Klassik publisistika irsimizdən: "Molla Nəsrəddin"in "Hesab məsələləri"

"Molla Nəsrəddin" mühiti, mövcud cəmiyyətdəki neqativ hallar jurnalın yeni ədəbi forma və janrlardan istifadə etməsini gündəmə gətirmiş və bu dinamik, mütəhərrik janrlar oxucu ilə mollanəsrəddinçilərin əsl ünsiyyət vasitəsinə çevrilmişdir.

Akademik İsa Həbibbəyli yazır: "Molla Nəsrəddin" dövrü ədəbiyyatında satiranın imkanları və hüdudları genişlənərək, demək olar ki, ədəbi növlərin hamısında yazılan əsərlərin böyük əksəriyyətini əhatə etmişdir. Bütövlükdə ədəbiyyat müəyyən satirikləşmə prosesi keçmişdir... bədii gülüş sanki bütövlükdə sənət aləminə səpələnmişdir. Bununla belə, mollanəsrəddinçi yazıçıların ədəbi-publisistik yaradıcılığında satiranın özünəməxsus janrları da ərsəyə gəlmişdir. Buraya əsasən aşağıdakıları aid etmək olar: bəhri-təvil, alleqoriya, taziyanə, parodiya, pamflet, felyeton, poçt qutusu, atalar sözü, lüğət, elan, tapmaca, xəbər, hesabat, müsahibə, resenziya və s. Bu yolla forma və məzmunca bir-birinə yaxın olan yeni tipli janrlar qrupu əmələ gəlmişdir" (İsa Həbibbəyli. Cəlil Məmmədquluzadə: mühiti və müasirləri. Naxçıvan, "Əcəmi", 2009, səh. 353.). Əlbəttə, bu "janrlar qrupu" içərisində jurnalda mühüm əhəmiyyət kəsb edən "Hesab məsələləri" və "Sual-cavablar"ın da müstəsna rolu vardır.

Mollanəsrəddinçilər cəmiyyətdə hökm sürən ictimai-siyasi, sosial ədalətsizliklərin son həddə çatdığını göstərmək üçün belə bir ədəbi priyomdan istifadə etmişlər.

C.Məmmədquluzadə "Təzə təlim kitabı" felyetonunda "Hesab məsələləri"nin hansı zərurətdən yarandığını şərh edərək yazır: "Məlum şeydir ki, məktəblərdə təzə üsulla dərs vermək üçün kitablar azdır. Bu səbəbdən millət, vətən adına bir qulluq eləmək niyyəti ilə yoldaşlarım Mozalan, Hop-hop, Lağlağı və Hərdəmxəyalla hümmət edib və köməkləşib bir hesab kitabı cəm etmək fikrinə düşdük" ("Molla Nəsrəddin". 1906, №10, səh.6). Felyetonda yazıçı satirik şəkildə on səkkiz hesab məsələsi verir və oxucunun diqqətini sətiraltı eyhamlarla əsas məqamlara yönəldir:

1. Molla dərs verdiyi kitabın 42 səhifəsi var, hər səhifəni uşaq iki ay oxuyur. Nə müddətdə uşaq həmin kitabı qurtara bilər?

2. Molla bir uşağın ayaqlarını fələqqəyə qoyanda on bir çubuq sındırır. Yeddi uşağa nə qədər çubuq gərək hazır edə?

3. Müsəlman uşağı dörd il rus dərsi oxuyub evinə qayıdanda anası ilə rusca danışır. Bu hesabla cavan on dörd il oxuyandan sonra nə dildə danışacaq?

Riyazi məsələlərdə ilk baxışdan şagirdlərin zehni qabiliyyətini, idrak fəallığını aşkara çıxarmaq fonu yaradılsa da, əslində, müəllifin gizlin məqsədi başqa mətləbləri üzə çıxarır. Mollaxanalarda keçirilən dərslərin keyfiyyətsizliyi, uşaqlara heç bir elm verə bilməyəcəyi, şagirdlərə qarşı qeyri-insani münasibətlər, fiziki cəza tədbirləri hesab məsələlərinin sadəcə bir ədəbi priyom olduğunu göstərir, satirik ittihamı kəskinləşdirir. Ana dilinə ögey münasibət bəsləyənlər də mollalarla birlikdə tənqid obyektinə çevrilirlər.

Jurnalda silsilə şəklində yer tutan "Hesab məsələləri" mövzu rəngarəngliyi ilə də seçilirdi. Fəhlə-kapitalist qarşıdurması, müəllim-şagird münasibətləri, Dövlət dumasındakı qanunsuzluqlar, türkdilli xalqların hüquqlarının pozulması kimi mənfi hallar bu rubrikanın əsas leytmotivini təşkil edirdi.

