Paytaxtdakı təhsil situasiyasını nizamlaya biləcək müasir təhsil modeli-bilinqval təlim

Telman CƏFƏROV (VƏLİXANLI)

Filologiya üzrə elmlər doktoru, professor, Əməkdar müəllim, Bakı Slavyan Universitetinin tədris işləri üzrə prorektoru

Cari tədris ilinin başlanğıcında aydın oldu ki, paytaxtımızda təlim rus dilində aparılan məktəblərə və siniflərə şagird qəbulu artan dinamika ilə davam etməkdədir.

Həyata keçirilən tədbirlərə və ictimaiyyət nümayəndələrinin çıxışlarına rəğmən vəziyyət dəyişmir. Hazırlıq siniflərinə və uşaq bağçalarına builki qəbul da göstərir ki, növbəti illərdə də paytaxt məktəblərində rus bölməsinə qəbul azalmayacaq. Bu isə, mənəvi tərəfi bir yana, həm də tədris Azərbaycan dilində aparılan məktəblərin nüfuzuna və siniflərdə dərs yükünə mənfi təsir edə bilər. Mediada və sosial şəbəkələrdə bu barədə müzakirələr səngimək bilmir. Kadr məsələsinə gəlincə, bu gün təlim rus dilində aparılan ibtidai siniflərdə müəllim çatışmazlığı nəzərəçarpacaq dərəcədə hiss olunursa, 2-3 ildən sonra bu, orta və yuxarı siniflərdə fənn müəllimlərinin çatışmazlığında özünü göstərəcək. Rus bölməsində işləyən fənn müəllimləri hazırda normadan artıq yükləniblər. Rəsmi statistikaya görə, respub-likamızda Azərbaycan və rus dilində təlim aparılan məktəblərin sayı 342, təlimi yalnız rus dilində həyata keçirən orta təhsil müəssisələrinin sayı isə 16-dır. Göstərilən tendensiya, respublika məktəblərinin rus bölmələrində tədrisin keyfiyyətinin və rus dilində təlimin nüfuzunun aşağa düşməsinə səbəb olursa, bu, məzunların müvafiq bilik, bacarıq və kompetensiyalar əldə etmələrinə, əmək bazarlarında layiqli yer tutmalarına, eyni zamanda, respublikamızda rusdilli təhsilin ənənələrinin qorunmasına imkan verəcəkmi? Digər tərəfdən, biz respublikanın gələcək müqəddəratını həll edəcək böyük bir qism övladlarımızı dövlət dilində, ana dilində savadlı danışıb-yazma və ünsiyyət-qurma imkanından məhrum etmirikmi?

Vəziyyətdən çıxış kimi biz Azərbaycan məktəblərində rus bölməsi adlandırdığımız siniflərdə bilinqval təhsil modelinin tətbiqini təklif edirik. Təbii ki, bu modelin tətbiqinin uşaq bağçaları və məktəblərin hazırlıq siniflərindən başlanması məqsədə-uyğundur. Bu təhsil modelinin paytaxtın məktəbəqədər və orta ümumtəhsil müəssisələrində reallaşması dövlət dilində təhsil imkanlarını geniş-ləndirməklə yanaşı, şagirdlərin milli-mənəvi dəyərlərə yiyələnmələrinə, vətən-pərvərlik ruhunda tərbiyə olunmasına imkan verər. Bilinqval təhsil modeli ana (dövlət) dilində və xarici dildə (rus və sair) fənlərin paritet gözlənilməklə paralel tədrisini mümkün edir. Bu zaman xüsusən ibtidai sinif pilləsində rus dilində tədris üstünlük təşkil edir. Ümumi orta təhsilin müxtəlif mərhələlərində ana dili və ədəbiyyat, tarix, coğrafiya, musiqi, həyati biliklər və mədəniyyət üzrə fənn və kurslar ana dilində tədris olunduqca orta siniflərdə tam bilinqval təlim mühiti təmin olunur. Şagirdlərin ingilis dili üzrə dil-danışıq bacarıqları və orta təhsil müəssisəsinin kadr potensialı imkan verdikcə isə yuxarı siniflərdə üç dildə (Azərbaycan, rus, ingilis) multilinqval tədris modeli tətbiq edilir. Bununla yanaşı, yuxarı siniflərdə tədrisin tam olaraq ingilis dilində ararılması üçün eksperimental məktəb və siniflərin seçilməsinə də şərait yaranır.

