Pardaqlanan məsumiyyət və “Cəmilə”

Məsumiyyət nədir; günahsız olmaq, saflıq, paklıq, təmizlik? Yaxşı, bəs, bunu nə vaxta qədər qoruyub saxlamaq mümkündür: ayağın yer, dilin söz tutanadək, bəlkə, daha artıq? Bəlli deyil! Həyatla iç-içə olub bu məfhumu itirməmək çətin məsələdir!

O da sevgi kimi insanla birlikdə doğulur. İkisi də Yaradan tərəfindən bəxş edilmiş ərməğandır. Amma hər ikisi ilə də başa çıxmaq çətin məsələdir. Birini kirləndikcə kirlənib itiririk, birini sovurduqca sovuraraq yox edirik! Bəlkə də buna görə, rahatlıqla məhv etməməyimiz üçün ruhumuzun dərinliklərinə sığınıb! Hərdən adama elə gəlir ki, bəzilərinin hələ də üstün olmağının səbəbi məsumiyyətlərini itirməməkləridir.

Görkəmli qırğız yazıçısı Çingiz Aytmatovun “Cəmilə”sini dünyanın ən gözəl sevgi əsərlərindən biri edən elə budur; hər cümləsində daşıdığı məsumluq! Sözlər oxucunun gözünü qamaşdırır, işım-işım işıldayır, cümlələrdən süzülən şəffaflığı ilə duruluğunu qoruyub saxlayır.

Elə bədii əsərlər var ki, onları oxuyanda sanki film izləyirsən, hər şey gözlərinin qarşısında canlanır, elə bil hadisələri televizor qarşısında oturub anbaan izləyirsən. Bu cür əsərlərin ekran həyatı adətən uğurlu alınır. Bu fikri tam mənası ilə “Cəmilə”yə də şamil etmək olar. Kitabı əlinə götürdüyün anda Talas vadisəni düşürsən. Tarixinə toxunur, kültürünə boylanırsan. Amansız günəşində yanıb-yaxılırsan, dodaqların istidən çatlayıb qanayır, ayağın daşlarına dəyib əzilir. Dağlarına qalxır, yaylağında gəzir, çayında üzürsən. Oxuduqca adama elə gəlir ki, bütün hadisələr gözünün önündə cərəyan edir və ya obrazlardan biri elə özünsən.

Yazıçı ilk qələm təcrübəsi olan “Cəmilə” ilə sevgisi gözündə donan cəmiyyətin buzunu əritməyə çalışır. Pozulmağı qadağan edilən qaydaların, hər şeyin fövqündə olan sevgidən neçə boy aşağıda, çökəkdə olduğuna ayna tutur. Aytmatov Cəmilənin hekayəsini 13 yaşlı Seyidə uşaq saflığı ilə, onu sevdiyini bilmədən danışdırır. Halbuki roman əslində, Seyidin həyatından bəhs edir. O, gizli dünyasını, duyğularını, uşaqlığının bir hissəsini bölüşür. Cəmiləni evli bir qadın olduğu halda gənc qız kimi görməyimizi də, Danyarla olan sevgini müqəddəsləşdirməyimizə səbəb olan da Seyidin danışığındakı ucsuz-bucaqsız məsumluqdur. Elə Aytmatovun zəfəri də budur!

Gözəl, özünə güvənən, heç kimdən sözünü əsirgəməyən, güclü, hər işdən baş açmağı bacaran Cəmilə, varlı ailənin gəlini olur. Həyat yoldaşı Sadıq İkinci Dünya Müaribəsinə yollanır. Kəndin kişilərinin böyük əksəriyyəti cəbhədə olduğu üçün onların öhdəlikləri də qadınların üzərinə düşür. Cəmilə də həmin qadınlardan biri olur. Çətin işlər görür, at çapır, araba sürür, taxıl daşıyırdı, amma heç biri ona əri tərəfindən gələn məktubun sonunda tələm-tələsik yazılan adı qədər ağır gəlmirdi! Qadın belədir, hər şeyi bağışlayır, soyuqluğu, yadlığı, sevgisizliyi bağışlamır. Hər əzaba dözür, elə ki, ürəyində əkdiyi eşq adlı gülləri qurudur, heç bir güc onu təkrar cücərdə bilmir!