"Molla Nəsrəddin" çar kazaklarının qanlı əlləri ilə Bakı neft mədənlərində fəhlələrin vəhşicəsinə qırdırılmasının hesabını satirik şəkildə oxuculara çatdırırdı: "Balaxanıda Talışxanov fəhlənin hər birinə üç yumruq və 17 qəpik muzd verir... bu hesab ilə dörd min fəhləyə gündə nə qədər muzd gərək verilə?" Əlbəttə, haqqı, hüququ tapdanan kasıb təbəqənin hakim dairələr, dövlətlilər tərəfindən mənəvi və fiziki təhqirlərə məruz qalması heç bir hesaba sığan deyil və bunun hesablanmasına da ehtiyac yoxdur. Bu, oxucunun diqqətini baş vermiş hadisəyə və onu törədənlərə yönəltmək məqsədi daşıyırdı.

"Hesab məsələləri" çar dumasının xalqın mənafeyinə zidd olan qanunlar qəbul etməsini pisləyir və əslində, dumanın mövcud quruluşun əlində bir oyuncağa çevrildiyini, hüquqlarının məhdudlaşdırılaraq asılı bir vəziyyətə düşdüyünü tənqid edərək kinayə ilə yazırdı: "Rusiyada camaat vəkilləri iki aydır çalışıb bir iş görə bilmirlər, bu hesabla on iki il çalışsalar, nə qədər iş görə bilərlər?"

Bu məsələlərdə dumanın xalqa zidd fəaliyyətinin səbəbləri də aydınlaşdırılırdı. Vəkillərin xalq tərəfindən seçilməməsi "Bakı şəhərindən və quberniyasından Dövlət dumasına intixab olunan üzvlərin" "tərcümeyi-hallarından" bəhs etməsi vasitəsi ilə həqiqəti oxuculara çatdırır, vəkillərin məsləkləri, əməlləri təhlil edilirdi.

"Hesab məsələləri"ndə kəndlilərin başına gətirilən işgəncələr, onlardan alınan hədsiz-hesabsız vergilər, rüşvətlər də geniş təhlil olunur və tənqidə məruz qalırdı: "Əkinçi əkdiyi buğdanın otuzdan on hissəsini verir mülkədara, on hissəsini verir molla və dərvişə, on hissəsini də qlava və pristava rüşvət və divan xərci... Əkinçinin özünə nə qədər buğda qaldı?" ("Molla Nəsrəddin"in hesab məsələləri. 1906, №12, səh.6 ).

"Molla Nəsrəddin"də dərc olunan bu mövzulu "Hesab məsələləri"ndə min bir əziyyətlə əldə etdiyi məhsulun mülkədarlar, bəylər, xanlar tərəfindən mənimsənilən kəndlinin acınacaqlı həyat tərzi satirik bir dillə geniş oxucu auditoriyasına çatdırılırdı.

Çar Rusiyasının məqsədli şəkildə türk xalqlarını ruslaşdırma siyasəti jurnalda birmənalı olaraq, kinayə ilə qarşılanır və qəzəblə qamçılanırdı. "Hesab məsələləri" bu təxirəsalınmaz işlərə öz kəskin münasibətini bildirərək yazırdı: "Hər il Rusiyadan Türküstana, qırğız və kazak yerlərinə bir milyon rus xaxolu hicrət etdirilir və hər il türkləri ruslaşdırmağa on milyon manat xərc edilir. Bu hesabla neçə il sonra qırğız və kazak türkləri təmamən məhv olunarlar və bu uğurda neçə milyon camaat pulu xərc edilmiş olar?" ("Molla Nəsrəddin", 1909, №7, səh.5).

"Molla Nəsrəddin" jurnalında ilk baxışda məişət mövzuları təsiri bağışlayan məsələlərin arxasında ciddi xarakterli böyük sosioloji problemlər dayanırdı. Jurnal günün vacib, aktual problemlərini bu ədəbi formalarda gerçəkləşdirərək geniş oxucu auditoriyasına çatdırır və onların həlli yollarını göstərirdi.

Sual-cavablar "Molla Nəsrəddin"də geniş yayılmış janrlardandır. Jurnalda dərc olunan sualların əksəriyyəti ciddi xarakterli idi. Cavablar isə daha çox satirik məzmunlu, tənqidi ruhlu və ibrətamiz səciyyə daşıyırdı. Mövcud cəmiyyətdəki problemlərin çoxluğu saysız-hesabsız sualların ortaya çıxmasına rəvac verirdi. Jurnalın yayıldığı yaxın-uzaq ölkələrdən, şəhərlərdən və kəndlərdən göndərilən minlərlə suallar "Molla Nəsrəddin"də ayrıca rubrikada və yaxud digər janrlı yazılarda əksini tapırdı. Jurnala ünvanlanan suallar məzmunca rəngarəng və zəngin olurdu. Orada əsasən, ictimai-siyasi, sosial, mətbuat, dil, ailə-məişət və s. problemlərlə bağlı məsələlər əksini tapırdı. Məsələn: "Sual: Mən cavanlıqda çox nadinc idim. Hər gün evdən, anbardan bir şey oğurlayıb satıb xərc edirdim. Axırda atam və qardaşım ikisi söz bir edib mənim hissəmi də özümə verib özlərindən ayırdılar. İki ildə mənə verdiklərini yeyib qurtarmışam, indi nə qədər çalışıram məni özlərinə yaxın qoymurlar. Mən nə vasitə ilə yenə atam və qardaşımın hesabına yaşaya bilərəm?"

