Söz dünyamızın Tofiq Mahmud guşəsi

Cavid QƏDİR

Uşaqlıqda evdəki kitabxanamızdan cildi davakar xoruzun pipiyi kimi didik-didik olmuş bir kitab tapmışdım. Üstündə simurq quşunun və fonda evlərin şəkli vardı. Yəqin elə simurq quşuna görədi ki, o kitab məndə Günəşlə, alovla assosiasiya olunur. Kitabı böyük maraqla oxumuş, sona çatanda isə xəyal qırıqlığına uğramışdım: son səhifələri qopmuşdu...

İllər keçdi. O kitabı arada xatırlasam da, heç yerdə rastıma çıxmadı. Bir müddət əvvəl bizim “Kitabsevərlər” Hərəkatının növbəti kitabı barədə danışarkən əsərin hələ adı deyilməmiş, qısa məzmununu eşidəndə gecənin bir aləmi həmin o Günəşi, ətrafında uçan simurqu gördüm. Uzaqdasa zirvəsi haçalanmış dağ vardı. Və bir cavan oğlan maddım-maddım o dağa tamaşa edirdi...

Kitabın redaktəsini boynuma götürdüm. Həmin qopan səhifələrisə mütaliəyə tələsmədim, redaktə etdikcə, illərin intizarıyla oxudum... Yenidən qonşuluqdakı qoz ağacına dırmandım, bağda bənövşə topladım, Nazlıya vuruldum, Narıncdan xoşlandım, Mariyayla sevişdim, Xəlillə dostlaşdım, Pakizəyə, Hürnisəyə acıdım, qaçqın uşaqların dərdinə şərik oldum, Əliqulu Qəmküsarla bir yerdə güllələndim. Pirosmaninin rəsmlərinə heyran qaldım, Haçadağa ay işığında tamaşa etdim...

Tofiq Mahmudu “Uzaqda ucalan dağlar”la tanımışam. Uzağı anlatmaq lazım gəlsə, bu əsəri misal çəkərəm. Romanda bir az magik tərzdə uzaqlıq var. Əlini uzatsan çatası məqamlarda da nəsə iraqlıq, özgəlik, tənhalıq sezilir.

Tofiq Mahmud 1931-ci ildə Naxçıvan Muxtar Respublikasının Şahbuz rayonunda doğulub. Orta təhsilini Bakıda alan T.Mahmud daha sonra Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsini bitirib. Əmək fəaliyyətinə Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyinin Mədəni-maarif müəssisələri idarəsində metodiki kabinetin metodisti kimi başlayıb, ardınca “Azərbaycan müəllimi” qəzetində xüsusi müxbir, “Göyərçin” jurnalında ədəbi işçi kimi fəaliyyət göstərib.

Müxbir işlədiyi dövrdə ölkənin müxtəlif bölgələrinə, hətta ucqar kəndlərə gedib, orda əhalinin yaşayışı, məişəti, uşaqların psixologiyası ilə tanış olub. Bu da əlbəttə, onun yaradıcılığında dərin izlər buraxıb, mətnlərində həyatiliyin ön planda olmasına şərait yaradıb.

Yaradıcılığa şeirlərlə başlayan ədib sonralar özünü nəsrdə də sınamağa başlayıb. Daha çox “Yerə dağılan muncuqlar”, “Uzaqda ucalan dağlar” əsərlərilə oxuculara tanış olan Tofiq Mahmudun yaradıcılığının böyük hissəsi uşaqlarla bağlıdır. Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının tanınmış simalarından olan ədib uşaqlar üçün müxtəlif, şeirlər, hekayələr qələmə alıb. Balaca oxucuların sevimlisinə çevrilib. Ədəbi fəaliyyətindən başqa iş fəaliyyəti kimi üstündə əsdiyi uşaqlar üçün nəzərdə tutulan “Göyərçin” ədəbi dərgisi olub. 1961-ci ildən ölümünə qədər bu jurnalda yazıb, yaradıb. Mətbu nəşrin ayaqda qalması üçün əlindən gələni edib. Dərgidə əvvəlcə ədəbi işçi, daha sonra məsul katib və nəhayət, baş redaktor vəzifələrində çalışıb.

SSRİ-nin süqutundan sonra digər nəşrlər kimi “Göyərçin” də maddi problemlər yaşayıb. Jurnalın bağlanmaması üçün Tofiq Mahmud əlindən gələni əsirgəməyib, müxtəlif adamların köməyindən istifadə edib. Hətta jurnalı özü satış köşklərinə payladığı məqamlar da olub.

1997-ci ildə Tofiq Mahmudun vəfatından cəmi üç gün sonra “Göyərçin” jurnalının maddi-texniki bazasının yaxşılaşdırılması haqda qərar verilib və dövlət tərəfindən yenidən maliyyələşdirilməyə başlayıb.