İstənilən cəmiyyətin inkişaf səviyyəsi burada tətbiq olunan təhsil modeli və onun sə-viyyəsi ilə ölçülür. Qloballaşma prosesləri gücləndikcə, cəmiyyətlərdə multikultural və tolerant mühit formalaşdıqca, dünyanın sivil xalqları, qabaqcıl mədəniyyətləri yeni, mövcud sosial-ictimai və siyasi duruma uyğun təhsil modelinin tətbiqi barədə düşünürlər. Son bir neçə il ərzində Azərbaycan cəmiyyətində tolerant və multikultural mühitin mövcudluğu, bu mühitin unikallığı barədə istər ölkədə, istərsə də xaricdə müsbət rəy formalaşıb. Bu, pespublikamızın ərazisində, tarixi torpaqlarımızda əsrlərin sınağından çıxmış birgəyaşayış mədəniy-yətinin bu gün də mövcudluğunu sübut etməklə yanaşı, həm də yeni nəsillərin bu ruhda tərbiyə olunması, ən əsası isə bu konteksdə milli-mənəvi dəyərlərin, ruh və mentalitetin qorunması məsələsini aktuallaşdırır. Bu mənada məktəb və universitetlərdə, xüsusən də ümumtəhsil müəssisələrində təhsilin məzmun və standartları mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Uzun müzakirələrdən sonra 18 iyul 2018-ci il tarixdə Nazirlər Kabineti tərəfindən təsdiq olunmuş "Azərbaycan Respublikasında ömürboyu təhsil üzrə Milli Kvalifikasiya Çərçivəsi"ndə səkkiz təhsil səviyyəsi üzrə müəyyən edilmiş konkret kompetensiyalar da buna sübutdur.

Fikrimizcə, ölkədə yaranmış təhsil situasiyasına (təlim Azərbaycan dilində aparılan məktəb və siniflərlə yanaşı, rus, ingilis və sair əcnəbi dillərdə təlimin təşkili nəzərdə tutulur) uyğun olaraq çevik şəkildə təxirə salınmadan 1) məktəbəqədər təhsilin məzmun və standartlarına yenidən baxılması, müəyyən olunmuş kurslar və maraqlar üzrə kurikulumların (tədris proqramlarının), tədris vəsaitlərinin hazır-lanması; 2) orta təhsili əcnəbi dillərdən birində alması nəzərdə tutulan uşaqlara dövlət dilinin mənimsədilməsi, məhz məktəbəqədərki təhsil dövründə onlara ana dili üzrə müvafiq nitq vərdişlərinin aşılanması üçün xüsusi tədris proqramının işlənilməsi; 3) uşaqların yaş psixolo-giyasının xüsusiyyətlərindən, müasir linqvodidaktikanın gəldiyi nəticələrdən, ana və əcnəbi dillər üzrə dil-danışıq vərdiş və bacarıqlarının 7 yaşadək dövrdə və 8-12 yaş arasında daha intensiv mənimsənilməsinin mümkünlüyündən çıxış edərək, məktəbəqədər təlim-tərbiyənin və ibtidai təhsilin dillərin, məntiqi təfəkkürün və həyati biliklərin inkişafı yönümlü olması üçün I-IV siniflərdə tədris planlarının, təhsil standartlarının, fənn kurikulumlarının, dərsliklərin yenidən nəzərdən keçirilməsi; 4) 5-6-cı siniflərdə texniki və təbiət fənlərinə ayrılmış saatların azaldılması hesabına xarici dillərin tədrisi üzrə saatların artırılması; 5) hazırda təlim rus dilində aparılan siniflərdə bilinqval təhsil modelinin tətbiqi və bu zaman dövlət dilində və rus dilində fənlərin yanaşı tədrisinə tədricən keçməklə 8-9-cu siniflərdə tam paritetə (rus və Azərbaycan dillərində paralel tədrisə) nail olunması və bu zaman ana (dövlət) dilində təlimin ana dili və ədəbiyyat, Azərbaycan tarixi, Azərbaycan coğrafiyası, musiqi və s. fənlərini əhatə etməsi; 6) 7-9-cu siniflərdə tədrisin təmayüllər üzrə aparılması məqsədilə dərs saatlarının maraqlar əsasında bölüş-dürülməsi və göstərilən siniflərdə xarici dilin 3 saat həcmində verilməsi; 7) təmayül və profil üzrə fənlərin dərindən mənimsədilməsi üçün 10-11-ci siniflərdə həftəlik dərs yükünün 26-28 saatadək azaldılması, yuxarı sinif şagirdlərinin sərbəst, yaradıcı və layıhəyönümlü fəaliyyətinin dəstəklənməsi; 8) bəzi ölkələrin təcrübəsindən çıxış edərək, geniş eksperiment şəklində tam orta təhsil pilləsində (10-11-ci siniflərdə) tədrisin yalnız ingilis dilində təşkili və sair kimi məsələlərin həlli bu gün təhsil sistemimizin qarşısında durur. Bu isə respublikamızda təkcə bilinqval yox, həm də eksperiment şəklində multilinqval tədris modelinin tətbiqinin mümkünlüyünü gündəmə gətirir...