"Molla Nəsrəddin"in cəmiyyət üçün yararsız olan, ailə tərbiyəsindən və mənəvi-əxlaqi dəyərlərdən uzaq olan insana cavabı təbii ki, ciddi deyil, satirik ittiham kimi səslənir, sarkazmı şiddətləndirir.

"Cavab: - Bu çox asan bir işdir. Müsəlman deyilsənmi? Hərəsinin başına bir güllə vur, get rahatca varlarına sahib ol!" ("Molla Nəsrəddin", 1928, №4, səh.3).

Bəzən sual-cavablar iki şəxsin dialoqu şəklində qurulur, forma və məzmunca tapmacalara oxşayırdı. Məsələn:

"S- O hansı müttəhid nümunə məktəbidir ki, müdavimlərinin 50 faizi nişanlı ola?

C- Ordubad müttəhid nümunə məktəbidir.

Məsələn: S- O hansı dairə icraiyyə komitəsi hesabdarıdır ki, işçilərinin maaş parasını təxirə sala və 3-4 aylarla işçilərinə oruc tutdura?

C- Bu iş Ordubaddan başqa heç yerdə ola bilməz" ("Molla Nəsrəddin", 1929, №13, səh.5 ).

"Molla Nəsrəddin"də dərc olunan suallara bəzən yerindəcə cavablar verilir, bəzən növbəti saylarda cavablandırılır, bəzi hallarda isə cavabsız buraxılırdı. Suallar əksər vaxtlarda konkret ünvanlı olur, problemin baş verdiyi şəhər, kənd, qəsəbə, məktəb, idarə və təşkilatların adları göstərilirdi. Məsələn: "Molla əmi! Bizim Cəbrayıl qəzasına baş idarəmizdən sual vərəqləri doldurmalıdırlar. Lakin bu vərəqədə bir neçə sual var ki, biz onlara cavab verməkdə aciz qalmışıq.

Məsələn: 1-ci- Türklük əsası?

2-ci- Anadan doğulmağın əsası?

Bu iki sualın cavabını bizə yazıb göndərmənizi rica edirik.

İmza: Müşkülata Uğurlayan" ("Molla Nəsrəddin", 1927, №40, səh.7).

Sualdan aydın olur ki, burada problem ana dili məsələsi ilə bağlıdır. Jurnal anlaşılmaz, lüzumsuz suallar qarşısında qalan insana özünəməxsus şəkildə cavab verir. Baş idarələrin tərcümə işlərilə yüklənmiş mütərcimlərə Allah insaf versin.

Sual-cavabların bir xeyli hissəsi jurnalın özü ilə mollanəsrəddinçilərlə, müxbirlərlə və b. ilə bağlı olurdu. Jurnalın ayrı-ayrı bölgələr üzrə müxbirlərinin müxtəlif mövzuda göndərdikləri yazılar "Molla Nəsrəddin"in tələblərinə cavab verdikdə çap olunurdu. Buna görə də idarə məqalə müəlliflərinə cavab yazaraq bildirirdi ki, "İdarəmizə gələn məktub və məqalələrin miqdarı o dərəcədə artıq olur ki, onların cümləsini istifadə edə bilmirik. Bu səbəbdən cəmi məqalə yazan yoldaşlara məlum edirik ki, bundan sonra on sətirdən artıq olan məktub və məqalələri oxumayıb kənara qoyacayıq" ("Molla Nəsrəddin", 1927, №42,səh. 7 ).

Suallarda "Molla Nəsrəddin" bəzən qınaq obyektinə çevrilir, xüsusilə də redaksiyaya göndərilən yazılar dərc olunmadıqda məktub sahibləri idarəyə məzəmmət dolu məktublar ünvanlayırdılar. Bunlar "Cavablar"da daha aydın şəkildə görünürdü: "Lənkərandan yazıb bizdən şikayət edirsiniz ki, guya bizim "Molla Nəsrəddin" idarəsinin səbəti o qədər dərindir ki, gələn məktublar içinə düşüb daha çıxmır. Doğrudur, bizim səbətimiz dərindir, amma Lənkəran İnşaat İttifaqı şöbəsinin səbəti bizim səbətdən də dərindir. Gedən ərizələrin xəbərləri o biri dünyadan gəlir" ("Molla Nəsrəddin", 1925, №17, səh.9).