Tofiq Mahmud yazıçılıq, şairlik, eləcə də publisistik fəaliyyətindən əlavə, tərcümə ilə məşğul olub. Xuta Berulavanın “Quş südü”, İsabəy İshaqovun “Hər şeyi öyrənmək istəyən” kitablarını Azərbaycan dilinə çevirib. Bundan başqa, öz əsərləri də müxtəlif dillərə tərcümə olunub.

Ədib Azərbaycan Respublikası Uşaq Fondunun Bakı şöbəsinin sədri, eləcə də rəyasət heyətinin üzvü olub. Azərbaycan Yazıçılar Birliyi uşaq və gənclər ədəbiyyatı şurasının sədri, keçmiş SSRİ Yazıçılar İttifaqı uşaq və gənclər ədəbiyyatı şurasının üzvü seçilib. Azərbaycan Ali Soveti Rəyasət Heyətinin Fəxri fərmanı ilə təltif edilib.

Hazırda Tofiq Mahmud Mükafatı təsis olunub və hər il ən yaxşı uşaq şeirlərinin müəlliflərinə verilir.

Tofiq Mahmudun zəngin yaradıcılıq yolunda son irihəcmli əsəri “Uzaqda ucalan dağlar” olub. Tanınmış Azərbaycan rəssamı Bəhruz Kəngərlinin həyatından bəhs edən, müəyyən mənada sənədli romandır. Yazıçı bu əsərin ərsəyə gəlməsi üçün 5 il araşdırma aparıb, Kəngərlinin getdiyi, yaşadığı yerləri qarış-qarış gəzib, müxtəlif adamlarla söhbət aparıb.

Ədib, kifayət qədər nəsr əsərləri olsa da, sözünü, hislərini poeziya ilə rahat çatdıra bildiyini düşünür, onu möcüzə hesab edirdi: “Poeziya mənim üçün həmişə möcüzədir. Uşaqlıq illərində bu möcüzə elə qüvvəyə malikdi ki, məni ahənrüba kimi özünə çəkirdi

Gənc nəslin intelektual inkişafı, vətənpərvər ruhda yetişməsində uşaq ədəbiyyatının danılmaz rolu var. Bu istiqamətdə iş görən qələm adamlarının bəlkə də birincisi elə Tofiq Mahmuddur. “Göyərçin” jurnalınısa uşaq ədəbiyyatının qalası adlandırsaq, çox mübaliğəyə yol vermiş olmarıq.

Sözügedən jurnalı əlifbadan sonra “ikinci dərslik” adlandırırlar. Çünki uzun illər ibtidai siniflər üçün dərsliklər tərtib edilərkən ilkin mənbə kimi jurnalın materiallarından istifadə olunur, uşaqların oxu vərdişlərinin inkişaf etdirilməsində əvəzsiz mənbə kimi kimi dəyərləndirilirdi. Dərgi balaca oxucular üçün uşaq ədəbiyyatının ən gözəl nümunələrinə yer ayırırdı. Bunda da jurnalda uzun illər - ömrünün sonuna qədər müxtəlif vəzifələrdə işləmiş Tofiq Mahmudun əməyi danılmazdır.

Tofiq Mahmudun sağlığında 20-dən çox kitabı işıq üzü görüb. Ədib hesab edirdi ki, həyat poeziyasız solğun və mənasız görünər. Buna görə də “poeziyanı sevmək mənim üçün həyatı və insanları sevmək deməkdir” fikrini önə sürürdü. “Şeir nədir?” sualınasa belə cavab verib: “Gözümdəki işıqdır, könlümdəki nəğmədir”.

Vətənpərvər ruh Tofiq Mahmud yaradıcılığında əsas xətlərdəndir. Yaradıcılığından söz açılanda vətənə saf məhəbbətlə bağlanan istiqanlı şəxs göz önündə canlanır. O, “Vətən” şeirində deyirdi:

Təkcə çəmən deyil, təkcə dağ deyil,

Solmayan əbədi çiçəkdir Vətən!

Təkcə dərə deyil, daş-torpaq deyil,

Cavanşir, Koroğlu, Babəkdir Vətən!

Bəlkə də elə bu vətənpərvər ruhun sayəsindədir ki, keçən əsrin 70-80-ci illərində Tofiq Mahmudun yaradıcılığından dərs alan uşaqlar böyüyüb qəhrəman oldular. 1990-cı ilin 19 yanvarında tankların qarşısında ətdən çəpər çəkdilər, ölkənin azadlıq, müstəqillik əldə etməsinə böyük təkan verdilər. Hələ bitməmiş Qarabağ müharibəsində neçə-neçə dillərə dastan igidlik göstərdilər.

