Fikrət Qoca misralarının kinomuzdakı ahəngi

“Gənclik illərimdə ilk şeirlərimi çap etdirərkən çox istəyirdim ki, şeirlərimə musiqi bəstələnsin. Amma bəzi şair dostlarım məni inandırdı ki, şeirlərim musiqiyə yatmaz: “Sənin misraların sərtdir, dəmir parçaları, şüşə qırıntıları kimidir. Onları tül kimi zərif musiqiyə bükmək olmaz”.

Moskvada oxuyarkən seminar müəllimim Lev İvanoviç Oşanin idi. Oşanin Rusiyanın ən gözəl, populyar mahnılarının mətn müəllifi idi. Lev İvanoviçlə çox yaxın, ata-oğul kimi mehriban, söhbətdə isə açıq, səmimi idik. Bir dəfə soruşdu:

- Şeirlərinə mahnı bəstələnibmi?

Dedim: - Xeyr, yox. Heç cəhd etməmişəm.

- Niyə?

- Deyirlər, mənim misralarım oxumağa yaramaz. Sərtdir, kobuddur. Musiqi zərif şeydir deyirlər.

- Əvvəla, musiqi də həm kobuddur, sərtdir, həm də zərifdir, kövrəkdir. Mən hər semestr sənin şeirlərini oxuyub özlüyümdə təhlil edirəm. Hər dəfə də əla qiymət yazıram. Ona görə əla qiymət verirəm ki, sən hər mövzuya yaraşan don biçirsən. Forma məzmunu tamamlayır. Forma məzmunun içindəki gizlinləri qabardır, üzə çıxardır, hətta gözə çarpdırır. Bu, səndə var. Sənin şeirlərində sərt musiqi üçün də, zərif, kövrək musiqi üçün də söz var. Bir cəhd elə. Alınacaq”.

Bu xatirəyə Xalq şairi Fikrət Qocanın “Seçilmiş əsərləri”nin VII cildində rast gəldim. Həmin cild bütünlüklə şairin mahnı mətnlərinə həsr olunub.

Mahnıda musiqidən də öncə sözlərə fikir verən, sözlərini anlamadığı heç bir mahnını dinləyə bilməyən biri kimi mahnı mətnləri və onların müəllifləri həmişə diqqətimdə olub. Etiraf edim ki, ən sevdiyim və ən tez əzbərlədiyim, tez-tez zümzümə etdiyim Azərbaycan mahnılarının çoxunun mətni Xalq şairi Fikrət Qocaya aiddir. Onun geniş yaradıcılığından əlavə, bu sahəyə töhfəsi o qədər çoxdur ki, bu haqda ayrıca söz açmaq lazım gəlir. Ancaq görünür, şair özü əvvəllər bu mahnı mətnlərinə ciddi yaradıcılıq məhsulu kimi yanaşmırmış. Əlbəttə, gətirdikləri arqumentlər də kifayət qədər tutarlı və ağlabatandır: “...İlk günlərdən mahnı mətnlərimi şeir kitablarıma salmadım. Mənim anlamımda onlar şeir deyil. Doğrudur, istisnalar var. Amma mahnı kollektiv zəhmətin bəhrəsidir. Burda ən azı üç adam iştirak edir: bəstəkar, şair, müğənni. Yekunda mahnı üç yaradıcı insanın birgə məhsuludur. Yazdığım şeirdə onların təklifinə görə düzəlişlər edirəm. Nəticədə itirir və ya qazanırsa da, hər halda tək mənim olmaqdan çıxır. Həmin kitabıma şeiri bəstəkarın musiqisi, müğənninin səsi ilə qoymaq mümkün deyil. Hətta mənim əvvəl çapdan çıxmış kitabımdan mahnı yazılmış bəzi şeirləri də gələn şeir kitabıma salmırdım, çünki musiqi yazılanda istər-istəməz şeir deformasiyaya uğrayır, ilkinliyini itirir”.

Ancaq şairin yazdığı şeirlər musiqiyə mətn olmaqla kifayətlənmir. Zaman keçdikcə onun mətnləri Azərbaycan filmlərinin də sountrekinə, fon musiqisinə çevrilir. Hətta bəzi filmlər məhz onun sözlərinə yazılmış mahnılarla tanınmağa başlayır. Elə günü bu gün də...