İdarənin satirik cavabında həm də dolayısı ilə başqa bir təşkilatın işə məsuliyyətsizliyi də tənqid obyektinə çevrilir. Satirik gülüşün içərisindəki ciddi fikir, əsas mətləb öz ünvanına çatdırılır.

C.Məmmədquluzadə ayrı-ayrı mətbuat orqanlarına, şair və yazıçılara sərbəstlik, azadlıq verilməsinin tərəfdarı idi. Buna görə də "Cavabımız" adlı məqaləsində yazırdı: "Hərənin bir etiqadı var, hər cəridənin bir məsləki var, hər yazıçının bir mətləbi var; yoxsa bu işlər bihudə deyil, heç bir şairə demək olmaz - elə yazma, belə yaz; heç bir cəridə sahibinə demək olmaz- məsləkini çöndər, heç bir fikir sahibinə demək olmaz ki, qandığını at, mən qandığımı tut" ("Molla Nəsrəddin", 1910, №44).

"Molla Nəsrəddin"lə bağlı yazılar həm Azərbaycanda, həm də xarici ölkələrdə dərc olunan mətbuat orqanlarında geniş yer tuturdu. Jurnal onunla bağlı yazılara, suallara da cavablar verirdi.

"Kommunist" qəzetinin 4 sentyabr 204-cü sayında "Tənqidçi" imzası ilə yazan müəllifə jurnal cavab verərək yazır: "Tənqidçi deyir ki: "Molla Nəsrəddin"in indiyə qədər müəyyən bir tipi olmamışdır. Ya bezbojnik olmalı, yainki siyasi-ictimai bir məzhəkə olmalıdır".

Burada "tənqidçi" yoldaşımız bir az da məhəlli şəraiti nəzərə alsaydı və "Molla Nəsrəddin"in harada çıxdığını xəyalına gətirsəydi, bezbojnik sözünü ortalığa çəkməzdi... "Molla Nəsrəddin" bezbojnik deyildir və olmaq da istəməyir" ("Molla Nəsrəddin", 1925, №38, səh.11)

Redaksiya bu cavabı ilə "Allahsız" adı altında nəşrinə etiraz edir. Bu cavab ciddi xarakterlidir.

Jurnalda dini mövzuda ünvanlanmış suallara istehzalı, eyhamlı cavablar da yer almışdır. "Məsələn: "Mənim türkcə savadım yoxdur. Özüm də Məhərrəmdə məscidlərdə sinəzən deməyi nəzr eləmişəm. Sinəzənləri rus dilində və yeni əlifba ilə yaza bilərəm, ya yox?" ("Molla Nəsrəddin", 1924, №8, səh.3).

Cavab: "Hər kəs adını əcnəbi dillərdə yazsa, mütləq kafirdir. Tövbəsi də qəbul olunmayacaqdır". (yenə orada).

"Molla Nəsrəddin"də abunə yazılışı ilə bağlı yumoristik cavablar da diqqəti cəlb edir:

"Ağdamda "X" imzası ilə məqalə yazana - Yazırsan ki, mən ölüm bunu çap edin. Biz də deyirik: mən ölüm "Molla Nəsrəddin"ə yazılgilən" ("Molla Nəsrəddin", 1928, №2, səh.6).

Jurnalda ölkə hüdudlarından kənarda yaşayanlara verilən cavablar da öz əksini tapırdı. Belə cavablar da əsasən, jurnalın ənənəsinə uyğun olaraq satirik tərzdə, tənqidi ruhda idi. Məsələn: "Təbrizdə Sürxablıya: Məhəmmədəli şahdan yana başın sağ olsun. Qalanlarına da Allah qismət eləsin" ("Molla Nəsrəddin", 1925, №38, səh.11)

Jurnalda geniş yer tutan sual-cavab üslubu hətta satirik parodiyada da öz əksini tapmışdır. M.Ə.Sabir, Ə.Nəzmi, Ə.Razi və başqa mollanəsrəddinçilərin yaradıcılığında sual-cavab şəkilli satiralara rast gəlinir. Məsələn: jurnalda "Keyfsiz" imzası ilə dərc olunan "Gimnaziyada" (Molla və şagirdlər) şeiri də bu üslubdadır:

Molla - Keçən ustadınız əla idi, ya mən, balalar?

- Bilmirik biz hələ əmmamənin altında nə var.

- O sizin fikrü əxlaqınızı pozdumu ya?

- Xeyr, o pozmadı, şimdi pozacaqdır bu əba ("Molla Nəsrəddin", 1908, №51, səh.5).

Gülbəniz BABAYEVA

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.-2018.-15 noyabr.-S.7.