcılığının şah əsəri sayılan, 1914-cü ildə qələmə aldığı “Məhkəmələr qapısında tökülən qanlı yaşlarımız” adlı altı məclisli pyesi onun adının milli dramaturqlarımızın sırasına yazılmasına əsas verir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, bu əsər də elm aləminə professor Xeyrulla Məmmədovun əməyi sayəsində təqdim edilmişdir. Alim əsəri əski ərəb qrafikasından Kiril əlifbasına çevirərək tədqiqatçı Fərrux Ağasıbəyliyə təqdim etmiş və əsər 2001-ci ildə nəşr edilmişdir. Bu maraqlı səhnə əsəri Mustafa bəy Əlibəyovun xidməti vəzifəsinin təsiri ilə yazılmışdır. Həyatından göründüyü kimi, müəllif həmin dövrdə məhkəmələrdə baş müstəntiqin dilmacı və vəkil işləmişdir. Çar məhkəmə və divanxanalarında baş alıb gedən özbaşınalıq və süründürməçiliklər, erməni məmurların özbaşınalığı və xalqa həqarətli baxışları müəllifin gözləri qarşısında baş vermişdi. Bu qəziyyələr bir növ realist görüntülərin bədii təcəssümünə çevrilmişdi. Pyes mövzu və ideyaca nə qədər aktual mahiyyət daşısa da, cüzi nöqsanlardan da kənar deyildir. Əsərin dilinin ağırlığı XX əsrin əvvəllərində mövcud vəziyyətlə bağlı olsa da, əsərdəki personaj çoxluğu dram sənətinin tələblərini pozmuşdur. Çünki personaj çoxluğu əsərin məzmununun mənimsənilməsinə mənfi təsir göstərir. Ancaq qeyd edilənlər heç də müəllif qayəsinə xələl gətirmir.

Əsərin birinci pərdəsi süjetin ekspozisiyasını təşkil edir. Dramaturq bu pərdənin remarkasında təsvir edir ki, hadisələr Zənbur kəndində, yüzbaşı məhkəməsində vaqe olur. Mustafa bəy müasiri və yaxın dostu Cəlil Məmmədquluzadənin yolu ilə gedərək hadisələri Azərbaycanın coğrafi məkanında olmayan bir kənddə cərəyan etdirmişdir. Bu ad təbii olaraq müəllifin ideya məqsədinə uyğun seçilmişdir...

...Əsərdə erməni vəkil Arşak bəy kəndlilərin pullarını əllərindən alıb özlərini isə axmaq adlandıraraq deyir: “A kişi! Bu müsəlmanlar nə əhməq adamlardır. Quruca ətəyini aç, quş-quş ilə dalına düşüb gəlsinlər. Qafqazın hər bir şəhərində dustaqxanalar müsəlman müqəssirləri ilə doludur. Biz din üstə, millət üstə özümüzü qurban ediriksə, amma bu müsəlmanlar xoruz üstə, qoyun üstə, qumar üstə və cürbəcür cəfəngiyyat üstə ədavət törədib qudurmuş canavar kimi bir-birini nahaq yerə qırıb, puç olub qazamatlarda çürüyürlər. Budur, silistçidə, palatda, prokurorda, okrujnoysudda - hər yerdə baxılan işlərin yüzdə doxsanı müsəlman işidir. Müsəlman belə olmasa, mənim kimi vəkillər acından qırılardı. Bunların elmdən, mərifətdən geri qalmaları bizim nəfimizdir. Biz gərək çalışaq ki, müsəlmanlar elmdən məhrum qalsınlar”. Erməni məkrinin tarixi köklərini öyrənmək üçün mənfur erməninin yuxarıdakı monoloqu qorxmaz müəllifin cəsarətindən, xalqı öz haqqını başa düşmək çağırışından irəli gəlirdi. Bəlkə də bu vətənsevər insanın repressiya maşınında əzilməsində bu əsər bəhanə rolunu oynamışdı. Mustafa bəy Əlibəyovun vermək istədiyi ideya əsərin bu bölməsində vermiş olduğu maarifçi Mirzə Mustafa bəy vasitəsilə açıqlanmışdır.

Bu əsər milli dramaturgiyamızda dahi Mirzə Fətəli Axundzadənin “Mürafiə vəkillərinin hekayəti”ndən sonra insan hüquqlarının qorunmasına, məhkəmə işlərinə həsr edilmiş dolğun bir əsər kimi özünəməxsus yer tutur.

Mustafa bəy Əlibəyovun bədii irsində bir librettosu da diqqətçəkicidir. Əsər “Cəllad mülkədarın qurbanı” adlanır. O, əsəri rus dilində qələmə almışdır. Fərrux Ağasıbəylinin qeydlərindən aldığımız məlumata görə, əsəri Azərbaycan dilinə Ləman Ağasıyeva tərcümə etmişdir. Libretto yeddi hissədən ibarətdir. Əsərdə hadisələr realist planda verilir. Hissələr daxilində H.Z.Tağiyevin Qızlar Gimnaziyasının müdiri Gülbahar xanım Axriyevanın faciəsindən danışılır.

Mənbələr M.Əlibəyovun şairanə təbiətindən yazsalar da, o, ayrı-ayrı yerlərdə, xüsusilə, foto-şəkillərin arxasında yazılmış şeirlə ristisna olmaqla şeir yazmamışdır. Mustafa bəy məqalələrini “Yuxarıbaşlı” təxəllüsü ilə yazmışdır ki, bu da onun şəhərin ( Şəki şəhəri nəzərdə tutulur - K. A) “Yuxarıbaş” adlanan məhəlləsində yaşaması ilə bağlı olmuşdur.

Mustafa bəy mətbuat tariximizdə həyat yoldaşı Xədicə xanım Əlibəyova ilə birlikdə Azərbaycanda ilk dəfə olaraq “İşıq” adlı qadın məcmuəsi nəşr etdirmişdir. Bu məcmuədəki yazıların bir qismi rus dilində verildiyindən “İşıq”ın nuru həm də başqa şəhərlərə düşürdü. Belə ki, Tiflisdə, Moskvada, Kiyevdə bu məcmuəni oxuyurdular. Bu nurlu şəxsiyyətin ömür yolu ilə bağlı uzun illər tədqiqat aparan Fərrux Ağasıbəyli yazır: “Mustafa bəy Əlibəyova əbədi hörmət qazandıran əməllərdən biri də onun Nuxada (indiki Şəki) xalqın “Yaşıllıq səltənəti” adlandırdığı, böyük fiziki zəhmət bahasına ərsəyə gətirdiyi “Mustafa bəyin bağı” adlı həmişəyaşar gözəl guşə olmuşdur. Azərbaycanlılar arasında yaşıllığın, gözəlliyin dostu, bağbanı çox olmuşdur və indi də var. Fəqət onların heç biri Mustafa bəyin şöhrət zirvəsinə qalxa bilməmişdir”. Sinəsində böyük ürəyin döyünməsinə, millətini dərin məhəbbətlə sevməsinə baxmayaraq, bu maarif və elm fədaisi qırmızı imperiya tərəfindən 1937-ci ildə güllələnmişdir. Professor Ədalət Tahirzadə Mustafa bəy Əlibəyovun saxta ittihamlarla günahlandırılması ilə bağlı arxiv sənədlərini “525-ci qəzet”in 2007-ci il 17 fevral sayında dərc etdirdiyi “Mustafa bəy Əlibəyov şəxsiyyəti sənədlərin güzgüsündə” adlı məqaləsində oxucuların diqqətinə çatdırmışdır.

Kamil ADIŞİRİNOV

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet 2018.- 22 may.- S.4.