Filmə mahnı yazmaq həm bəstəkar, həm də şair üçün çox zəhmətli və böyük məsuliyyət tələb edən işdir. Burada hər iki müəllif təkcə musiqini, poeziyanı deyil, eləcə də kinonu, ekran işini, aktyor oyununu, rejissor yozumunu gözəl bilməli, mətn yazdığı filmin ruhunu tutmalı, əgər yazdığı mahnı hansısa obrazın dilindən ifa olunacaqsa, onun xarakterini, psixologiyasını dərindən bilməlidir. Bu mənada Fikrət Qocanın mahnılarına mətn yazdığı filmlər xarakterikdir. Onun yazdığı şeirlər bəzən filmin ümumi ruhunu, mövzusunu, ifadə etdiyi mətləbi özündə ehtiva edirsə, bəzən də ayrı-ayrılıqda obrazları səciyyələndirir. Və şairin ən böyük uğuru da odur ki, hər iki halda bu ağır işin öhdəsindən ustalıqla gəlir.

Azərbaycan filmləri içərisində ən sevdiklərimdən biri “Qayınana”dır. Bu ilk baxışdan adi ailə-məişət mövzusu kimi görünən filmin alt qatlarında əslində, çox böyük mətləblər, cəmiyyətimizin çəkidə kiçik, mahiyyətdə isə çox böyük problemləri əhatə edən film, həm də özünün musiqiləri ilə özəldir.

Dahi bəstəkar Tofiq Quliyevlə Fikrət Qocanın birgə çalışdığı filmlərdən olan “Qayınana” da həm bəstəkarın, həm də şairin yaradıcılığında önəmli səhifələrdən biri hesab olunur. Məhz bu iki dahi şəxsin əməyi sayəsində filmi izləməyib təkcə mahnılarını dinləmək belə kifayət edir ki, söhbətin nədən getdiyini, nələr baş verdiyini anlayasan, sujeti özlüyündə təsəvvür edə biləsən. Burada hər obraz həm də oxuduğu mahnılarla sevimlidir. Onlar öz xarakterlərini məhz mahnılarda açırlar. Bu da təbii ki, müəlliflərin ən böyük uğurudur. Onlar burada nə Fikrət Qocadır, nə Tofiq Quliyev. Bütünlüklə “Qayınana”nın fərqli, məzəli, komik, dramatik, kələkbaz obrazlarıdır.

Filmin baş qəhrəmanı Cənnət xala (Nəsibə Zeynalova) oğlunun arvadı, diş həkimi olan gəlini Sevdayla yola getmir. Onu sevmir, ondan zəhləsi gedir. Halbuki Sevda həm işgüzar xanım, həm gözəl həyat yoldaşı, həm qayğıkeş ana, həm də itaətkar gəlindir. Amma nə etsə də, özünü qayınanasına sevdirə, qəbul etdirə bilmir. Niyə?

Bax, bu sualın cavabını biz Cənnət xala Sevdanı qovandan sonra evinə gətirilən ikinci gəlin haqqındakı mahnısından alırıq. Oğlunun dostu İlqarın (İlham Namiq Kamal)

“Sevinsənə, gülsənə,

Gül gəlin tapdım sənə.

Barmaqları qızıldır,

Özü də bəy qızıdır.

A bəxtəvər qaynana,

Nə durmusan, dur oyna.

Yormalıyır biləyi,

Yıxıq evin dirəyi.

Dövləti çox, sözü az,

Dindirməsən danışmaz” -

- mahnısına Cənnət xala qol qaldırıb oynayır və cavabında deyir:

“Qurban olum gəlnimin

Dövlətinə, varına.

Bəy olub, bəy nəslindən

Seyid babalarına.

Gözün dəyər, ay bala,

Axşam vaxtı de bir görək:

Maşallah, maşallah, mübarəkdi”.

Deməli, ona Sevda kimi savadlı, ədəbi gəlindən daha çox, nəsli nəcabəti olan, varlı, cehizi çox olan gəlin lazımdır. Bu da Cənnət xalanın xarakterindəki şöhrətpərəstlikdən, tamahdan irəli gəlir.

Ya da filmin ən məzəli mahnılarından biri - Cənnət xalanın qardaşı oğlunun öz bibisi üçün oxuduğu mahnıda bibi-qardaşoğlu münasibətləri ən gözəl şəkildə əks olunur:

Bibi, bibi, can bibi,

Can sənə qurban bibi.