Burada bir haşiyəyə çıxmağa ehtiyac duyuruq. Qloballaşma dövründə bilinqval və multilinqval təhsil modellərinin qaçılmazlığı qabaqcıl təhsil sistemlərinə malik ölkələr üçün artıq normaya çevril-məkdədir. Amerikada Kanadanın, Avropada Almaniya və Finlandiyanın, Asiyada Sinqapur və Malayziyanın, MDB-də Qazaxstanın bu sahədə təcrübəsi maraqla qarşılanır...

Qabaqcıl cəmiyyətlər onilliklər və yüzilliklər boyu mədəniyyətlərarası dialoq, Şərq-Qərb əməkdaşlığı, müqayisəli dilçilik və ədəbiyyatşünaslıq, fərqli və oxşar mədəniyyətlərdə tipoloji və ideya-mövzu yaxınlığı, tədrisdə etnomədəni təhsil komponenti kimi məsələləri təkcə elmi müstəvidə nəzərdən keçirmir, həm də onların tətbiqinə nail olmaqla ciddi nəticələr əldə etməkdədirlər. Ölkəmizdə də bilinqval və multilinqval təlimə keçidin kifayət qədər güclü elmi-nəzəri bazası var. Birincisi, yuxarıda qeyd etdiyimiz etnik zənginlik, tolerant və multikultural mühit, ikincisi, respublikamızın malik olduğu geosiyasi mövqe, iqtisadi potensial, siyasi iradə, üçüncüsü, bu gün Avrasiya arealı və türk dünyasında gündəmə gətirilən avrasiyaçılıq görüşlərinin kökündə duran mədəni dominant ideyasına cavab verən milli-mənəvi dəyərlərimizin, ədəbi-tarixi abidələrimizin mövcudluğu, dördüncüsü, yuxarıda sadaladığımız elmi-nəzəri aspektlərin postsovet Azərbaycan elminin, filoloji, kulturoloji və fəlsəfi təfəkkürünün diqqət mərkəzində olması. Ən başlıca cəhət ondadır ki, eyni məktəblərimizdə təlimin Azərbaycan və rus dilində aparılmasının böyük təcrübəsi var. Bu təcrübəni məktəb miqyasından sinif miqyasına endirmək, yaş xüsusiyyətlərini, dilmənimsəmə standartlarının tələblərini nəzərə almaqla tədris planlarını qurmaq, müvafiq tədris resursları bazası yaratmaq lazımdır. Bu işi məhz təlim rus dilində təşkil olunan siniflərdə aparmaq olduqca asandır. Belə ki, Azərbaycan və rus dillərinin, ədəbiyyatlarının, xalq-larımızın tarix, mədəniyyət, iqtisadiyyatının, fəlsəfi fikir tarixinin və s. müqayisəli təhlili və bir-birinə təsiri uzun onilliklərdir ki, həyata keçirilir. Türk-slavyan birgəyaşayışının, Azərbaycan-rus əlaqələrinin dərin kökləri və gözəl nümunələri var. Bütün bunları əks etdirən ədəbi-tarixi abidələri, canlı nitq və ünsiyyət nümunələrini, praktikasını məktəb-lərimizə gətirmək asan və vacibdir.

