Fizika ilə Lirikanın vəhdəti

Etibar ƏLİYEV

Təhsil eksperti, fəlsəfə doktoru

1979-cu ildə pakistanlı fizik Əbdüs Salamla birgə fizika sahəsində Nobel mükafatına layiq görülmüş Stiven Vaynberq "Müasir elmin mənbəyi" adlı sonuncu kitabında yazır: "Mənə belə gəlir ki, Qədim yunan mütəfəkkirlərinin əsərlərini yaxşı qavramaq üçün onları fizik-alim, filosof kimi yox, şair kimi qəbul etmək lazımdır. Ksenofan, Parmenid, Empedokl müəyyən mənada şairdirlər. Anaksimandr, Heraklit, Demokrit əsərlərini şeir formasında yazıblar. Siseron Demokrit haqqında deyirdi ki, o, başqalarından daha poetikdir. Yəni demək stəyirəm ki, poeziyada söz geniş mənada daha çox estetik effekt verir".

İndi diqqət edin: Dahi Nizami Gəncəvi cisimlərin dövri hərəkətini və ətalət qanununu obrazlı şəkildə belə təsvir edir:

Başlanğıc hərəkət olmasa əgər

Hərəkət edərmi bir cəhrə məgər?

Hərəkət verərsə ona bir insan

O da hərlənəcək yəqin bir zaman.

Kainat özü də belə dövr edir,

Gövhər tanıyana aydındır bu sirr.

Nizami kimyagərlərlə əl-kimya ilə məşğul olanlar arasmda kəskin sərhəd qoymasa da, hiss olunur ki, ikincilərə şübhə ilə yanaşır:

Kim əsil kimyaya verərsə ürək

O, saxta kimyaya uymasın gərək.

Nizami Gəncəvi fizik, yaxud kimyaçı deyildi. "Atom" anlayışını elmi dövriyyəyə gətirən qədim yunan filosofu Demokrit və Nizami Gəncəvi elmi ideyalarını poetik üslubda izhar edirdilər. Bizim gördüyümüz obyektlər atomlardan ibarətdir. Hər bir atom mərkəzində nüvələr olmaqla elektronlardan təşkil olunub. Nüvə proton və neytronlardan, proton və neytronlar isə daha kiçik hissəciklərdən ibarətdir. Amerika fiziki, Nobel mükafatı laureatı Mürrey Gel-Mann bunları "kvarklar" adlandırdı. "Kvark" anlayışını ilk dəfə böyük İrlandiya yazıçısı Ceyms Coys "Finneqansayağı dəfn" romanında işlədib. Rabindranat Taqora haqlı olaraq "təbiət şairi" deyirdilər. Onun Eynşteynlə "Rellığın təbiəti" adlanan çox maraqlı bir dialoqu olub. Göründüyü kimi, ta qədimdən indiyədək fizika ilə lirika arasında ciddi demarkasiya xətti çəkilməyib.

Universitetdə oxuduğumuz dövrdə - ötən əsrin 80-ci illərinin əvvəlində Təbiət fakültələrinin korpusu Humanitar fakültələrin korpusundan ayrı idi. Bizə dərs deyən tanınmış fizik və riyaziyyatçılarla yanaşı, filologiya, jurnalistika və tarix fakültələrində də sanballı alimlər tanıyırdıq. Onları eyniləşdirən xarizmaları idi. Fizik və riyaziyyatçılar arasında poeziyaya və prozaya dərindən bələd olanlar az deyildi. Ancaq filoloqlar kvant mexanikasından danışa bilməzdilər. Elmin populyarlaşdırılması işi çox zəif olduğundan onlar arasında uçurum aydın görünürdü. Bəs, bu proses Qərbdə necə cərəyan edirdi? Bu sualın cavabını böyük ingilis fiziki və yazıçısı Çarlz Persi Snounun 1959-cu ildə yazdığı "İki mədəniyyət və elmi inqilab əsərində" tapa bilərik: "Mənə elə gəlir ki, Qərb ziyalılarının mənəvi dünyası bir-birinə əks iki hissədə qütbləşib. Mənəvi dünya dedikdə mən bura həm də bizim praktiki fəaliyyətimizi aid edirəm. İndi bir-birinə əks olan qütblər barədə: bir qütbdə özlərini ziyalı adlandıran, sadəcə ədəbi ziyalılar dururdu və belə çıxırdı ki, başqa ziyalılar mövcud deyil. Bir dəfə 30-cu illərdə Xardi təəccüblə demişdi: "Siz gördünüzmü, indi "ziyalı adamlar" sözünü necə işlədirlər? Onun mənası elə dəyişib ki, Rezerford, Eddinqton, Dirak, Edrian və mən artıq bu yeni təyinata aid edilmirik. Bu mənə çox təəccüblü gəlir, bəs, sizə necə? Beləliklə, qütbün birində ədəbi ziyalılar, o birində isə əsas təmsilçiləri fiziklər olan alimlər dayanırlar. Onları bir-birindən anlaşılmazlıq divarı ayırır, gənclər arasında isə düşmənçilik və nifrət kök salıb. Onlar hansısa bir məsələyə elə fərqli yanaşırlar ki, hətta emosional planda belə ümumi dil tapa bilmirlər". Qeyd edim ki, Snounun bu əsəri Qərbdə bestsellerə çevrilmişdi.

