“Toya bir gün qalmış” yaşananlar

Vəzifə, cəmiyyətdə böyük nüfuz sahibi, var-dövlət yiyəsi bir ailə özlərinin ən sevincli, önəmli günlərində birdən-birə gözlənilməz situasiya ilə qarşılaşırlar. Bir gün sonrakı toya hazırlaşan ailə qəfildən özlərini matəmin ortasında tapırlar. Ailənin başçısı - cəmiyyətdə nüfuz sahibi olan kişi gözlənilmədən dünyasını dəyişir.

Əslində, tragik hadisə hesab oluna biləcək bu olay Azərbaycan Dövlət Musiqili Teatrında səhnələşdirilən “Toya bir gün qalmış” tamaşasının ana mətnini təşkil edir. Bəs komediya bu hadisənin harasındadır?

Komediya situasiyanın özündə, ailənin düşdükləri vəziyyətə münasibətində, bu vəziyyətdən özləri üçün tapdıqları çıxış yolunda gizlənib. İki saata yaxın davam edən tamaşa hər dəqiqəsində yaşadığımız cəmiyyətin, çərçivəni bir az da genişləndirsək, dünyanın bir sıra eybəcərliklərini insanların düz üzünə hayqırır. Gülə-gülə, güldürə-güldürə...

Azərbaycan Dövlət Musiqili Teatrında uşaq vaxtı iki dəfə olmuşdum. Uzun illər idi yolum heç oraya düşməmişdi. Bu qədər ildən sonra məni oraya aparan isə baş rolunu milyonların sevimlisi, gülüş ustası, Xalq artisti Afaq Bəşirqızının oynadığı “Toya bir gün qalmış” tamaşası oldu. Düzünü desəm, tamaşadan öncə qapıda dayanmış gözətçidən başlayaraq, teatrın bütün kollektivi, teatr binasının əsrlərin o tayındakı sarayları xatırladan cah-cəlallı, ecazkar gözəlliyə malik binası və nəhayət, tamaşa bütünlükdə bu zamana kimi oradan uzaq düşməyimi üzümə vurub, məni utandırırdı.

Etiraf edək ki, indiki tamaşaçını təəccübləndirmək heç də asan məsələ deyil. Hətta bəzən mümkünsüz olur. Çünki tamaşaçı bu gün dünyanın hər yerindəki gülüş nöqtələri ilə sıx təmasdadır. Yaxşını pisdən ayıra, bayağı, yüngül gülüşə öz etirazını gülməməklə bildirə bilir. Bir-birinin ardıyca çəkilən komediya filmləri, serialları belə tamaşaçını həyəcanlandırmağa yetmir. Çünki hamısında eyni zarafatlar, eyni bayağı ifadələr, eyni lazımsız hərəkətlər...

Təmasda olduğu dünyanın nəyə “güldüyünü” görən azərbaycanlı tamaşaçı isə (təbii ki, söhbət hazırlıqla tamaşaçıdan gedir) bunlara asanlıqla aldanmır.

Xüsusən güldürərək düşündürmək, düşündürərək güldürmək müasir zamanımızın ən böyük problemlərindən biridir. XIX əsrdə Mirzə Fətəli Axundzadə yaradıcılığından ədəbiyyatımıza yol tapan komediya janrı özünün düşündürmək, cəmiyyətin hansısa çatışmazlıqlarını satirik gülüş vasitəsilə açıb göstərmək funksiyasını yerinə yetirirdisə, çağdaş dövrümüzdə tamaşaçını düşündürməyə yönəlmiş komediyalar çox azdır. Bəlkə də hansısa vulqar ifadələrlə, bəzən heç bir gərək olmadan edilən ləhcə dəyişiklikləri ilə az-çox gülüş qazanmaq olur, amma o gülüşün ömrü cəmi bir neçə saniyə çəkir və sonra tamaşaçı nəyə güldüyünü belə unudur.

Bu mənada Musiqili Teatrın öhdəsinə çox iş düşür. Çünki teatr onillərdir ki, əsl mədəniyyətin, incəsənətin mərkəzi funksiyasını yerinə yetirir. İnsanlar əsl keyfiyyəti məhz teatr binasının divarları arasında axtarırlar.