Bu gün K.Yaspersin, A. Toynbinin, O.Şpenqlerin, M.Buberin, M.Baxtinin, V.Biblerin, M.Dostoyevskinin, L.N.Tolstoyun, N.Danilevskinin, N.Berdyayevin, N.Rerixin, E.Meylerin, L.Qumilyovun, Y.Lotmanın və onlarla digər tanınmış zəka sahiblərinin mədəniy-yətlərarası dialoqla bağlı nəzəri görüş-lərini əks etdirən kitab və məqalələr Azər-baycan oxucusuna yaxşı məlumdur. Müstəqillik illərində bir sıra universitetlərimizin və AMEA institutlarının bu mövzuda təşkil etdikləri konfrans, simpozium, forumlar ənənə halını alıb, nüfuzlu elmi dərgilər və məcmuələr çap edilir, göstərilən elmi-nəzəri istiqamətdə elmi-tədqiqat laboratoriyaları fəaliyyət göstərir... Məşhur filosof və filoloq Mixail Baxtinin "iki mədəniyyətin dialoqu prosesində onlar bir-birinə qovuşmur, bir-birinin içində ərimirlər, hər biri öz bütövlüyünü və aşkar tamlığını qorumaqla yanaşı, həm də qarşılıqlı surətdə zənginləşirlər" tezisi, digər bir rus müəllifi L.Luzinanın "Digərinin mədəniyyətini qəbul etmək, öz yanında onun mövcudluğuna dözmək xüsusiyyəti yalnız dialoji təfəkkürə, özgəsi ilə özü ilə, öz düşüncəsi ilə ünsiyyətdə olduğu kimi ünsiyyət qurmaq qabiliyyətinə malik xalqa mənsubdur... Digər "məni" öz içində görmək. O "mənsiz", kənar mədəniyyətlə dialoq qurmadan mən öz unikallığımı duymaq iqtidarında deyiləm" fikri hazırkı şəraitdə mədəni dialoqun aktuallığını gündəmə gətirib. Mədəniyyətlərin paralel aşılanması, paralel dərki prosesi barədə Vladimir Biblerin aşağıdakı tezisi problemin təhsil müstəvisində nə qədər maraqlı və cazibədar görünməsi haqda dolğun təsəvvür formalaşdırır: "Mədəniyyətlərin dialoqu ideyası "neytral meydança" deyilən bir məkanı nəzərdə tutur; bu məkanda dünya mədəniyyətlərinin səsləşməsi baş verir". Deməli, bilinqval və ya poli (multi)linqval təhsil həm də daha çox mədəniyyət və sivilizasiya ilə tanışlığa şərait yaradır. Bu mənada əksər tədqiqatçılar YUNESKO-nun mədəniyyət sahəsində siyasətini bəyan edən Mexiko deklarasiyasına da tez-tez istinad edirlər. Deklarasiyanın bəndlərindən birində deyilir: "Heç bir mədəniyyət mücərrəd şəkildə universallıq hüququ qazana bilməz, universallıq bütün dünya xalqlarının təcrübəsindən hasil olan keyfiyyətdir. Onlardan hər biri özünəməxsusluğunu təsdiq edir. Mədəniyyətin orijinallığı və mədəni müxtəliflik bir-birilə qırılmaz vəhdətdədirlər". Və ən nəhayət, biz artıq özünü təsdiq etmiş, müstəqillik dövrünə dair bütün görüşlərimizə və fəaliyyətlərimizə ciddi sirayət etmiş və hopmuş ideoloji platformaya - Azərbaycanşünaslıq ideologiyasına malikik. Avropa və dünyaya sıx inteqrasiya etməkdə olan, eyni zamanda, milli kimliyini və mentalitetini qorumağa, onun özünəməxsusluğunu elə həmən məkanlarda sübut etməyə çalışan ölkəmizdə milli-mədəni inkişaf dünya fəlsəfi təfəkkürünə, Azərbaycan və türk fəlsəfi və ədəbi düşüncə təcrübəsinə əsaslanır. Bu cəhətdən Mirzə Fətəli Axundzadə, Əhməd Bəy Ağaoğlu, Əli Bəy Hüseynzadə, Əhməd Cəfəroğlu, Hüseyn Cavid, Heydər Hüseynov, Şıxəli Qurbanov, Cavad Heyət və onlarla digər fikir örnək-lərimiz var. Ən müasir tariximizdə azərbaycançılıq ideyalarını, azərbay-canşünaslığı gündəmə gətirən və aktuallaşdıran Ümummilli Lider Heydər Əliyev irsi mövcuddur. Dünya əhəmiyyətli milli-mənəvi dəyərlərimizi YUNESKO xətti ilə tanıtmış və kifayət qədər təbliğ etmişik, yenilənmiş milli ensiklopediyamız var, türk respublikaları içərisində birinci olaraq latın qrafikasına keçməklə sovet dövründə yazılanları da saf-çürük edib bütün dünya ədəbiyyatını, milli ədəbiyyatımızı, ən vacib elmi, elmi-kütləvi mənbələri, lüğət və ensiklopediyaları dilimizə çevirmişik. Kütləvi kitabxanalarımızı, təhsil müəssisə-lərimizin kitabxanalarını dövlət vəsaiti hesabına latınqrafikalı nəşrlərlə təhciz etmişik. Son bir neçə il ərzində ana dilimizin Dövlət dili kimi qorunması, inkişaf etdirilməsi, işlənmə dairəsinin genişlənməsi, dilimizdə müvafiq informasiya və İnternet bazalarının formalaşdırılması, elmi, filoloji və bədii tərcümə işinin yüksək səviyyədə aparılması istiqamətində verilən Prezident sərəncamları və görülən işlər ortadadır. Təhsil Nazirliyi, universitetlərimiz, elmi-tədqiqat və elmi-metodiki mərkəzlərimiz, dövlətin dəstəyi ilə qeyri-hökumət təşkilatları tərəfindən müvafiq təhsil və məlumat portalları yaradılıb və yaradılır. Bütün bunlarla yanaşı, Konstitusiyamız və "Təhsil haqqında" Qanunumuz ölkəmizdə digər dillərdə təhsil üçün münbit şərait formalaşdırıb.

