Susqunluq, yoxsa kommunikasiya: hansına “qızıl” deyək?

Niyə kommunikasiya?

Bu gün kommunikasiya özünün “qızıl” dövrünü yaşayır. İnformasiya-kommunikasiya texnologiyalarının (İKT) sayəsində ünsiyyətə o qədər məhkumuq ki, istəsək də ondan uzaq dura bilmərik. “Kommunikasiya” - “communicatio” latın mənşəli söz olub bir neçə məna ifadə edir. Mahiyyətcə onlar bir-birinə çox yaxındır - insanlar arasında informasiya mübadiləsinə əsaslanan əlaqə mənasını ifadə edir. Lüğətləri və digər qaynaqları araşdırmadan da deyə bilərik ki, ünsiyyətin əsas məqsədi qarşılıqlı anlaşmanı təmin etməkdir. Başqa sözlə, kommunikasiya hər hansı problemin, anlaşılmazlığın danışıq yolu ilə, etik normalar əsasında toqquşmasız, qarşıdurmasız həllinə hədəflənir. Buna nail olmağın ən optimal yolu isə lap əvvəldən müsahibini danışığa dəvət edərək problem böyümədən həll yollarını birgə axtarmaqdır. Susub, susub, sonra qəzəblə, əsəbi halda çımxırmaq və ya qışqırmaq kommunikasiya deyil. Əksinə, normal kommunikasiyanı mümkünsüz edən hərəkətlərdir.

Kommunikasiya “dəbdədir”, həm də dəbdədir

Kommunikasiya haqqında söz düşəndə daha çox İKT, sosial media və oxşarları ağla gəlir. Amma hər şey bununla bitmir. Verbal (yəni sözlü, söz vasitəsilə) və qeyri-verbal yolla mesaj göndərmək, xəbərləşmək, söhbətləşmək o qədər dəb halına düşüb ki, dəbin özü də ona “yoluxub”. Məsələn, küçədə, ictimaiyyət arasında insanların geyimlərinə diqqət yetirmək kifayətdir ki, bunun şahidi olasan. Üzərində müxtəlif məzmunlu yazılar - mesajlar, qeyri-standart ideya və yanaşmalar bildirən sözlər, fikirlər, çağırışlar həkk edilmiş nə qədər geyim görəcəksiniz. Qlobal şirkət və korporasiyaların devizlərini xatırladan mesajları da geyimlərin üzərində oxuya bilərsiniz - “Just do!” (“Nike” şirkətinin devizini xatırladır), “Life is so good” (LG-ninki kimi) və s. Son zamanlar bütün dünyada yayılmış dəri döymələri - tatuları xatırlatmaq yerinə düşər. Milli mənsubiyyət, yaş, cins kimi göstəricilərdən asılı olmayan döymələr kommunikasiyanın qeyri-verbal forması sayılır. Kommunikasiyanın bu formaları bir çox ölkələrdə elm sahəsi kimi ciddi öyrənilir.

Stereotiplər - toplumca birgə, yoxsa eyni düşünmə modeli?

Harada insan varsa, orada stereotiplər var, yəni “daşlaşmış” düşüncə və davranış qəlibləri. Həm də harada insan varsa, orada anlaşılmazlıq var. Əslində, stereotiplərin funksiyalarından biri də bu anlaşılmazlığı azaltmaqdır. Hər bir toplum üçün ümumi sayılan düşüncə stereotipləri var. Məsələn, bu məqamda azərbaycanlı bu cür düşünməlidir (danışmalı və ya hərəkət etməlidir), gürcü bu cür, fransız da o cür. Stereotiplər kommunikasiyada böyük rol oynayır və o, lazımınca dəyərləndirilməlidir. Sözsüz ki, stereotiplərin yaranması, toplumda “yaşam hüququ qazanmasında” çox sayda amil rol oynayır. Bu amillərdən biri də budur ki, stereotiplər insanları düşünüb-daşınmaq, qərar qəbul etmək “yükündən” və məcburiyyətindən azad edir. Adət-ənənələr kimi, onlar da bir topluma mənsub olan insanları birləşdirmək funksiyasını yerinə yetirir, başqa sözlə, onların bir ağızdan danışan “dilinə” çevrilir. Bu səbəbdən də stereotiplərin güclü və dominant olduğu cəmiyyətlərdə kommunikasiyaya, özəlliklə də verbal ünsiyyətə xüsusi ehtiyac duyulmur. Problemi dinləmələr, müzakirələr, başqa sözlə, verbal kommunikasiya vasitəsilə həll etmək kimi əhəmiyyətli üsullar arxa planda qalır. Çünki insanlar yox, stereotiplər “danışır”. Hər şeyi onlar həll edir - stereotiplər. Belə vəziyyətlərdə insanlara sadəcə bu stereotiplər sistemində öz rolunu sona qədər “oynamaq” qalır.

