Düşüncələrin qoşa qanadı: fizika və lirika

Yayın cırhacırında günəş qısqanclıqla hamının diqqətini ancaq öz üzərinə cəm edəndə maraqlı bir tədbirə dəvət aldım - “Fizika və Lirika” konfransı çərçivəsində keçirilən “Qoşa qanad” elmi-ədəbi toplantıya.

Akademik İsa Həbibbəylinin təşəbbüsü ilə artıq dördüncü dəfə baş tutacaq konfrans haqqında çox eşitmişdim, ancaq heç vaxt iştirak etməmişdim. Doğrusu, həmişə bilmədiyim sahələrdən uzaq dururam və o barədə söz deməkdən çəkinirəm. Belə hesab edirəm ki, hər sahənin öz mütəxəssisinin sözü daha dəyərlidir. Ancaq indi dəvət alanda bunun təsadüf olmadığını düşündüm. Akademik İsa Həbibbəyli müəllimdir, deməli, mənim bu konfransdan nə isə öyrənməyimi gözləyir və dəvət buna vəsilə olmalıdır. Axı, metafizikaya yol fizikadan keçir. Böyük bir maraqla, yeni söz, ideya axtarışı ilə getdim Milli Elmlər Akademiyasının Mərkəzi Nəbatat Bağına. Bəli, toplantı ənənəvi qaydada deyil, məhz Bağda keçiriləcəkdi. Yadıma tələbələrinə bağda hikmət öyrədən Aristotel düşdü. Əcəba, bu təşəbbüs İsa müəllimin Aristotel sevgisi ilə bağlı idi, yoxsa iştirakçıların ruhlarının lirik notda köklənməsi üçün idi..? Bəlkə də hər ikisi.

Toplantıda fizika-lirika kontekstində maraqlı çıxışlar da oldu, yeni söz də eşitdim, ancaq o görüşdən aldığım əsl ideyanı bir müddət sonra anladım: ətrafımda fizika və lirikanın harmoniyasını, səsləşməsini axtarmağa başlayanda.

Bu ayaltı dünyada nə varsa, həqiqəti ayüstü dünyadan gəlir: ideyası üst qatda, maddi təcəssümü alt qatda. Mütləq Yaradan onların arasındakı əlaqəni elə yaradıb ki, yer üzünün nisbi yaradanı - İnsan onun mərhələlərini kəşf eləməklə ayüstü dünyaya ucalıb şeylərin mahiyyətini, ideyasını bilavasitə tanımaq imkanı qazansın. Nəticədə insanın özündə də ideyalar doğulur, mövcud şeylərin üzərində öz ideyalarına maddi forma verə bilir. Bəli, Əbu Turxan dediyi kimi, “Ağ lövhə təkcə Allah-a məxsusdur; biz hamımız yazılmışların üzərində yazırıq”. Beləcə, Allahın yaratdıqları yanında İnsanın da yaratdıqları özünə yer edir, mükəmməl gözəlliyin yanında onun təqlidləri də gözləri, könülləri sevindirir.

Sührəvərdinin İşraq fəlsəfəsinə əsasən yaradılış Nurlar Nurunun yuxarıdan aşağı təcəlli prosesidir. Yəni hər şeyin varlığını nur təyin edir və hər varlıq mövcud olduğu mərtəbəyə uyğun olan nura sahibdir. Maddi dünyaya yaxınlaşdıqca nur payı azalmağa doğru gedir və nurun yoxluğuna qaranlıq deyirlər. Beləcə, göydən yerə endikcə nur və qaranlıq payının nisbəti əks istiqamətdə dəyişir.

İnsan da nur və qaranlıqdan ibarətdir və içindəki nurun artması üçün o, Nurlar Nuruna doğru ucalmalı, bu maddi dünyanın fövqünə qalxmağı bacarmalıdır. İlk baxışda lirikanı nura, fizikanı qaranlığa oxşatmaq olar. Axı biri yüngül hisslərin, digəri ağır maddi dünyanın qanunlarının izahıdır. Ancaq məsələyə bir də fərqli prizmadan baxaq.