Cəmilənin quraqlığa çevrilən qəlbinə yeni toxumlar səpən isə Danyar olur! Müharibədən yaralı qayıtmış, məsafəli, adamayovuşmaz idi. Az danışır, fikri həmişə dağınıq olurdu. Bu xarakterinə görə, ona çox vaxt acıyır: “Yazıq oğlan! Görünür ki, cəbhədən sonra hələ də özünə gəlməyib” deyirdilər. Müəllif əsər vasitəsi ilə Sovet Rusiyasının rejiminə qarşı etiraz edirdi. Danyarın geyimindən tutmuş, axsayan ayağına, susqunluğuna qədər bunu görmək mümkün idi. Müharibədən sonra insanın özünü toplamağı, yenidən həyata bağlanmağı, məşəqqətləri, acıları, aldığı fiziki və mənəvi yaraları sağaltamağı zaman tələb edir. Çox vaxt zaman da bu travmanın qarşısında aciz qalır. Yəqin buna görə idi adamlarda heyrət və istehza doğuran qəribə hərəkətləri, xəyalpərəstliyi, yalqızlığa meyli, qaradinməzliyi həmişə hamıda qaranlıq qalmağı... İlk dəfə Seyid bu sirdən agah olmuşdu. Danyarın əsrarəngiz səsini eşidərkən bütün sualların cavabı pardaqlanan gül kimi qarşısında açılmışdı. Hər axşam çıxıb keşikçi təpəsində oturmağını, gecələr çayın qırağında tək qalmağını, başqalarının eşidə bilmədiyi səsə həmişə qulaq asmağını və birdən birə gözlərinin parıldamağını, səksəkəli qaşlarını niyə yuxarı dartdığını artıq bilirdi. Danyar qəlbən vurğun adam idi. Onun məhəbbəti başqa, böyük məhəbbət idi. Bu sevgini mahnılarında gizlədir, onunla yaşayırdı. Laqeyd adam nə cür səsə malik olsa da, o cür oxuya bilməzdi.

İstehza ilə başlayıb, ağrı ilə davam edən eşq avazla möhkəmləndi. Mahnının ahənginə uyğun olaraq dəyişdilər. Onları tanımaq olmurdu. Gözləri sevgidən od tutub yanırdı. Eşq onları yeniləmiş, sevincli, şən adamlara çevirmişdi. Artıq Danyar bütün ilhamverici mahnıları Cəmiləyə həsr edirdi, onun haqqında oxuyurdu.

Bir gün əl-ələ verib, hər şeyi, hamını geridə qoyaraq qaçdılar. Bütün kənd bir-birinə dəydi. Hamı Cəmiləni məzəmmət edirdi. Özünü bədbəxt etdiyini, kasıb, fiziki qüsurlu Danyarla qaçmağını ağılsızlıq adlandırırdılar. Bircə Keçinə Bala həqiqəti bilib rahat nəfəs alırdı. Danyarın mənəvi cəhətdən hər kəsdən zəngin olduğunu bilirdi. Ona görə də, Cəmilənin xoşbəxt olacağına əmin idi.

Əksəriyyətimiz həyatımıza sarılan zəncirlərdən qurtulub, xoşbəxt anlara qovuşacağımıza dair xəyallar qururuq. Başqalarının tənəsini, mühakiməsini, sərt baxışını, bulanıq düşüncələrini fikirləşəndə arzumuzu içimizdəcə boğub öldürürük. Cəsarətsizliyimizin qurbanına çevrilirik.

“Başqaları”nın hasarını aşan, öz istəklərinin, duyğularının, arzularının arxasınca gedən Cəmilənin əzmi insanı qanadlandırır. Onu kimin, nəyin xoşbəxt edəcəyini, bağlı qalmış ürəyinin açarının harada, kimdə olduğunu tapır, küt beyinli, düşünmək bacarığını itirmiş insanların sözlərini vecinə almır. Ən gözəl libasını geyinib, Danyarın əlindən tutaraq arxasına baxmadan gedir.

Çingiz Aytmatovun yaradıcılığı ilə tanış olduqca görürsən ki, onun üçün ən böyük mövzu insandır! İnsanın düşüncələrini, istəklərini, xoşbəxtliyini, sevincini hər şeydən üstün sayır. Aytmatov insanları suçlamır, yarğılamır. Cəmiyyət basqısının, mühafizəkarlığın insandan aşağı olduğunu gözlər önünə sərir!

“Cəmilə” heyrətləndirir, güc verir, cəsarət yaradır, boyunduruqdan çıxmağın heç vaxt gec olmadığını, arzuladığın həyatı yaşamaq üçün heç kimin əngəl yarada bilməyəcəyini isbat edir! Romanı fransız dilinə tərcümə edən və ön sözün müəllifi olan tanınmış fransız yazıçısı Luis Araqon əsərdən danışar-kən heyrətini gizlədə bilməyib: “Ey, inanmadığım Ulu Tanrım! Eşqə olan bütün imanımla inandığım o avqust gecəsini mənə bağışladığın üçün sənə şükr edirəm”. Araqonu inanmadığı Allaha şükr etdirən, bu sehrli əsər üçün yazıçı-dramaturq Hüseynbala Mirələmova minnətdaram! Çünki Çingiz Aytmatov sevgimin təməlini “Cəmilə” ilə atan o oldu!

Türkan TURAN

525-ci qəzet.- 2018.- 17 noyabr.- S.24.