Bəs birgə yaşayış qaydaları?

Əslində, biz demək olar ki, həmişə insanlar arasındayıq. Başqa sözlə, buna məhkumuq. İnsanlararası münasibətlərdə ənənəvi yanaşma və stereotiplərin əsas funksiyası da ümumi anlaşmanı təmin etməkdir. Lakin həyat müxtəlif gözlənilməz, proqnozlaşdırıla bilinməyən “döngə”lərlə zəngindir. Xüsusilə həyat tərzimizin sürətlə dəyişdiyi bu günlərdə. O səbəbdən də stereotiplər hər zaman faydalı olmaya bilər. İnsanların birlikdə rahat və sülhsevər ortamda yaşamaları istənilən dövrdə toplumların əsas hədəfidir. Hər hansı cəmiyyətin tərəqqisi həm də bununla müəyyən olunur - bu toplumda insanlar birgə yaşama qaydalarında nə qədər nailiyyət əldə ediblər, bu qaydalar nə qədər sivil və humanistdir, toqquşmalardan uzaqlaşma yolları necə həll olunub? Toplumda anlaşmanı nələr, hansı üsullar təmin edə bilər və s.

3 K - kültür, klişelər və kommunikasiya

Hər bir kültür yaşam və düşüncə tərzini (buraya adət-ənənələr də daxildir) özündə birləşdirən mürəkkəb sistemdir. Kültürləri bir-birindən ayıran, onları özəl edən cəhətlər var. Təbii ki, bizim kültürümüz də istisna deyil.

Utancaqlıq, onun həm nitqdə, həm də davranışlarda nümayiş etdirilməsi kültürümüzün əsasında duran prinsiplərdən biridir deyə bilərik. Buna “ayıb kültürü” deyilir. Bu cür səciyyənin kökündəki əsas amil - tez-tez səslənən “ayıbdır” kəlməsidir. Təbii ki, bu “ayıb kültürü” dildə də öz əksini tapır. Təsadüfi deyil ki, bizdə bəzi məsələlər haqqında daha açıq, direkt danışarkən “türkün məsəli” ifadəsi tez-tez işlədilir. Başqa sözlə, bir azərbaycanlı “ayıb” sayıla biləcək fikri səsləndirərkən “türkün məsəli” deyirsə, böyük ehtimalla, ünsiyyət ortaqlarına “adətən biz belə demirik, amma bunu başqa cür də deyə bilmirəm, türklərsayağı birbaşa deyirəm” mesajı verir.

Danışmaq, bilmədiyini verbal olaraq (yəni fikrini açıq - sözlə ifadə edərək) soruşmaq, səni narahat edən məsələ haqqında fikrini deyib durumu dəyişməyə cəhd etmək səylərinin qarşısı adətən elə bu söz və ifadələrlə alınır - ayıbdır, camaat nə deyər? Problemi həll etmək üçün danışıq, müzakirə yolunu seçməyib səssizliyə üstünlük verənlər təbii olaraq fikir və hisslərini ifadə etmək üçün uyğun effektiv söz, ifadə və danışıq üsullarının axtarışına da cəhd göstərmir, klişelərlə kifayətlənirlər. Bunun məntiqi nəticəsi kimi dildə çeşidli, çevik ifadə formalarının yaranmasına və sabitləşməsinə ehtiyac yaranmır.

