Ədəbiyyatın keşiyində
Nizami institutu mədəniyyətimizi, ədəbiyyat
elmimizi, dilimizi yaşadan, qoruyan, nəsillərdən-nəsillərə
çatdıran yüksək mənəviyyat
ocaqlarımızdandır.
Söz sənəti üç amilə
bağlıdır - həyat gerçəkliyi, bədii ədəbiyyat
və geniş anlamda - nəzəriyyə, tarix, tənqid daxil
olmaqla - ədəbiyyatşünaslıq elmi.
Milli mədəniyyət tariximizdə - ədəbiyyat
elmi və bədii ədəbiyyat - əkizdirlər. Qədim
dövrün ədəbiyyat nəzəriyyəçisi Xətib
Təbrizidən üzü bəri - Nizaminin, Nəsiminin,
Füzulinin bədii yaradıcılığında söz sənətinin
sirləri haqqında dərin hikmətlər ifadə
olunmuşdur. Orta çağ risalələri,
təzkirələr, cünglər bizə milli ədəbiyyatımızın
zəngin xəzinəsini çatdırmışlar. Mirzə Fətəli Axundzadənin Molla Rumi
haqqında məqaləsi çağdaş anlamda tənqidimizin
ilk örnəklərindəndir. Ədəbiyyatın məqsədi,
qayəsi, üslubiyyət və
ifadə vasitələri haqqında dəyərli fikirlər Həsən
bəy Zərdabinin, Mirzə Cəlil Məmmədquluzadənin,
Mirzə Ələkbər Sabirin, Əlibəy Hüseynzadənin,
Əhməd bəy Ağaoğlunun, Abbas Səhhətin,
Hüseyn Cavidin bədii və
publisist yazılarında mühüm yer tutur. XX əsrin əvvəllərində ilk peşəkar
tənqidçilərimiz Abdulla Sür, Hüseyn Sadiq (Seyid
Hüseyn) Firudin bəy Köçərli fəaliyyətə
başlayırlar. Firudin bəy Köçərli ədəbiyyat tariximizə
aid çox qiymətli ikicildliyin müəllifidir. Yeri gəlmişkən, başqa bir
önəmli əsərin -
İsmayıl Hikmətin Azərbaycan
və türk ədəbiyyatlarına həsr olunmuş
4 cildini bugünkü əlifbamızla
nəşr etmək nəcib və vacib iş olardı.
Müxtəlif
dövrlərdə Türkiyədə və İranda ədəbiyyat
tariximizə aid ciddi araşdırmaların dəyərini
azaltmadan bu sahədə ilk fundamental iş Heydər Hüseynov və
Məmməd Arifin redaktəsi ilə nəşr olunmuş
ikicildlik “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi”
sayılmalıdır. Sonralar tədqiqatlar daha
da genişləndirilərək və təkmilləşdirilərək
üçcildlik ədəbiyyat tariximiz nəşr olundu.
Əlbəttə, bu kitablarda
da, ümumən o dövrün ədəbi tənqidində, mətbuatında da sovet ideologiyasının təsiri
və təzyiqi aydın
görünür, marksist-leninçi təlimə əsaslanan
sırf sinfi baxış əks olunub, söz sənətimizin
bir çox parlaq nümunələri, pantürkist, mürtəce
burjua romantizmi adıyla çıxdaş edilib.
Acı
bir həqiqətdir ki, 1933-cü ildən bugünə qədər
Nizami institutunun on beş müdirindən
beşi 37-38-ci illərin repressiya qurbanları olmuşlar.
Sovet dönəmində yaranmış bədii ədəbiyyatda
belə gah millətçilik, yalançı xəlqilik, gah
nihilizm, kosmopolitizm, formalizm, süni novatorluq meylləri
“tapılırdı”. Altmışıncı illər nəslinin əsərləri
“sosialist realizmi” metoduna zidd olduğuna, plakat əmək qəhrəmanlarına
deyil, adi adamlara üz tutduğuna, “işıqlı sovet həyatını”
tünd qara
boyalarla təsvir etdiyinə
görə
damğalanırdı.
Amma
bununla bərabər,
ədəbiyyat elmimiz və tənqidimiz
bütün yasaqlara və qadağalara rəğmən ədəbiyyatın
həqiqi dəyərlərinin
keşiyində dayanıb, bu gün bir çox
hallarda baş alıb gedən
ölçüsüzlüyə, meyyarsızlığa,
subyektivizmə, ucdantutma tərifnamələrə uymurdu.
Çünki sözünün dəyərini bilən ciddi
alimlər öz yazılarına Tarixin verəcəyi qiyməti
yaşadıqları Zamanın konyuktur hökmlərindən və
imtiyazlarından
üstün tuturdular.
