“SMOMPK” məcmuəsi və milli mənsubluq missiyası

Azərbaycan folklorunun qorunub saxlandığı ən əsaslı mənbələrdən biri SMOMPK (“Sbornik materialov dlə opisaniə mestnostey i plemen Kavkaza”) məcmuəsidir.

Görkəmli ziyalılarımız XIX əsrdə Avropada baş verən proseslər, daha doğrusu, sürətli yeniləşmə müstəvisində görüb müşahidə etdiklərini bir növ Azərbaycana daşıyıb gətirmək yolunu tutdular. Çox doğru olaraq maariflənməni, milli kontekstdə olanlara sahib durmanı bir dəyər və məqsəd olaraq əsas götürdülər. Çünki çar Rusiyasının Qafqaza marağı, istilaçılıq siyasəti və Qərbin də bu istiqamətdə sistemli, həm də məqsədyönlü fəaliyyəti yaxşı olacaq nədənsə xəbər vermirdi. Əksinə, imperiya, müstəmləkə maraqları bir xof olaraq irəliləməkdə idi. Ona görə də M.F.Axundov, H.Zərdabi, M.Şahtaxtlı, M.Mahmudbəyov, S.Ə.Şirvani, E.Sultanov, Y.V.Çəmənzəminli, T.Bayraməlibəyov, S.S.Axundov, R.Əfəndiyev, F.Köçərli, S.Vəlibəyov, Mirzə Vəlizadə, H.Ə.Qaibov, Hacı Kərim Sanılı, Mirhaşım Vəzirov, Musa Quliyev və başqaları milli mücadilənin öncülü olaraq elmin, maarifin, təhsilin inkişafı sahəsində sistemli əməli fəaliyyətə keçməyin gərəkliyi məsələsinə kökləndilər. Əsas xətlərdən birini isə xalqın mənəvi sərvətinin toplanması, nəşri və tədqiqi sahəsində görülən işlər təşkil edirdi.

Rusdilli mətbuatın bu sahədə olan xidmətləri müstəsnalıqla ölçülür. “Tiflisskie vedomosti”, “Kavkaz”, “Kavkazskii vestnik”, “Novoe obozrenie” və s. mətbuat orqanları buna nümunədir. Onların müasir folklorşünaslıqda öyrənilməsi sahəsində gərəkli addımlar atılmaqdadır. Folklorşünas P.Əfəndiyevin sistemli araşdırmalarından sonra həmin mənbələrin öyrənilməsinə artan maraq çağdaş mərhələdə özünün bəhrəsini verməkdədir. Etiraf edək ki, əməkdar elm xadimi, prof. P.Əfəndiyev həmin mənbələrin qapılarını Azərbaycan folklorşünaslığının üzünə açmışdır. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Folklor İnstitutu bu şərəfli işin bütün ağırlıqlarını öz üzərinə götürməklə mövcud mənbələri arayıb-axtarmaq yolunu tutur və “İlkin nəşrlər” seriyasından gərəkli layihə həyata keçirir. Son olaraq ədəbi ictimaiyyətə təqdim olunan “SMOMPK: Azərbaycan folkloru materialları” (I cild, Bakı, Elm və təhsil, 2018, 232 səh.) kitabı həmin uğurlu işlərin davamıdır.

Folklor İnstitutunun direktoru, akademik M.Kazımoğlunun rəhbərliyi ilə həyata keçirilən layihələr xalqın olanına (mənəvi mədəniyyət anlamında) və onun qorunuşuna hesablananlardır. “SMOMPK: Azərbaycan folkloru materialları” kitabı (tərtib edənlər və ön sözün müəllifləri: dos.R.Xəlilov, dos.A.Xürrəmqızı, dos. A.Hüseynova) bu baxımdan möhtəşəm hadisədir. Olanlarımıza, bizdən əvvəlki nəsillərin ruhuna ehtiramdır. Gedəcəyimiz yolun davamıdır ki, bunu da bir örnək olaraq AMEA-nın Folklor İnstitutu reallaşdırır. Başlanğıcda bu məqam xüsusi olaraq vurğulanır və deyilir ki, “SMOMPK toplusunun nəşr edilməsinin 135 illiyinə və Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı örnəklərinin ilk azərbaycanlı söyləyicisi və toplayıcılarının əziz xatirəsinə ithaf edilir”).