Verbal ünsiyyəti, müzakirələri, barışcıl söhbət tərzini həll yolu kimi önəmsəməyən və ya görməyən toplumlarda xoşgörülü yanaşmada da “axsamalar” ola bilər. Sadəcə ona görə ki, ünsiyyət “ya ağ, ya qara” formuluna əsaslanır. O zaman xoşgörülü yanaşmanı mümkün edən söz və ifadələrin, həmçinin, məntiqli dəlillərin qıtlığı hiss oluna bilər. Belə hallarda verbal ifadə üçün uyğun klişelər tapılmadıqda istər-istəməz digər dillərdəki ifadələr işlədilir. Cəmiyyətdə “Azərbaycan dili zəngin dil deyil” fikrinin tez-tez təkrarlanmasının səbəblərindən biri bu ola bilərmi? Başqa sözlə, bir çox hiss və fikirləri ifadə etməkdə çətinlik çəkərkən dili günahlandıranlar mentalitetimizin bu yönünə diqqət yetiriblərmi?

“Ayıb” haqqında danışmaq ayıbmı?

“Ayıb kültürü”nün kökündə duran utancaqlıq, təşəbbüs göstərməkdən, qərarlı olmaqdan çəkindirir, bu hərəkətlər faydalı və zəruri olsa belə. “Ayıbdır!” sözünün toplumsal səviyyədə və əksər situasiyalarda dönə-dönə təkrarlanması basqıya çevrilir. O da qeyd edilməlidir ki, bu tipli kültürlərdə toplumdakı təbəqələrin bir qismi, məsələn, qadın və uşaqlar, bu basqıya daha çox məruz qalırlar.

Fikir vermisinizsə, türkcədə bizim utancaq kimi ifadə etdiyimiz keyfiyyətə “utangaç” (utanqaç) deyilir. Güman ki, bu, iki feilin - “utanmaq” və “qaçmaq” feillərinin “tandem”indən yaradılıb. Utanan adam gerçəkdən də qaçır - ünsiyyətdən, diqqəti özünə cəlb etməkdən, çoxluq arasında seçilməkdən, yəni özünüifadə ilə bağlı olan hər bir hərəkətdən. O, həmişə sıxılır, özünə qapandığına görə ictimai yerlərdə dialoqa girməməyə, müzakirələrə qoşulmamağa çalışır. Bu isə həmin şəxsdə ünsiyyət təcrübəsinin yaranmamasına səbəb olur. Xüsusilə də ictimai kommunikasiya üçün lazım olan keyfiyyətlər inkişaf etməmiş qalır. Nəticədə qapanma daha da güclənir, çünki müzakirəyə qatılacağı halda onu davam etdirəcəyinə, məntiqli dəlillər irəli sürə və özünü müdafiə edə biləcəyinə əmin deyil. Beləliklə, o şəxs toplumda danışıq yolu ilə həll edilməli olan mübahisəli məsələlərin müzakirəsinə qatılmır. Nəinki mübahisəli, hətta ən adi vəziyyətlərdə belə - məsələn, kimə isə dəydikdə üzr istəmək, kimə isə köməyinə görə təşəkkür etmək və s. - ünsiyyətə girməkdən qaçır.

Bu cəhət kültürdə əsas və hətta üstünlük verilən keyfiyyət olduqda isə vəziyyət qəlizləşir. Yuxarıda deyildiyi kimi, insanlar məsələni danışıq və müzakirələr yolu ilə həll etmək mərhələsini qaçırdıqlarına görə, vəziyyət lap qəlizləşəndə reaksiya verirlər. Bu zaman isə artıq aqressiv metodlar işə düşür, yəni dava-dalaş, təhqiramiz ifadələr və hərəkətlər bol olur. Əslində, biz tez-tez bunun şahidi oluruq. Xəbər saytlarında az qala hər gün bıçaqlanma ilə bitən münaqişələr haqqında məlumat görmək olar. Münaqişənin həllinə yönəlmiş xoşgörülü kommunikasiya üsullarının qıtlığı və ya düzgün, yəni qarşılıqlı hörmətə, etik normalara söykənən ünsiyyət qaydalarına əhəmiyyət verməmək bir çox problemlərin dava-dalaşla, qanlı hücumlarla bitməsinə səbəb olur.

Burada utancaqlığı zərərli və ya lazımsız bir cəhət kimi göstərmək niyyəti yoxdur. Əlbəttə, bir sıra məqamlarda o da çox faydalı və hətta zəruridir. Sadəcə hər şey qədərində və yerində olmalıdır. Bir də toplumdakı bəzi insanlar utancaq ola bilərlər, amma hamının bu keyfiyyətə malik olması mümkün deyil. Məntiq və ağıl qanunları bunu istisna edir. O zaman utancaqlıq sadəcə göstərgə keyfiyyətə çevrilir, yəni qondarma, saxta xarakter alır.