Ədəbiyyatçı alimlər ədəbiyyat
tariximizi sistemləşdirməklə, ardıcıl təsnifat
aparmaqla, faktik bilgilər toplamaqla və nəzəri ümumiləşdirmələrlə
bu elmin özülünü qurmuşlar. Və bu əməli işdə
Elmlər Akademiyasının 85 il bundan əvvəl fəaliyyətə
başlamış
Nizami institutunun böyük xidmətləri var.
Bəzi inkarçılar sovet dövrünün
bütün aşkar uğurlarına göz yumaraq o
dövrün ancaq qüsurlarını göstərirlər. O rejimin
qüsurlarını, yanlışlıqlarını, hətta
cinayətlərini unutmadan ədalət və həqiqət
naminə onu da deməliyik ki, elə Elmlər
Akademiyamızın özü də, onun institutları da, o
cümlədən, Nizami institutu da məhz o dövrdə
yaranıb və səmərəli işlər görüb. Qədim
dövr və Orta əsrlər ədəbiyyatı, XVIII, XIX və XX yüzillərin ədəbiyyat
tarixləri, ədəbiyyat nəzəriyyəsinə,
folklora, mifologiyaya, əruz vəzninə, aşıq sənətinə
aid araşdırmalar, tənqid və mətbuat tarixiylə
bağlı tədqiqatlar, klassik və müasir
yazıçılara həsr olunmuş monoqrafiyalar
xalqımızın mənəvi
zənginliyini əks etdirən sərvətdir və bu sərvət
neçə-neçə nəslin milli ruhda yetişməsinə,
mədəni dəyərləri dərk etməsinə misilsiz
xidmət göstərib. Ədəbiyyatımız, incəsənətimiz,
təhsil sistemimiz və elmimizin başqa sahələriylə
bir sırada ədəbiyyatşünaslığımız da müstəqilliyimizin mənəvi təməlini qoyan ən
mühüm amillərdəndir. Bu mənada müstəqillik
dövrümüzdə yaranmış ədəbiyyatşünaslıq
nümunələri, çoxcildlik ədəbiyyat tariximiz bu
möhkəm dayaqlar əsasında
və müasir dövrün yaratdığı imkanlar zəminində
uğurla meydana çıxır. Müstəqllik
dövründə işıq üzünə çıxarılan monumental nəşrin elə
ilk cildi ədəbiyyat tariximizə yeni, daha dürüst, daha
elmi baxışın yaranmasına sübutdur. Ədəbiyyat
tariximizin kökləri əsgilərdə olduğu kimi, bizə
yad dillərdə çatmış mətnlərlə deyil,
ümumtürk abidələri, türk folklor və mifologiya
örnəkləriylə bağlanır.
Bu baxımdan unudulmaz ulu öndər Heydər Əliyevin
“Kitabi Dədəm Qorqud” dastanının 1300 illiyiylə
bağlı qərarı ədəbiyyat
tarixşünaslığımızın dönüş
nöqtələrindən sayılmalıdır. Heydər Əliyevin siyasi
iradəsiylə və sırf elmi yanaşma nəticəsində
dastanın yaşı
Həzrət Məhəmmədin müasiri Dədə
Qorqudun yaşadığı dövrə yəni - VII əsrlə
bağlandı və bu rəqəm
UNESCO tərəfindən də təsdiq
edildi.
Bu gün
böyük qürur və iftixar
hissiylə deyə bilərik
ki ədəbiyyatımızda “Kitabi Dədəm Qorqud” kimi
ölməz bir abidə də
var, bu abidəni doğma
dilimizdə yaradan ozan-şair-dastançı Dədə
Qorqud kimi dahi bir sənətkarımız da... Böyük ədəbiyyat
tariximiz də bu faktdan başlanır.
Dastanın hər tərəfli
araşdırılmasında Nizami institutunun və onun
içindən çıxmış Dilçilik və
Folklor institutlarının əməkdaşlarının xidmətləri
xüsusi qeyd olunmalıdır.
Sovet
dövründə yasaq olunmuş başqa bir tarixi
uyğunsuzluğu da
aradan götürməyin vaxtı
çatmışdır. Əgər Türkiyə ədəbiyyatşünasları
haqlı olaraq Nəsimini, Xətaini, Füzulini Azərbaycan ədəbiyyatından
ayırmadan öz ədəbiyyat tarixlərinə də
salırlarsa, biz də sivaslı Qazı Burhanəddinlə bərabər,
Səfəvilər müridi Pir Sultan Abdal, Qacacaoğlan,
Afşar Dadaloğlu kimi şairlərin yaradıcılıq
irsini Türkiyə ədəbiyyatından qoparmadan ortaq
şeir və dil örnəklərimiz kimi
araşdırmalı, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə
daxil etməliyik. Həsənoğlunun doğma dilimizdə
yaranmış əruz vəznli qəzəllərindən daha əvvəl heca
şeirimizin ilk böyük sənətkarı Yunis Əmrənin möhtəşəm divanı da ədəbiyyat
və dil tariximizin malı olmalıdır. Bu
örnəklərsiz şifahi və yazılı
poeziyamızın inkişaf və dəyişmə proseslərini
müəyyənləşdirmək çətin olardı.