Həna yaxım başına,

Olarsan cavan bibi.

Pulları çin-çin bibi,

Sir-sifəti cin bibi.

Bibi: Nə dedin, ay avara?

Dedim göyərçin bibi.

Bibi: Necə-necə ay avara?

Dedim göyərçin bibi.

Ya da Cənnət xalanın ikinci gəlini Afətin, həqiqətdə isə müğənni Zərifənin ifa etdiyi “Məhəbbətin çırağı” mahnısı onun xarakterindəki özgüvəni, şıltaqlığı, sevgi dolu, eşq dolu qəlbini tamaşaçıya açıb göstərir. O zamana qədər Cənnət xalanın başına oyun açan Afət bu mahnısı ilə tamaşaçının ürəyinə yol tapır və əbədi yaddaşına həkk olur:

Gözəl həyat sevən duyan ürəkdi,

Mənim eşqim ən zərif bir çiçəkdi.

Solmaz qarda, yağışda,

Keçər qayadan, daşdan,

Solar sərt bir baxışdan.

Bir xoş sözdən bütün aləm dəyişər,

Acı sözdən saçlarıma dən düşər.

Məhəbbətdən doğuldum,

Gözəllikdən yoğruldum,

Yolunda işıq oldum.

Filmin final səhnəsindəki “Mehribanlıq” mahnısı isə nəinki təkcə “Qayınana”nın, eləcə də az qala böyük bir məmləkətin, insanlığın uzun illərdir hər fürsətdə oxuduğu “ailə marşına” çevrilib. Bütün film boyunca söz-söhbətin, konfliktin, narazılıqların, mübahisələrin əskik olmadığı ailə sonda Cənnət xalanın kiçik kələk vasitəsilə “dərs alması” nəticəsində xoşbəxt sonluğa yetir. Və bu an Tofiq Quliyev-Fikrət Qoca şedevri bütün obrazların dilindən süzülməyə başlayır:

Mehribanlıq səadətdir,

Səadəti yaşadağın.

Ömrün şövqü məhəbbətdir,

Məhəbbəti yaşadağın.

Üstümüzdən keçdi külək,

Şən zarafat şirin kələk.

Biz mehriban ailəyik,

Gəlin, dostlar, deyək, gülək.

Tofiq Quliyev və Fikrət Qoca işbirliyi təkcə “Qayınana” ilə kifayətlənmir.

Fikrət Qocanın sözlərinə yazılmış mahnılar və o mahnıların oxunduğu filmlərdən danışarkən içimdəki bir səs hey durmadan oxuyur:

Ürəyimi atsam da,

Öz qəlbimi atmaram,

Sənə olan eşqimi

Sənə də alçaltmaram.

“Baladadaşın ilk məhəbbəti” filmindən (Emin Sabitoğlu) olan bu mahnı illərdir nə qədər sevgililərin ilk sevgi etirafına çevrilibsə, “Uşaqlığın son gecəsi” filminin məşhur musiqisi “Gəl, ey səhər” (Polad Bülbüloğlu) zamanın ən gözəl çağını, dünyanın günəşə qucaq açdığı o müdhiş dəqiqələri sözün və musiqinin ecazkar vəhdətində əks etdirir:

Yenə bu səhər

Günəş nur yerə ələr,

Bir təzə nağıl

Başlar dünya...”

Fikrət Qoca yaradıcılığı həm Azərbaycan ədəbiyyatının, həm musiqisinin, həm də kinemotoqrafiyasının əvəzsiz incisidir. Elə bir inci ki, onsuz hər üç incəsənət sahəsi boş, yarımçıq olardı. Bu yaradıcılığa ən düzgün qiyməti isə xalq özü verir. Şairin dili ilə desək, “... yaxşı mahnı yanmır, itmir, ölmür, xalqın ürəyinə yol tapıbsa yaşayacaq. Müəlliflərini itirsə də, xalq mahnısı kimi yaşayacaq. Xalqımızın yaradıcılıq xəzinəsini zənginləşdirəcək. Məncə, bizim istəyimiz də budur”.

Şahanə MÜŞFİQ

525-ci qəzet.- 2018.-3 noyabr.- S.12.