Cümhuriyyətin poçt-teleqraf naziri: Cəmo bəy Hacınski

Nəsiman YAQUBLU

tarix elmləri doktoru

Azərbaycanın görkəmli dövlət və siyasi xadimi Cəmo bəy Süleyman oğlu Hacınski 1888-ci ilin iyunun 14-də Azərbaycanın Quba rayonunda anadan olub.

O, görkəmli siyasi xadim, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Parlamentin katibi olmuş Mehdi bəy Hacınskinin (1879-1941) kiçik qardaşıdır.

C.Hacınski gənc yaşlarından Bakıya köçmüş, burada gimnaziyada təhsil almışdır. Onun 1907-ci ildə "Kaspi" qəzetində müxbir olaraq çalışması haqqında da məlumatlar var.

C.Hacınski sovet dövründə həbsdə olarkən istintaqa ifadələrində hələ 1905-ci ildən Eser Partiyasının (Sosialist İnqilabçılar Partiyası) üzvü olduğunu bildirir.

C.Hacınski Peterburq Universitetinin hüquq fakultəsinə daxil olmuş və 1914-cü ildə oranı bitirmişdir.

Qeyd edək ki, Azərbaycan Dövlət Himninin Cəmo bəy Hacınskiyə aid olması haqqında da Azərbaycan mətbuatında məlumatlar çap olunmuş və istinad olaraq 1919-cu ildə nəşr edilən "Milli nəğmələr" kitabında Himnin mətninin sonunda "Cəmo bəy" yazılması əsas götürülür. Eyni zamanda, "Cəmo bəy" adını əsas götürən tanınmış ictimai xadim Cəmo Cəbrayılbəylinin yaxınları isə Himnin ona aid olduğunu söyləyirlər.

C.Hacınski 1915-ci ilin dekabrından 1917-ci ilin aprelinə qədər Batum vilayətində və Dənizkənarı rayonda Birinci Dünya müharibəsi dövründə zərər çəkənlərə kömək göstərmək üzrə müsəlman qaçqın komitəsinin müvəkkili vəzifəsində işləmişdir.

1917-ci ilin aprelində o, Rusiyada baş verən Fevral-burjua inqilabından sonra yaranmış Müvəqqəti Hökumətin Zaqafqaziya Komitəsinin müvəkkili kimi, həmin ilin iyul ayınadək bu vəzifəni icra etmişdir. C.Hacınski iyul ayında Zaqafqaziya Kəndli Deputatları İcraiyyə Komitəsinin sədr müavini seçilmiş və oradan nümayəndə kimi Rusiya Müəssislər Məclisinə yeni seçkilər üzrə Zaqafqaziya Mərkəzi Komissiyasının sədri vəzifəsinə göndərilmişdir.

1918-ci ilin fevralında C.Hacınski Zaqafqaziya Seyminin üzvü, fevralın 28-də isə Seym tərəfindən təsdiq olunmuş Müsəlman fraksiyasının tərkibindəki Müsəlman sosialist blokuna daxil idi.

1918-ci ilin mayın 28-də Tiflisdə keçmiş Qafqaz canişininin sarayında Milli Şuranın sədr müavini H.Ağayevin sədrliyi ilə keçirilən ilk iclasda müzakirə edilən 3 məsələdən biri də "Seymin buraxılması və Gürcüstanın öz müstəqilliyini elan etməsi ilə əlaqədar Azərbaycanda vəziyyət" idi.

Üçüncü məsələ ilə bağlı məruzə edən X.Xasməmmədov Azərbaycanın müstəqil cümhuriyyət elan etməsinin vacibliyini bildirdikdən sonra N.Yusifbəyli, Ə.Şeyxülislamov, M.H.Seyidov və digərləri də bu fikri dəstəkləyən çıxışlar etdilər. Geniş müzakirədən sonra 24 nəfərlik Milli Şura üzvündən 22-si (S.M.Qəniyev və C.Axundov bitərəf qalmaqla) səs verməklə Xalq Cümhuriyyətinin elanı barədə qərar qəbul edilir. Azərbaycanın İstiqlal Bəyannaməsinin qəbuluna səs verib imza atanlardan biri də Cəmo bəy Hacınski idi.

Azərbaycan Milli Şurasının tapşırığı ilə F.X.Xoyski Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin birinci müvəqqəti Hökumətini təşkil edir və C.Hacınski Dövlət nəzarətçisi vəzifəsini yerinə yetirir.

O, Azərbaycan Cümhuriyyəti dövründə rabitə sisteminin inkişaf etdirilməsində mühüm xidmətlər göstərmişdir. Görkəmli iqtisadçı Məmmədhəsən Baharlı (1896-1943) bununla bağlı 1921-ci ildə məqalə də yazmışdır.

C.Hacınski N.Yusifbəylinin yaratdığı dördüncü (14.031919 - 24.12.1919) və beşinci (24.12.1919 - 01.04.1920) Hökumət kabinələrində Poçt-Teleqraf Naziri vəzifəsini icra etmişdir. O, həm də 1918-ci ilin dekabrın 7-dən fəaliyyətə başlayan Azərbaycan Parlamentinin üzvü seçilmişdir.