Sonda daha bir fikir üzərində də dayanmağı vacib hesab edirəm. Çoxdillilik qabaqcıl mədəniyyətlərin göstəricisidir. Bir hadisə kimi onun təhsil müstəvisinə gətirilməsi istənilən xalq və ölkə üçün mütərəqqi faktdır. Rus dili, ədəbiyyatı və mədəniyyəti Azərbaycanda Oktyabr inqilabınaqədərki və sovet dövrü ziyalılar nəslinin yetişməsində müstəsna rol oynayıb və bu gün də öz missiyasını davam etdirməkdədir. Postsovet mərhələsində yetişən ziyalılar və mütəxəssislər nəsli üçün digər xarici dillər də, ilk növbədə, ingilis dili müstəsna əhəmiyyət kəsb edir. Bizə maraqlı görünən fakt odur ki, XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində rus-tatar məktəblərində (bu məktəblər özləri də bilinqval idi. Təhsil tariximizdə bu, olduq-ca uğurlu təcrübə olub), Sankt-Peterburq, Moskva, Kiyev və s. Rusiya və Avropa univer-sitetlərində təhsil almış azərbaycanlılır dırnaqdan başadək milli ruhlu ziyalılar kimi formalaşmışdılar, kosmopolitizmdən, qərbçilikdən, slavyanofil ideyalarından və sair "izm"lərdən uzaq idilər. Məşhur "Üç mədəniyyət" kitabının müəllifi Əhməd Bəy Ağayev rus ədəbiyyatı üzrə professor elmi adını daşıyırdı... Təlim rus, ingilis, fransız, alman və ölkəmizdə yaşayan azsaylı xalqların dilində aparılan bugünkü Azərbaycan məktəblərini bitirən gənclərin azərbaycanşünaslıq ideyaları ruhunda yetişdirilməsi təhsil sistemimizin, ideoloji işə cavabdeh qurumların, hər birimizin ən ümdə vəzifəsidir.

Azərbaycan ictimai-siyasi, etnik və təhsil reallıqları üçün açıq bilinqval (multilinqval) təlim tipi xarakterikdir. Əsas məqsəd milli-mədəni özünəməxsusluğun, milli ruhda tərbiyənin aparılması şərtilə ümumavropa və dünya məkanına inteq-rasiyanın və mədəniyyətlərarası kommunikasiyanın təmin olunmasından, gənc nəslin multikultural ruhda tərbiyəsinə nail olmaqdan ibarətdir.

525-ci qəzet 2018.- 21 noyabr .- S.4.