Ədəbi təkamülü bugünkü siyasi sərhədlərin
o tayına, ya bu tayına düşməsiylə ayırmaq keçmişə bütöv
şəkildə baxmağa əngəl törədər, bu
baxışlarda natamamlığa,
yarımçıqlığa səbəb olar. Güman edirəm ki, yeni nəşrə
hazırlanan və artıq birinci cildi çıxmış
10 cildlik ədəbiyyat tariximizdə bu cəhət nəzərə
alınacaq.
Müstəqillik
illərində Nizami institutunun ərsəyə gətirdiyi
çox dəyərli işlər - “Molla Nəsrəddin” və
“Füyuzat” jurnallarının bugünkü əlifbamızla
nəşrləri, akademik İsa Həbibbəylinin rəhbərliyi
ilə Müstəqillik dövrü ədəbiyyatı
haqqında ikicildlik son illərin böyük nailiyyətidir.
Gələn
il Azərbaycan Yazıçılar təşkilatının
da 85 yaşı tamam olur və bu gün mən
Yazıçılar Birliyimiz adından özündən bir
yaş böyük qardaşını - Nizami adına Ədəbiyyat
institutunu ürəkdən salamlayır, alqışlayır,
ona daha böyük uğurlar
arzulayıram. Ona - yəni institutun əməkdaşlarına,
rəhbərliyinə, çünki institut yalnız addan və
binadan ibarət
deyil, onu yaradanlar və yaşadanlar insanlardır - peşəkar,
fədakar alimlərdir.
Səksən ildən artıq bir müddətdə
Yazıçılar təşkilatıyla ədəbiyyat
institutu sıx yaradıcılıq təmasında
çalışırlar. Nizami institutu hər ilin ədəbi prosesinə
aid elmi konfranslar keçirir, alimlərimiz, tənqidçilərimiz
yeni əsərlərimizi diqqətlə izləyir, təhlil
edirlər. Təşkilatımızın nizamnaməsinə görə
Akademiyanın ədəbiyyat üzrə həqiqi və
müxbir üzvləri Azərbaycan Yazıçılar
Birliyi Ağsaqqallar şurasına daxildirlər. Qəzetimizin
və jurnallarımızın redaksiya heyətlərində ədəbiyyatşünas
alimlər, tənqidçilər önəmli yer tutur.
1945-ci ildə Akademiya təşkil olunanda onun ilk həqiqi üzvləri sırasında görkəmli ədəbiyyat xadimləri - 39 yaşlı şair Səməd Vurğun və 34 yaşlı nasir Mirzə İbrahimov da vardı. 45-ci ildən bu günə qədər 73 il ərzində Akademiyanın tərkibinə şair kimi deyil, filoloji elmlər doktoru, ədəbiyyatşünas alim kimi əvvəl müxbir, sonra həqiqi üzv seçilmiş Bəxtiyar Vahabzadədən başqa heç bir yazıçı Akademiyaya üzv olmayıb. Bu vaxt ərzində üç bəstəkar (Üzeyir Hacıbəyli, Qara Qarayev, Arif Məlikov) həqiqi üzv, iki bəstəkar (Fikrət Əmirov, Bəstəkarlar İttifaqının sədri Firəngiz Əlizadə) müxbir üzv seçilmişlər. Dahi və görkəmli bəstəkarlarımızın Akademiyaya üzvlüyünə layiq görülməsi əlbəttə, bizi sevindirir.
Bütün hallarda yazıçılarla alimlərimiz bir məqsədə birgə xidmət edirlər - ədəbiyyatımızın həqiqi dəyərlərinin keşiyində dururlar, dilimizin saflığı və sağlamlığı uğrunda birlikdə çalışırlar.
Hörmətli Prezidentimiz İlham Əliyevin 85 yaşlı Nizami institutunun əməkdaşlarını təltif etməsi dövlətimizin bu böyük elm ocağına diqqətinin və qayğısının daha bir təzahürüdür.
Yazıçılarımızın alim qardaşlarını və bacılarını bu möhtəşəm bayramları, ortaq bayramımız münasibətiylə ürəkdən təbrik edirəm.
Neçə-neçə belə illərə... Bir yerdə... Birlikdə... Bərabər...
14 noyabr 2018
ANAR
Xalq
yazıçısı, Azərbaycan Yazıçılar
Birliyinin sədri
525-ci qəzet.- 2018.- 17 noyabr.- S.9.