Həmin gün tamaşaçısı olduğumuz səhnə əsəri isə teatrın bu məsuliyyətli işin öhdəsindən hələ də böyük bacarıqla gəldiyini sübut elədi.

Əli Səmədlinin “Toya bir gün qalmış” iki hissəli komediyasının quruluşçu-rejissoru Əməkdar incəsənət xadimi Əsgər Əsgərov, quruluşçu rəssamı Əməkdar rəssam Nabat Səmədova, musiqi rəhbəri Xalq artisti Ənvər Sadıqov, musiqi tərtibatçısı Emin Həsənov olan tamaşada əsas obrazları Xalq artisti Afaq Bəşirqızı, Əməkdar artist Ələkbər Əliyev, aktyorlar Əliməmməd Novruzov, Gülcahan Salamova, Möylə Mirzəliyev, Gültac və Hüseyn Əlili, Gülnarə Əzizova, Məhərrəm Qurbanov, Rəsmiyyə Nurməmmədova, Ruslan Mürsəlov və Ağaxan Şərifov ifa ediblər.

Tamaşanın baletmeysterləri Əməkdar artistlər Yelena və Zakir Ağayevlərdir.

Gözlənilməz və maraqlı situasiyalarla zəngin tamaşada cərəyan edən hadisələr oğlunun toyuna bir gün qalmış vəzifəli şəxsin dünyasını dəyişməsi ilə başlayır.

İki oğlan, iki qız övladı olan ailədə hər kəs çox böyük həvəslə böyük oğlan Alikin beşinci toyuna hazırlaşır. Xüsusən evin xanımı, bəyin anası Roza daha böyük həvəslidir. O, hər kəsə əmrlər yağdırır, bütün ictimaiyyətin nəzər diqqətində olan bu toyun qüsursuz keçməsi üçün səylə hazırlaşır.

Elə ilk səhnələrdən bu xanımın ailədəki hökmü, hegemonluğu göz önünə sərilir. Övladları bir tərəfə, əri belə ondan qorxur.

Bir azdan işdən evə gələn ailənin başçısını isə demək olar ki, sayan olmur. Hamının başının hazırlıqlara qarışdığı zamanda kişi qəfildən ölür.

Bundan sonra əsl hadisələr başlayır. Onun həyat yoldaşının isə bunu hamıdan gizlətməsi vəziyyəti daha da mürəkkəbləşdirir. Qadın düşünür ki, ərinin ölümünü ört-basdır etməsə, toy təxirə düşəcək və onların bir sıra maraqlarına zərbə dəyəcək. Beləliklə, ailə dəfn işləri ilə məşğul olmaqdansa, toy hazırlıqlarını davam etdirir.

Burada cəmiyyətimizin çox ağrılı bir yarasına toxunulub: insanlara puluna, vəzifəsinə görə hörmət etmək. Qadın yaxşı bilir ki, kişinin ölümü məlum olandan sonra bütün süfrə dostları, var-dövlət qohumları hərəsi bir tərəfə çəkiləcək, hamı gözdən itəcək, əvvəlki hörmətdən, sayğıdan, diqqətdən, cah-cəlaldan əsər belə qalmayacaq. Doğrudan da belə olur, hətta övladları bu itkidən heç bir ağrı hiss etmirlər, atalarının cansız (onlar elə bilir) bədəni belə onları təsirləndirmir. Onlar anaların quraşdırdığı bu oyunlara da əllərindəki imkanları, lüks həyatlarını itirməmək üçün razılaşırlar.

Hətta ailədə vəziyyət o həddə çatıb ki, bütün fərdlər bir-birindən oğurluq etməyə başlayıblar. Artıq belə bir ailədə hansısa dəyərlərdən danışmaq, yüksək insani keyfiyyətlər gözləmək mənasız çırpınışdır.

Əsərin gedişatında tamaşaçı nəyinsə düz getmədiyini, oyun içərisində oyun olduğunu anlayır. Hər şey qərarlaşdırılıb, planlaşdırılanda, dəfn işlərinə başlanacaq məqamda hər iki oyun özü-özünü faş edir. “Ölü birdən-birə dirilir”...

