Mirəli Seyidov - "Azərbaycan xalqının soykökünü düşünərkən"

Görkəmli mifoloq-folklorşünas Mirəli Seyidov bütün ömrü boyu Azərbaycan mifik təfəkkürünün qaynaqları, xalq mərasimləri, etnogenez məsələləri ilə ciddi məşğul olmuş, ümumtürk mifologiyasının əsas qaynaqlarının, ortaq dəyərlərinin müəyyənləşdirilməsi və təhlili sahəsində azərbaycanşünaslıq elmi üçün son dərəcə mühüm əhəmiyyət kəsb edən tədqiqatlar aparmışdır.

AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun Elmi Şurasının 18 sentyabr 2018-ci il 11 saylı iclasının qərarı ilə nəşr olunan çox sanballı bir kitab (444 səhifə) bugünlərdə "Elm və təhsil" Nəşriyyatında işıq üzü görmüşdür.

Əməkdar elm xadimi Mirəli Seyidovun bu kitabında xalqımızın soykökü ilə bağlı məsələlər Azərbaycan müəlliflərinin və tarixi dəlillərin yardımı ilə aydın-laşdırılır, təfəkkür tərzi və ilkin çağlardan onun keçib gəldiyi inkişaf yolu izlənilir.

Əsərdə Azərbaycan xalqının soykökündə duran qəbilələrin, qəbilə birləşmələrinin çevrəyə münasibəti, həyata baxışı, inamlar düzümü və görüşlər silsiləsi, fikir dünyasındakı çəkişmələrin ictimai-siyasi səbəbləri araşdırmaya cəlb edilmişdir.

Alimin sovet dönəmində qələmə aldığı bu fundamental əsər indi də öz elmi dəyərini saxlamaqdadır. M.Seyidovun anadan olmasının 100 illiyi münasibətilə yenidən çapa hazırlanmış bu əsərin ön sözünün müəllifi akademik İsa Həbibbəyli, elmi redaktoru filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Məhərrəm Qasımlı, məsul redaktoru filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Aygün Bağırlıdır.

Əsərin əhəmiyyətini xüsusi vurğulayan akademik İsa Həbibbəyli yazır: "Görkəmli ədəbiyyatşünas və ictimai xadim Mirəli Seyidov (1918-1992) haqqında düşünərkən, ilk növbədə göz önünə başqa bir qüdrətli elm xadimi gəlir: Abbas Zamanov! Titulsuz-filansız demək olar ki, Abbas Zamanov elm sahəsində XX əsrin ən görkəmli azərbaycançısı, mübaliğəsiz böyük vətəndaş alim idi. Sovet hakimiyyətinin hakim ideologiyasının hökm sürdüyü çətin bir şəraitdə Abbas Zamanov həyatda da, elmdə də özünün böyük vətəndaş sözünü deməyi bacarmaq hünəri nümayiş etdirmişdir. Haqqında söz açdığım Mirəli Seyidov da Abbas Zamanov qədər açıq olmasa da, elmdə ardıcıl olaraq azərbaycançı mövqedən çıxış etməyin fərqli bir nümunəsini göstərmişdir. Mirəli Seyidovun "Azərbaycan mistik təfək-kürünün qaynaqları" (1983), "Azərbaycan xal-qının soykökünü düşünərkən" (1989), "Yaz bayramı" (1990), "Qam - şaman və onun qaynaqla-rına ümumi baxış" (1994) kimi fundamental əsərləri ciddi elmi-nəzəri əhəmiyyəti ilə birlikdə, hər şeydən qabaq, sözün böyük məna-sında Azərbaycançılıq abidəsi olması ilə sə-ciyyələnir. Yəni Abbas Zamanovun həyatda və elmdə nümayiş etdirdiyi millilik və vətən-daşlıq mövqeyini Mirəli Seyidov sanballı elmi əsərləri ilə qabarıq şəkildə nümayiş et-dirmişdir.

Bu dəyərli əsər haqqında fikirlərini davam etdirən akademik İsa Həbibbəyli "Azərbaycan xalqının soykökünü düşünərkən" kitabı haqqında fikirlərini daha da dərinləşdirərək onu da qeyd edir ki, "...unu-dulmaz müəllimimiz Abbas Zamanovu xatırla-mağımın mühüm səbəblərindən biri də, bu və-təndaş alimin Mirəli Seyidovun elmi ideya-larını həmişə müdafiə etdiyini, əsərləri-nin üzə çıxması yollarında görünən və görünməyən maneələrin aradan qaldırılma-sında dönməz mövqe tutduğunu yaxından müşa-hidə etməyimlə əlaqədardır. Bu monoqrafiyanı azərbaycançılığın milli dövlətçilik ideologiyası kimi tətbiq olunduğu və yenidən konseptual şəkildə öyrənilməsi prosesində bizim üçün həm zəngin elmi mənbələr və həm də etibarlı bələdçi olduğunu vurğulayan hörmətli akademik onu çox mükəmməl bir tədqiqat əsəri sayır.