“SMOMPK: Azərbaycan folkloru materialları” kitabının birinci cildində məcmuənin on bir nüsxəsində əhatə olunan Azərbaycan folkloru örnəkləri öz əksini tapmışdır. “ÖN söz” adlanan başlanğıc yazıda vurğulanır ki, “Azərbaycan folkloru örnəkləri toplunun əsasən aşağıdakı buraxılışlarında yer almışdır:

- İnanclar, sınamalar (5-ci, 17-ci, 20-ci buraxılışlar).

- Atalar sözü və məsəllər (1-ci, 9-cu, 13-cü, 34-cü buraxılışlar).

- Tapmacalar (1-ci, 13-cü, 18-ci buraxılışlar).

- Əfsanə və rəvayətlər (2-ci, 7-ci, 9-cu, 11-ci, 13-cü, 14-cü, 17-ci, 18-ci, 21-ci, 26-cı, 32-ci, 34-cü, 42-ci buraxılışlar).

- Bayatılar, ağılar, şikəstələr, laylalar, beşik nəğmələri, vəsfi-hallar, sayaçı nəğmələri, holavarlar (18-ci, 20-ci, 41-ci buraxılışlar).

- Lətifələr (9-cu, 26-cı, 29-cu buraxılışlar).

- Aşıq şeirləri (2-ci, 13-cü, 41-ci, 42-ci buraxılışlar).

- Dastanlar (13-cü, 19-cu buraxılışlar).

- Mərasim folkloru (9-cu, 18-ci buraxılışlar).

- Uşaq folkloru: laylalar, sanamalar, uşaq nəğmələri, şeirlər, uşaq oyunları, uşaq nağılları, heyvanlardan bəhs edən nağıllar (9-cu, 13-cü, 14-cü, 19-cu, 20-ci, 35-ci buraxılışlar).

- Xalq mahnıları (18-ci, 42-ci buraxılışlar).

- Sehrli nağıllar, məişət nağılları və heyvanlardan bəhs edən nağıllar (3-cü, 6-cı, 7-ci, 9-cu, 13-cü, 19-cu, 20-ci, 21-ci, 26-cı, 35-ci, 42-ci buraxılışlar).

Azərbaycan folklor materiallarından Azərbaycan türkcəsində olanlar SMOMPK-da ərəb və kiril əlifbalarında verilmişdir”.

SMOMPK bir toplu, məcmuə olaraq mətbu orqanları içərisində uzunömürlülüyü və Qafqaz xalqlarının milli-tarixi yaddaşını əhatə etmək baxımından əvəzsizdi. Orada Azərbaycan folklorunun müxtəlif növ və janrları, mərasimləri, etnoqrafik mənzərəsi lazımi qədər əhatəli və mükəmməl ifadəsini tapır. Əfsanə, rəvayət, nağıl, dastan, atalar sözü, məsəl, tapmaca, bayatı, nəğmə və s. nümunələri bu gün tipoloji müstəvidə gedən proseslərin dinamikasını, xarakter xüsusiyyətlərini araşdırmaq üçün əsaslı material verir. Folklorşünas R.Xəlilov, A.Xürrəmqızı, A.Hüseynova bu məcmuələrin ayrı-ayrı səhifələrində gedən xalq yaradıcılığı örnəklərini çox diqqətlə izləmiş və indi çoxlarının gedib çıxa bilmədiyi bu toplularda nələrin olması haqqında müfəssəl bilgi vermək imkanı qazanmışlar. Düzdür, indiyə qədər folklorşünaslar, etnoqraflar, tarixçilər, ədəbiyyatşünaslar, musiqişünaslar buradakı folklor örnəklərinə diqqət yetirmiş və müxtəlif səviyyələrdə münasibət bildirmişlər. Dissertasiya səviyyəsində belə SMOMPK araşdırma mövzusuna çevrilmişdir. Ancaq oradakı materialların ayrı-ayrı buraxılışlar üzrə kitab halına gətirilib bir yerə cəmləşdirilməsi Folklor İnstitutunun keçirdiyi layihə sayəsində reallaşmışdır.

Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrindən toplanan folklor nümunələri özünün rəngarəngliyi, janr biçimləri və çeşidlərinin spesifikası ilə xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. XIX əsrin birinci yarısından sonrakı mərhələnin ümumi mənzərəsi haqqında dolğun təsəvvür formalaşdırır. Məsələn, “İlandağ haqqında əfsanə”, “Əshabi-kəhf dağı haqqında əfsanə”, “Xəsis qara çörək və Yezid təpəsi haqqında rəvayət”, “Məlik Məmməd və Məlik Cümşüd”, “Əvil Qasım və Əvil Məmməd”, “Şah Rüstəm”, “Şahzadə Qəmbər”, “Şah İsmayıl”, “Şərif” və s. kimi folklor örnəkləri xalqın yaddaşında olanların ümumi məzmununu aydınlaşdırır.