Qeyd edək ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə ilk olaraq 1918-ci ilin iyulun 3-də Poçt və Teleqraf Nazirliyinin əsası qoyuldu. 1918-ci ilin sentyabrından başlayaraq poçt-teleqraf xidmətinin, poçt daşınmalarının, dağıdılmış teleqraf xətlərinin bərpasına başlanılır.

1919-cu ilin sonlarına doğru Azərbaycanda 54 poçt-teleqraf xətti və bir şəhərlərarası telefon stansiyası yaradılmışdı.

Bundan əlavə, Azərbaycanda teleqraf stansiyası, radiostansiya və poçt-teleqraf məktəbi də açılmışdı.

1919-cu ilin martın 3-də Azərbaycan Hökumətinin qərarı ilə Poçt və Teleqraf Nazirliyi nəzdində Azərbaycan Teleqraf Agentliyi - Azərtag yaradıldı (8, v. 103).

Eyni zamanda, Gürcüstan və Ermənistanla Poçt-Teleqraf müqavilələri imzalanır, poçt-teleqraf məlumatlarının çatdırılması bərpa olunurdu.

Bundan əlavə, Azərbaycanın Parisdə olan Nümayəndə heyəti Fransanın Poçt və teleqraf şirkətləri ilə Azərbaycan Respublikasında dünya standartlarına uyğun poçt-teleqraf işlərinin aparılması və Gəncə radiostansiyasının Eyfel qülləsindəki ötürücü vasitəsi ilə Avropa radiostansiyalarına qoşulmasının təmini haqqında razılaşma əldə edilmişdi. Razılaşmaya uyğun olaraq Azərbaycana lazımi avadanlıqlar və mütəxəssislər göndəriləcəkdi.

Azərbaycan Nümayəndə Heyətinin rəhbəri Ə.M.Topçubaşovun, 1919-cu ilin noyabrın 6-da Eyfel qülləsindəki radiostansiyadan birbaşa Gəncə radiostansiyasına Nazirlər Sovetinin adına göndərdiyi teleqramda yazılırdı: "İlk Azərbaycan radiosunun fəaliyyətə başlaması münasibəti ilə Sizi təbrik edirəm və bu, bizim Vətənimizin iqtisadi-mədəni həyatında mühüm rol oynamalıdır".

Azərbaycan Poçt-Teleqraf sisteminin inkişafında ilk nazir Aslan bəy Səfikürdskinin xidmətləri böyükdür. O, ölkənin ən ağır vəziyyətində bu sahəyə rəhbərlik etmişdi.

1919-cu ilin martın 14-dən 1920-ci ilin aprelin 1-nə qədər isə Azərbaycanın Poçt və Teleqraf Naziri vəzifəsini Cəmo bəy Hacınski yerinə yetirmişdi. Əsası A.Səfikürdski tərəfindən qoyulan Poçt və Teleqraf sisteminin inkişafında C.Hacınskinin də böyük xidmətləri var.

Cəmo bəy Hacınskinin Azərbaycan Parlamentində fəaliyyətinə az rast gəlmək mümkündür. Onun Parlamentdə müzakirə edilən məsələlərdə iştirakı faktı 1918-ci ilin dekabrın 15-nə aiddir. Həmin gün Parlamentin üçüncü iclası keçirilir. İclas H.Ağayevin sədrliyi, Ə.Cövdətin (Pepinovun) katibliyi ilə açılır. İclasda yeddiyə qədər məsələ müzakirəyə çıxarılıb: 1) Daxil olan kağızlar; 2) Etibarnamə komissiyasının məruzəsi; 3) Tərtibat və təzminat komissiyasının məruzəsi; 4) Heyəti-rüsayə Baş katib seçilməsi; 5) Büdcə komissiyası intixabı; 6) Fəhlə komissiyası intixabı; 7) Məclisi-müəssisan dəvəti üçün intixab qanunu verəcək komissiya seçkisi.

Parlamentdə müzakirə edilən 3-cü məsələ Tərtibat və Ləvazimat Komissiyasının sədri Abbasqulu Kazımzadə tərəfindən təqdim edilir. A.Kazımzadə Parlamentin birillik büdcəsinin üzvlər tərəfindən qəbul olunmasını xahiş edir. Sonra müzakirələr başlanır.

Müzakirələrdə ilk olaraq M.Ə.Rəsulzadə, Ə.Şeyxülislamov, A.Səfikürdski çıxış edir.

Bu müzakirədə çıxış edən Cəmo bəy Hacınski deyir: "Mən özüm Tərtibat və Ləvazimat Komissiyasının üzvüyəm. Bu məvacib müzakirə edildikdə Parlament üzvlərini də nəzərə aldıq. Komissiya qərar verdi ki, nəinki qulluqçular və bəlkə üzvlər də lazım olan bir para şeyləri ucuz ələ gətirsin".