Birgə yaşayış qaydalarının “danışan dili” - verbal ünsiyyət

İctimai yerlərdə kiminsə bilmədən kiməsə dəyməsi, bəzən zərblə toqquşması və sonra da üzr istəmədən keçib-getməsi halları ilə hamımız qarşılaşmışıq. Bir sıra ölkələrdə bu hərəkət - kiminsə narahatlığına səbəb olan çarpmaya görə üzr istəməmək - çox kobud hərəkət kimi qiymətləndirilərdi. Lakin zərblə kiməsə dəyərək sonra da sakitcə keçib-gedən insanımız əslində, üzr istəməyəcək qədər kobuddurmu? Bəlkə bunun başqa səbəbi var? Bəlkə o şəxs ürəyində səbəb olduğu narahatlığa görə özünü qınayır, amma bunu verbal ifadə etməyə, yəni dilinə gətirməyə çəkinir. Məsələ burasındadır ki, bizim toplumda insanlar bəzən adi məqamlarda belə verbal kommunikasiyadan qaçınırlar. Onlar ənənələrə uyğun davranırlar - yəni danışıb digərlərinin nəzərini özünə cəlb etməkdən, hisslərini, düşüncələrini sözlə ifadə etməkdən utanırlar. Qısası - stereotiplərə sadiq qalırlar.

Ölkəmizdə maraqlı və dramatik hadisələrin baş verdiyi yer - ictimai nəqliyyat, xüsusilə də avtobuslar. Fərz edək ki, siz əliniz dolu avtobusa minib kiminsə yanında əyləşirsiniz. Bu zaman əlinizdəkilərin yanınızda oturan şəxsə toxunması, bəzən isə onu lap kənara sıxılmağa məcbur etməsi mümkündür, çünki əşyakarınız həm çox, həm də böyükdür. Siz heç bir söz demədən eyni qaydada oturmağa davam edərsinizsə, bu, yanınızdakı şəxsi qıcıqlandıra bilər, çünki o, bu hərəkəti kobudluq sayacaq. Əksinə, əşyalarınızın ona mane olub-olmadığını soruşsanız, o, böyük ehtimalla “Yox, yox, mane olmur, narahat olmayın” deyə cavab verəcək və hətta bu yolla kömək etməyə çalışacaq. Bu, verbal kommunikasiyanın gücünə bir misaldır. Onlar - sözlər vəziyyəti kökündən dəyişə bilir. Təsadüfi deyil ki, bir çox inkişaf etmiş ölkələrdə “təşəkkür edirəm”, “zəhmət olmasa” kimi kəlmələri “sehrli sözlər” adlandırırlar.

Toplum həyatı, birgə yaşayış qaydaları nəzakətlilik və ədəb-ərkan qaydalarının da verbal yolla gerçəkləşməsinə güclü ehtiyac duyur. Verbal ünsiyyət fəaldırsa, söz yaradıcılığı da daha çevik və yaradıcı olur. Başqa sözlə, insanlar öz fikir və hisslərini daha dolğun və ətraflı ifadə edə bilirlər.

Artıq qeyd edildiyi kimi, biz həmişə insanlar arasındayıq - evdə, işdə, nəqliyyatda, dükanlarda və s. Təbii ki, insanlararası ünsiyyət və təmas zamanı fərqli münasibətlər yaşanır. Ünsiyyət ancaq problem həll etmək üçün deyil, həm də informasiya mübadiləsi aparmaq, kimin üçünsə faydalı olmaq, kimdə isə pozitiv bir hiss oyatmaq üçün də lazımdır. Bütün bunları gerçəkləşdirmək üçün ən vacib vasitələrdən biri isə verbal ünsiyyətdir. Barışcıl, anlaşmaya, xoşgörüyə köklənən ünsiyyət bir çox məqamlarda əsl möcüzələr yarada bilir.

Təranə MAHMUDOVA

BDU-nun Beynəlxalq jurnalistika kafedrasının dosenti

525-ci qəzet.- 2018.-3 noyabr.- S.18.