Snounun "anlaşılmazlıq divarı"nı necə götürmək olar? Qərbdə bunu etmək üçün elmin populyarlaşdırılmasına üstünlük verilir. Bu hərəkat bizdə də başlamalıdır. Ancaq bundan öncə humanitar və təbiət elmlərini təmsil edən ziyalıları bir araya gətirən möhtəşəm bir layihə haqqında danışmaq istəyirəm. Bir neçə ildir, AMEA-nın vitse-prezidenti, Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru, akademik İsa Həbibbəylinin təşəbbüsü ilə xoş bir ənənəyə çevrilmiş "Fizika və Lirika" konfransı təşkil olunur.

"Fizika və lirika" konfransı ilk dəfə 2014-cü ildə Bakı Elm Festivalı çərçivəsində keçirilib. İkinci konfrans AMEA Nəsrəddin Tusi adına Şamaxı Astrofizika Rəsədxanasında "Novruz təqvimi: lirikada və astrofizikada" mövzusunda gerçəkləşib. Konfrans iştirakçıları müasir teleskoplar vasitəsiylə səma cismlərini seyr ediblər. Üçüncü konfrans AMEA-nın Dendrologiya İnstitutunda təşkil olunub. Dördüncü "Fizika və lirika" konfransı bu il iyulun 17-də AMEA-nın Botanika İnstitutu və Mərkəzi Nəbatat Bağında "Qoşa qanad: Elmi idrakla bədii yaradıcılığın sintezi" mövzusunda olub.

Mövzuya uyğun olaraq hər il müxtəlif məkanlarda keçirilən konfransın beşincisi - "Fizika və lirika: dünya təcrübəsi və MDB ölkələrinin elm və ədəbiyyat reallıqları" mövzusunda təşkil olunan tədbir AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun 85 illik yubileyi münasibətilə müxtəlif ölkələrdən gəlmiş qonaqların iştirakı ilə noyabrın 16-da AMEA-nın Mərkəzi Elmi Kitabxanasında başlayıb. Konfransın seksiya iclası noyabrın 18-də Şamaxı Astrofizika Rəsədxanasında keçirilib. Sonra konfrans öz işini noyabrın 22-dən Rusiyanın Dubna şəhərində Birləşmiş Nüvə Tədqiqatları İnstitutunda beynəlxalq seminarla davam etdirib.

Azərbaycandan konfransa qatılan nümayəndə heyəti akademik İsa Həbibbəylinin rəhbərliyi ilə Rusiya Elmlər Akademiyasının akademiki, Birləşmiş Nüvə Tədqiqatları İnstitutunun direktoru Viktor Anatoliyeviç Matveyevlə görüşüblər. Görüşdə ümumi şəkildə Azərbaycan-Rusiya əlaqələrinin hazırkı durumundan, inkişafından, Azərbaycan və Rusiya prezidentlərinin dostluğundan danışılıb. Eyni zamanda, İ.Həbibbəyli "Fizika və Lirika" konfransları haqqında məlumat verib.

Görüşdə iştirak edən nümayəndə heyətinin tərkibinə diqqət edək: AMEA Fizika-Riyaziyyat və Texnika Elmləri Bölməsinin akademik-katibi, Fizika İnstitutunun direktoru, akademik Nazim Məmmədov, texnika elmləri doktoru, professor Ağacan Əbiyev, N.Tusi adına Şamaxı Astrofizika Rəsədxanasının direktoru, professor Namiq Cəlilov, Xəzər Universitetinin təsisçisi, fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, professor, şair Hamlet İsaxanlı və "525-ci qəzet"in baş redaktoru, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin katibi Rəşad Məcid. "Fizika və lirika" layihəsinin gerçəkləşməsində bilik və bacarıqlarını əsirgəməyən bu şəxslər, həm də ölkəmizi bu tanınmış Elm Mərkəzində lazımınca təbliğ edə biliblər.

Görüşdə V.Matveyev diqqəti çəkən mühüm bir məsələyə toxunub: "Vaxtilə məşhur şairlər - Andrey Voznesenski, Vladimir Vısotski və başqa şairlər də Dubnanı çox sevirdilər, buraya tez-tez gəlirdilər. Buradakı Mədəniyyət Evində indi də yaddaqalan tədbirlər keçirilir". Fizika-lirika mübahisələrinin keçmişdə də olduğunu xatırladan V.Matveyev belə bir ideyanın AMEA-nın vitse-prezidenti akademik İsa Həbibbəyli tərəfindən qaldırılmasını olduqca xoş qarşıladığını və məmnuniyyətlə bu işə dəstək verdiklərini söyləyib.

Fizika və lirika sinerji layihə olmaqla yanaşı, həm də ölkələrimiz arasındakı mədəni əlaqələrin genişlənməsi üçün yeni üfüqlər açır. Düşünürəm ki, bu layihə ilə Ali məktəblərin tələbələri də yaxından tanış olmalıdır. Bu, onlarda humanitar və texniki təfəkkürün paralel inkişafına səbəb ola bilər. İnanıram ki, "Fizika və Lirika" gələcəkdə elm sahələrinin geniş spektrdə populyarlaşdırılmasında öz sözünü deyəcək. Buna görə də Azərbaycanda elmlər arasında barışdırıcı missiyanı ləyaqətlə yerinə yetirdiklərinə görə "Fizika və Lirika" konfransının bütün təşkilatçılarına öz minnətdarlığımı bildirirəm.

525-ci qəzet 2018.- 27 noyabr .- S.5.