Bu ailədəki çürümüş ər-arvad, övlad-ana, övlad-ata, bacı-qardaş münasibətləri sonda bircə məktubla sillə kimi ailə fərdlərinin üzünə dəyir. Əslində bu sillə onlara yox, cəmiyyətə, bütünlükdə insanlığa vurulan sillə idi. Budur pul düşkünlüyünün, vəzifə sevdasının, var-dövlət hərisliyinin axırı... Ən gözəl, ən ülvi hisslər belə tamah deyilənin məngənəsində sıxılıb məhv olur.

Biz tamaşa başlar-başlamaz “ölən” və sonrakı proseslərə heç bir halda qarışmayan ailə başçısının necə bir insan olduğunu əslində bilmirik. Pul hərisi, acgöz, tamahkar idimi, ya belə deyildi - bilmirik. Öz ailəsi haqqında nə düşünürdü, tamaşa boyunca bu haqda heç bir məlumat almırıq. Amma sonda onun arvadına və övladlarına ünvanladığı məktubla əslində necə bir insan olduğu aydınlaşır. Görünür ki, o da ailə üzvlərinin bu xasiyyətindən bezib. Hətta onların əsl üzünü açıb göstərməyə yönələn belə bir oyun oynayacaq qədər...

Tamaşa zövqlü və gözəl səhnə tərtibatı, dizaynı, peşəkar aktyor oyunu ilə də diqqət çəkirdi. Yığcam səhnədə əsl ev mühiti yaradılmışdı. Bir tamaşaçı kimi özümüzü həqiqi evin bir kənarında dayanıb baş verən hadisələri seyr edirmiş kimi hiss edirdik. Bu da canlılığı və baş verən hadisələrin həyatiliyini daha da artırırdı.

Bu tamaşada da Afaq Bəşirqızı fərqi özünü çox aydın şəkildə göstərirdi.

Digər aktyorlar da ondan heç də geridə qalmır, tərəf-müqabili kimi baş rol ifaçısının işini bir az da asanlaşdırırdılar. Bəzi məqamlarda ustad sənətkar özünü bilərəkdən arxa plana atır, gənclərin səhnədə özlərini daha yaxşı göstərməsi, ifadə edə bilməsi üçün onlara şəraitlər də yaradırdı. Bu isə bir sənətkar qəlbinin incəliyinin, peşəkarlığının nümunəsidir.

Aktyorlar öz rollarını sadəcə oynamır, sanki yaşayırdılar. Rejissorun böyük ustalıqla səhnələşdirdiyi əsəri onlar da mükəmməl şəkildə ifa edir, əsərdə verilən ictimai-sosial mesajları ən incəliyinə qədər çatdırmağı bacarırdılar.

Tamaşaçı mizanlara gülür, hələ o gülüş üzündən çəkilməmiş isə hansısa sözün, hansısa hərəkətin təsiri ilə düşünürdü. Ailə dəyərlərini pula qurban verən bu insanlar hər kəsə kimlərisə xatırladırdı. Bəzisi qonşusunu, bəzisi qohumunu, bəzisi tanışını, bəzisi isə özünü o səhnədə görür, başına gələn hansısa hadisələri bu situasiya ilə müqayisə edirdi. Tamaşaçıya bu imkanları yaradan isə gözətçisindən, qarderob işçisindən, mətbuat katibindən, rejissorundan tutmuş, bütün diqqətləri öz üzərində cəmləyən Afaq xanıma qədər hər kəsin birgə səyi, əməyi nəticəsində hazırlanmış “Toya bir gün qalmış” tamaşası idi.

Artıq illərdir Musiqili Teatrın səhnəsində dəfələrlə göstərilməsinə baxmayaraq, bu gün belə həmin tamaşaya bilet tapılmırsa, zalda və amfiteatrda oturmağa yer axtarılırsa, deməli, bütün yaradıcı heyət öz məqsədinə artıqlaması ilə çatıb. Gülüşün, komediyanın nə olduğunu bilən, əsl və keyfiyyətli gülüş arzusunda olan tamaşaçı onu harada tapacağını yaxşı bilir - Bakının mərkəzində yerləşən Azərbaycan Dövlət Musiqili Teatrında!

Şahanə MÜŞFİQ

525-ci qəzet.- 2018.- 24 noyabr.- S.16.