Folklor xalqın mənəvi zənginliyinin, iç dünyasının məzmun və mahiyyətinin ifadəsidir. Burada etnosun düşüncəsində yer alan nə varsa hamısı müxtəlif boya, ifadə özünəməxsusluqları ilə əksini tapır. Maarifçi ziyalılar, müxtəlif sənət, peşə sahibləri bu zənginliyin əvəzsizliyini zamanında dərk etmiş və onların qoruyub saxlanması üçün əllərindən gələni etmişlər.

Çar Rusiyası Qafqazı işğal etdikdən sonra Tiflis bölgənin inzibati və mədəni mərkəzi olaraq əsaslı bir funksiya yerinə yetirdi. Böyük ziyalı qruplarının oraya axını başladı və Azərbaycan burada öz xüsusi çəkisi ilə önəmli yer tutdu. Elmin, ədəbiyyatın, mədəniyyətin bütün sahələrində baş verən canlanma sonrakı inkişaf üçün əsaslı rol oynadı. Yerli xalqların tarixinə, mədəniyyətinə, etnoqrafiyasına, dilinə artan maraq bir istiqamətdə imperiya siyasətinə bağlanırdısa, digər tərəfdən milli ziyalı qruplarının milli maraqlarına bağlanırdı. Etnik qrupların milli mədəniyyət təsəvvürləri bu mərhələdə ayrıca bir mənzərəni faktlaşdırır. Tiflisdə rus dilində nəşr olunan “Qafqaz arxeoloji komissiyasının aktları”, “Qafqaz dağlıları haqqında məlumat toplusu”, “Qafqaza dair materiallar toplusu” və s. kimi orqanlar öz fəaliyyəti ilə mövcud mənzərə haqqında vəziyyət və bilgiləri faktlaşdırmaqla xüsusi əhəmiyyət kəsb edən işlərə imza atdılar. Çarizmin imperiya siyasəti məsələnin bir tərəfi idi və nə qədər imperiya maraqlarını ifadə etsə də, bu gün həmin xalqların tarixi, mədəniyyəti, məişəti üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edən məqamlar da vardır. Bu olanlar müstəvisində həmin işin çəkisi daha ağır və əhəmiyyətlidir. SMOMPK bu baxımdan Qafqaz xalqlarının folkloru, etnoqrafiyası, tarixi və s. baxımından müstəsna funksiya ilə mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycan xalqının milli-mənəvi mədəniyyətinin mühüm bir hissəsini özündə ehtiva edən bu toplunun əhəmiyyəti folklorşünaslığımız baxımından ölçüyəgəlməzdir. Tiflisdə Qafqaz Tədris Dairəsi İdarəsi tərəfindən rus dilində buraxılan bu toplu Azərbaycan folklorunun özünə yer aldığı ən əsaslı mənbələrdəndir. “1881-1929-cu illər arasında nəşr edilən toplunun 46 buraxılışı (cildi) işıq üzü görmüşdür. Onun 44 buraxılışı Tiflisdə (1881-1915-ci illər), son iki - 45, 46-cı buraxılışları isə 1926-cı və 1929-cu illərdə Mahaçqalada nəşr edilmişdir” (s.4). Bu qırx altı topluda əksini tapan Azərbaycana aid folklor materiallarının kitab halına gətirilməsi xalqımız, millətimiz qarşısında vətəndaşlıq borcudur. Folklor İnstitutu, və onun əməkdaşları R.Xəlilov, A.Xürrəmqızı, A.Hüseynova bu borcu məhz SMOMPK və bu sıradan olanları yenidən arenaya gətirməklə yerinə yetirmişdir.