Sonra C.Məlikyeganov çıxış edir, M.Ə.Rəsulzadə, A.Kazımzadə, Ə.Cövdət müdaxilələr edir. Növbəti dəfə C.Hacınski müzakirəyə qoşulur: "Üçüncü üsul fraksiyanın cərgəsində mən də varam, onlardan komissiyaya nümayəndə olaraq sədr də, katib də iştirak etmişdir. Mən sədr olduğuma görə təbiidir ki, etiraz edənlərə deyil, qulluqçular mənə müraciət edəcəklər. Ona görə də mən burada smetanın təsdiqini təklif edirəm. Beləliklə, smeta geri qaytarılmaz".

Parlamentin 1919-cu ilin yanvarın 16-da keçirilən səkkizinci iclasında 9-a yaxın məsələ və 10-cu olaraq "Nuxa və Zaqatala qəzalarının adi yolları haqqında Əhrar Komissiyasının Hökumətə təqdim etdiyi sorğu" müzakirəyə qoyulur.

Bu məsələyə ilk münasibəti C.Hacınski bildirir. O deyir: "Məlum olduğu üzrə, Parlament məbuslarının bir qismi Hökumətə daxil olub, bir qismi də Avropaya getmişdir. Ona görə də sosialistlər fraksiyası təklif edir ki, kvorum hazır məbusların yarısı, yəni 33 təyin olunsun".

Parlamentin sonrakı iclaslarındakı müzakirələrdə C.Hacınski fəallıq göstərmir. Qeyd edək ki, C.Hacınski Parlamentdə sosialist firqəsinin üzvü olaraq təmsil edilirdi.

1920-ci ilin 27 aprelində Azərbaycan Rusiya bolşevikləri tərəfindən işğal edildikdən sonra C.Hacınski Ədliyyə Komissarlığında inzibati-maliyyə şöbəsinin rəisi vəzifəsində çalışmışdır. Lakin sonrakı illərdə onun sovet rejimində rahat yaşaması qeyri-mümkün olmuşdur. Bolşeviklər Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin keçmiş Dövlət müfəttişi və nazirinə inamlı yanaşmırdılar. Odur ki, 1922-ci ilin 27 aprelində C.Hacınskini əsassız ittihamlarla həbs edib, üç il məhbəsdə saxladılar. Üçillik həbs cəzasından sonra onu üç il müddətinə də Arxangelsk vilayətində olan Solovki adasına sürgünə göndərdilər.

C.Hacınski Sovet hakimiyyətinə qarşı əksinqilabi fəaliyyətdə günahlandırılırdı. O, həm də Azərbaycanda Eser (Sosialist İnqilabçılar) Partiyasının Zaqafqaziya təşkilatının liderlərindən olmuş şəxs kimi də ittiham edilirdi.

İstintaq prosesində müstəntiq istədiyi cavabları əldə etməsə də, C.Hacınskiyə 3 il azadlıqdan məhrum edilməklə cəza kəsilir.

C.Hacınskinin də daxil olduğu 12 nəfərlik dustaq qrupunu 1923-cü ilin aprelin 11-də Moskvaya Butırsk həbsxanasına göndərirlər. Həbsxanada onlara qarşı çox sərt rejim yaradılır. Mövcud həbsxana qaydalarına etiraz olaraq məhbuslar aclıq edirlər. Aclıq edənlər arasında Azərbaycan Xalq cümhuriyyətinin iki naziri də var idi: C.Hacınski və A.Səfikürdski.

C.Hacınski həbsxana həyatını başa vurduqdan sonra, 1928-ci ilin iyulunda azad edilərək Bakıya qayıtmışdır. Həmin aydan etibarən Respublika Kənd Təsərrüfatı Kooperasiyası İttifaqında (Göybirliyi) plan şöbəsinin katibi və sonra müdiri olmuşdur.

1937-ci ilin oktyabr ayında C.Hacınskini yenidən həbs edirlər. Bu dəfə o, Azərbaycan SSR Cinayət Məcəlləsinin 72, 73-cü maddələri əsasında məsuliyyətə cəlb olunmuşdu.

Həbs zamanı aparılan qeydlərdən məlum olur ki, o, Bakıda Krasnaya küçəsi, bina 23-də olan mənzildə yaşayır, həyat yoldaşı Mariya Lvovna Hacınskidir, oğlu Camal 11 yaşında, qızı Nelli isə iki aylıqdır.

C.Hacınski eser təşkilatının üzvü olmaqda təqsirləndirilir. İstintaqda səsləndirilir ki, eser təşkilatının başlıca məqsədi silahlı üsyan yolu ilə sovet hakimiyyətini devirmək, ziyankarlıq, təxribat aksiyaları və partiya, hökumət rəhbərlərinə qarşı terror törətməkdir.

C.Hacınski cəzasını çəkmək üçün Kirov vilayətinin Vyatka 3-cü həbs düşərgəsinə göndərilir və 1942-ci ildə orada həlak olur.

525-ci qəzet 2018.- 8 noyabr.- S.6.