Canlılara, ətraf aləmə həmişə həssas yanaşmağı, təbiətə diqqətlə, qayğıyla yanaşmağı, onu qorumağı, qayğısını çəkməyi insanlıq borcu kimi uşaqlara aşılayan, anladan ədibin humanizmi, ülvi düşüncələri şeirlərində, hekayələrində, romanlarında, ümumilikdə bütün yaradıcılığında qabarıq çalarlarla qarşımıza çıxır.

Onun şeirlərində insan sevgisi də ön planda dayanır. Yaradıcılığı boyu alnıaçıq, başını şax tutub yaşamağı təlqin edir, təlqin etdiyi qəhrəman obrazlarını öz yaşamına da realizə edir. Ədib insan bağışlamağı, nankorluğu, xəyanəti, yalançılığı görməzdən gəlməyi bacarmalıdır deyirdi. “Pislikləri unudun. Həmişə içinizdə xoş duyğular yaşadın”. Bu müdriklik onun bütün mətnlərində, misralarında duyulur. “Qızımla söhbət” silsiləsində qələmə aldığı şeirləri uşaqların bilik səviyyəsinə, dünyagörüşünə uyğundur. Bu şeirlərdə yer alan suallarda uşaq təbiətinin sadəliyi insanın üzünə təbəssüm qonduracaq qədər canlı təsvir olunub:

Necə olur ki, hər gün

Səhər-səhər çıxır gün.

O qədər işıq salır,

İşığı hardan alır?!

Bəs necə dolu-dolu

Yağır yağış, qar, dolu?!

Niyə duman ağ olur,

Ay bəzən oraq olur?!

Göylərdə nə partlayır,

Şimşək necə parlayır?!

Hardan axıb gəlir çay,

Harda necə bitir çay?!

Hamı yatanda gecə

Nəhəng fil yatır necə?!

Necə yatır şir, bəbir,

Mənə söylə birbəbir.

T.Mahmud gənclik illərində Səməd Vurğun, İslam Səfərli və başqaları ilə yaxın təmasda olub, onlardan dərs alıb. Xatirələrində bunları belə xatırlayır: “Günlərin birində Yazıçılar İttifaqında “Gənclər günü” keçirilirdi. Xalq şairi Səməd Vurğun çıxışında iki şeirimdən birini bəyəndiyini dedi. Sevindiyimdən bilmirdim nə edim. Yerə-göyə sığmırdım. Uçmağa qanadım olmadı. Ancaq sonralar başa düşdüm ki, həmin şeir çox zəif olub. Bəs böyük sənətkar onu nə üçün bəyənmişdi? Demə, Səməd Vurğun alicənablıq, insanlıq göstərmiş, qəlbimə dəymək, ruhdan salmaq, qol-qanadımı qırmaq istəməmişdi”.

Xalq yazıçısı Mirzə İbrahimovsa çox sevdiyi Tofiq Mahmudu gözəl insan, vətəndaş və şəxsiyyət kimi xarakterizə edib, şairin ömrünü cəmiyyətin gələcəyinə, uşaqlarına həsr etdiyini inamla vurğulayıb.

Onun istər şeirlərində, istər hekayələrində, istərsə romanlarında Tofiq Mahmud işığını, müdrikliyini, insanlara sevgini görmək heyranlıq oyadır. Uşaq və gənclər üçün yazdığı “Yola çıxıram”, “Dibçək”, “Buzovna qayaları”, “Açıqdır pəncərəm”, “Qızımın sualları”, “Gecə qapı döyülür” kimi kitablarda işlədiyi, toxunduğu mövzular yeniyetmələrin həyatlarındakı önəmli anlardan, dərs çıxardılmalı məqamlardan ustalıqla söz açır, oxucularını həqiqətə, insanlığa, sevgiyə səsləyir.

Tofiq Mahmudun uşaqlar üçün yazdığı ilk irihəcmli əsəri “Alpinistlər” poemasıdır. Məktəblilərin həyatından bəhs edən əsərdə müəllif uşaqların vətənə məhəbbətini qələmə alıb, uca zirvələri, keçilməz sıldırımları fəth edən, təbiəti, tarixi abidələri öyrənən uşaqların əhval-ruhiyyəsini göstərməyə, psixologiyasını açmağa çalışıb.

Həyatın ən ali niyyətinin insanlıq olduğunu dərk etmək üçün uşaqlara təsir edəcək əhvalatları qələmə alan Tofiq Mahmudun yaradıcılığı bugünümüzün uşaqlığı, gəncliyi üçün də örnək təşkil edir. Azərbaycan ədəbiyyatının önəmli səhifələrindən biri kimi qorunur.

525-ci qəzet 2018.- 9 noyabr.- S.23.