Əsərin I fəslində - "Əski köklər" bölməsində "kökləri araşdırarkən, tarixçiləri, etnoqrafları, filoloqları çoxdan düşündürən "mən kiməm", "babam kimdir" kimi çətin, mürəkkəb sorğuya imkanımız daxilində cavab verməyə çalışacağıq. Bu gün keçmişi öyrənməklə, onun keçdiyi yolu araşdırmaqla, gələcəyi işıqlandıran ən böyük cığıra yiyələnmiş oluruq. Keçmiş bu günün, bu gün isə gələcəyin bələdçisidir, - deyirdi görkəmli alim Mirəli Seyidov. Azərbaycan filologiyası elmində mifoloji tədqiqatlar istiqamətinin əsaslarını yaratmış M.Seyidov təqdimatında mifik təfəkkür xalqın soykökünün milli mənşəyini müəyyən edən əsas faktorlardan biridir.

Monoqrafiyanın "Köklərin, bir sıra görüşlərin və doğma dillərin çarpazlaşmasına baxış" adlı II fəslində oxuyuruq: "Azərbaycan xalqının soykökündə duran güclü qəbilələrdən biri də Buntürk-lər//Bunturqlardır. Bu böyük, adlı-sanlı qə-bilənin eradan qabaq dördüncü yüzillikdə Azərbaycanda və onun qonşu ölkələrində yaşa-ması haqqında bilgi vardır. VII-IX yüzil-liyin "Kartlinin müraciəti" anonim əsərində deyilir: "Nə vaxt İsgəndər (Makedonlu) Lota-nın oğlanlarının nəslini qaçmağa məcbur etdi və onları yarıgecə ölkəsinə sıxışdırdı, orada öncə qəddar, qəzəbli Buntürklərə tuş oldu. Onlar Kür çayının sahilində yaşayır-dılar; dörd şəhərdə yerləşmişdilər. Onla-rın şahı duruş gətirə bilməyəcəyindən uzaq-laşdı. Bu zaman xaldeylilər tərəfindən köçü-rülmüş Honlar gəldilər; Buntürklərin hökm-darından bac ödəmək şərtilə, yer istədilər və Zanavanda yerləşdilər... Bir qədər keçəndən sonra Aleksandr gəldi. O, şəhərlərdən üçünü və qalaları darmadağın etdi və honları qı-lıncdan keçirdi... Sonra Aleksandr Sarkineni tutdu, bundan sonra isə Buntürklər oranı tərk edərək, çəkilib getdilər".

Bu dəyərli elmi əsərin sovet dövründə çap olunmuş ilk variantı barədə 1989-cu ildə Xalq şairi Sabir Rüstəmxanlının çox qiymətli fikirlərini bu gün bir daha yada salmaq mənbə və dəlilin tarix üçün nə qədər böyük əhəmiyyət daşıdığını vurğulamaq da yerinə düşər: "Gələcək bütün böyüklüyü və gözlənilməzliyi ilə keçmişin sarsılmaz özü-lü üzərində dayanır. Gələcək keçmişin şagir-didir və müəllimini nə qədər yaxşı dərk etsə, o qədər güclüdür. Nə qədər can atsa da, keçmiş adlı kökündən qopa bilməz və bütün yeni ça-larları, boyalarına baxmayaraq, o, zaman-zaman öz keçmişini təkrar edir.

Buna görə də ilkinliyə gedən yol, əslində, gələcəyə gedən yola işıq salır. Mirəli Seyi-dov bu həqiqətə tapınan və ömrünü bu işə bağ-layan adamdır. Soyumuzun beşik yurdunu, be-şik nəğməsini, sözümüzün, ruhumuzun ilk ifa-də şəkillərini axtara-axtara o özü də bir il-kinlik, saflıq nümunəsinə, şaman duaların-dan, qopuz iniltilərindən, varsağı, bayatı hikmətindən yonulmuş Ozan babaya dönüb. İl-lər keçdikcə, Mirəli Seyidov da araşdırdığı epik qəhrəmanlıq dastanlarımızdan qopub gə-lən bir xalq müdrikinə, öz işinin cünunu olan bir ağsaqqala çevrilib, "dədələşib".

Bizcə, artıq şərhə heç bir ehtiyac yoxdur. Çünki böyük alim M.Seyidovun 100 illik yubileyinin yüksək səviyyədə keçirilməsi və əsərinin yenidən nəşr olunması deyilənlərin əyani sübutudur.

Töhfə TALIBOVA

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun Elmi nəşrlər və proqnozlaşdırma şöbəsinin müdiri

525-ci qəzet 2018.- 1 noyabr.- S.6.