Qori Müəllimlər Seminariyasının məzunları M.Mahmudbəyov, F.Köçərli, R.Əfəndiyev, S.M.Qənizadə, T.Bayraməlibəyov, H.K.Sanılı, A.Qiyasbəyov və başqalarının (təxminən qırx nəfərdir) fəaliyyəti sayəsində görülən işlər folklorşünaslığın formalaşmasında mühüm mərhələdir. Onlar öz gördükləri gərəkli işləri ilə sonrakı dövr folklorşünaslığın gedəcəyi yolu müəyyənləşdirmişlər. Bugünkü Azərbaycan folklorşünaslığı bütün uğurları ilə həmin nəslə borcludur. Zəngin folklor örnəklərimiz, əfsanə, rəvayət, atalar sözü, məsəl, tapmaca, layla, oxşama, nağıl, dastan, aşıq yaradıcılığı, mərasim folkloru və s. xalqdan toplanaraq orijinal və rus dilinə tərcüməsi ilə bu məcmuədə özünə yer almışdır. İndi onların gördüyü işlərin əhəmiyyəti sonsuzluqladır və biz həmin mücadiləni, xalqın mənəvi sərvətinə olan sayğını milli mənsubluğun yaşarlıq hadisəsi kimi uca tuturuq. “SMOMPK: Azərbaycan folkloru materialları” kitabı bunun nümunəsidir və eyni zamanda, yeni şəraitdə ona olan sayğıdır. Daha doğrusu, nəsillərin mənəvi, ruhani bağlantılarıdır. AMEA-nın Folklor İnstitutu bu baxımdan fəaliyyəti, gördüyü müqəddəs işləri ilə məbəddir.

SMOMPK məcmuəsinin on bir buraxılışındakı folklor örnəklərini əhatə edən bu kitab (“SMOMPK: Azərbaycan folkloru materialları”) material zənginliyi ilə digər saylarındakı nümunələrin də nəşrinə marağı artırır. Zəngin janr və mövzu çeşidləri ilə əhatələnən folklor nümunələri həm də Azərbaycanın demək olar bütün bölgələrini ehtiva etmə imkanları ilə maraq doğurur. Goranboy, Naxçıvan, Şəki, Qəbələ, Yelizavetpol, Bakı, Lənkəran, Şamaxı və s. bölgələrdən toplanan nümunələr regionun tarixi-mədəni coğrafiyasını əhatələmək imkanları ilə səciyyəvidir. “Taledən qaça bilməzsən”, “İki yetimin nağılı”, “Qorxağın nağılı”, “Gözəl şahzadə qızın nağılı”, “Dilənçi şahzadə qız”, “Ağılsız cütcü”, “Uğurlu cavab”, “Ovçu Pirim” “Oxxay”, “Müdrik padşah”, “Şeydulla”, “Müqəddəs bardaq”, “Qarı və buz”, “Şah və xoruz”, “Koroğlunun dava başlayanda oxuduğu mürəbbelər”, “Dua və müalicə”, “Müqəddəs yerlərin ziyarəti”, “Qızdırmaya qarşı müalicə”, “Sarılıqdan qurtulmanın üsulu” və s. folklor nümunələri zəngin fakturası ilə xalqın həyat təsəvvürlərini, məişətini, dünyagörüşünü özündə ehtiva edir. Məsələn, Mir Haşım Vəzirovun toplamalarında mifik yaddaşa bağlanan təsəvvürlərin yer alması və onların özünəməxsus dərki mətnlərdə mühüm maraq kəsb edir. Məsələn, “Od və su” başlığı altında verilən mətndə vurğulanır: “Odu söymək və ya boş yerə and içmək günahdır. Odu bir dəfəyə söndürmək, xüsusən də onu su ilə söndürmək olmaz. Yer üzündə olan bütün od (odun hamısı) cəhənnəmdən uçub çıxmış bir qığılcımdan əmələ gəlmişdir.

Su da müqəddəsdir, onu söymək və boş yerə ona and içmək olmaz. Su yer üzündə ümumdünya tufanı vaxtından qalmışdır. Tufana qədər su təndir şəklində olan bir yerdə olmuşdur və oradan qalxaraq bütün dünyanı bürümüşdür”.

Bütün bunlar ulularımızın təsəvvürlərini, həyat fəlsəfəsini, zəngin mənəvi dünyasını özündə ehtiva edən folklor örnəkləridir. Onların qorunub saxlanması və gələcəyə ötürülməsi müqəddəs işdir, vətəndaşlıq nümunəsidir. AMEA-nın Folklor İnstitutunun reallaşdırdığı bu böyük işlər özünüdərk və özünüifadə örnəyidir.

Mahmud ALLAHMANLI

Filologiya elmləri doktoru, professor

525-ci qəzet.- 2018.- 6 oktyabr.- S.18.