Əslində, həm fizika, həm də lirika özləri də işıq və qaranlıqdan ibarətdir. Maraqlı və əhəmiyyətli məqam isə onların vəhdət formasındadır. Bu vəhdət birinin nuru, digərinin qaranlığından ibarət olanda, düşüncələrdə, yazılan misralarda hər şey dəyişmədən qalır, nə bir yenilik, nə bir irəliləyiş. Necə deyərlər, çevir tatı, vur tatı. Əsrlər boyu deyilənlərin təkrarı, təqlidi. Hər ikisinin ya qaranlığı, ya da nur tərəfi ilə birləşəndə isə rezonans baş verir. Birinci halda, qaranlıqlar bir-birini tapanda proses sönür, düşüncələrdə, mənəviyyatda böhran yaranır. Digər halda, nurlar qovuşanda isə təfəkkürün daha bir dərin qatı aydınlanır, kəşf edilir. Nəticədə insan daha bir mərtəbə ucala bilir. Fizika və lirikanın məhz nurları qovuşanda fəlsəfə məqamı yaranır. İnsanın hər axtarışı əslində, həmin yüksək rezonans məqamını tutmaq istəyidir. Yoxsa bir fizikin şeir yazmaq həvəsini, bir həkimin musiqi bəstələmək eşqini necə izah etmək olar?!

İlahi aləmlə maddi dünya arasında əlaqənin üç dilini tanıyıram: biri sözdü, biri rəngdi, biri səs. Eyni söz həm Nyutonun ətalət qanununu izah edə bilir, həm də Yunus Əmrənin “gəl, gör, məni Eşq neylədi” pıçıltısını. Eyni rəng həm psixi xəstəxananın divarlarına çəkilə bilər, həm də payızın gözəlliyini vəsf edər. Eyni səs dəhşət içində haray da salar, bir körpəyə laylay da çalar. Baxır, üst dünyadan ruha enən həqiqətə... Baxır, ətrafın yaratdığı mühitə. Getdiyim tədbirdə “Qoşa qanad” adlı bir kitabın təqdimatı da oldu: Akademiya əməkdaşlarının, öz çevrəsində alim kimi tanınan şəxslərin şeirlərinin toplusu. Daha dəqiq desək, bu, həmin şəxslərin sözlərinin o biri “ifadə bacarıqlarının” təqdimatı, akademik dillə danışan şəxslərin ruhunun lirik notlarda səslənişi idi. Bu, alimlərin rezonansın zirvə nöqtəsini yaxalamaq nümunələri idi. Necə maraqlı, necə zəngin dünyalar, necə fərqli zirvələr bəyan edildi bir neçə saat ərzində!

Əslində, bu, normal haldır. İnsanın məşğul olduğu elm ruhsuzdur və sözlər də onu ifadə edəndə ruhsuzlaşır. Onda köməyə lirika yetir - sözlərə ruh verir, qanad verir, alır götürür canlı bir dünyaya. Axı insan həm də ruhani varlıqdır və özünün bu tərəfini unutmaqla öz insanlığına xələl gətirmiş olur. Deməli, insanı yalnız məntiqinin deyil, ruhunun dedikləri də düşündürməlidir. Bu düşüncədə yalnız şablonlar, qanunlar yox, həm də ilahidən gələn həqiqətlər olmalıdır. Elmi dərəcənin hansı pilləsində durmasından asılı olamayaraq bəzən insan çatdığı o zirvənin son olmadığını, şəxsiyyətinin daha ali bir qüvvəyə möhtac olduğunu hiss edir. Yalnız ruhunun tələbləri ödənəndə, ruh İlahi aləmdən aldığı hikmətlə tamamlananda insan bütövləşir, naməlum ehtiyac hissi yox olur. Amerikalı tədqiqatçı Robert Dilts yazır: “Nikola Tesla özünün vizuallaşdırma bacarıqlarını inkişaf etdirirdi ki, artıq biliklərinə malik olduğu “kiçik aləmin hüdudlarından kənara ekskursiya etsin”. Eynşteyn isə daha yüksəyə qalxmaq istəyir: “Mən Allahın düşüncələrini bilmək istəyirəm, qalan şeylər xırdalıqdır”. Hər insanın şüurlu və ya şüursüz şəkildə axtardığı, ehtiyacı duyduğu budur: Yaradanın məhz onun ruhuna üflədiyi həqiqəti dərk etmək. Bu həqiqətin isə həm fizika qanunları ilə izahı, həm də lirikanın dili ilə tərənnümü mövcuddur.

Fizika da, lirika dinləməkdi, görməkdi. Kimsə dahi bəstəkar Bethoven kimi təbiəti dinləməyi (!) sevir. Ayın səssizliyini “Ay sonatası”na köçürür, cəmiyyətin xaosunu “Böyük fuqa”da nizama salır. Kimsə Vaqner kimi daha dərinə baş vurub xalqın yaddaşını dinləyir və ortaya “Nibelunqun üzüyü” tetralogiyasını çıxarır. Burada səsin maddiyyatı yox olur, qalan onun çatdırdığı müdriklik, ilahi gözəllik olur. İnsan ruhunun gücü ilə yalnız səs yox, daş da dil aça, hikmət çatdıra bilir, yetər ki, bu ruh fiziki dünya ilə məhdudlaşmayıb ilahi qatlarda da dolaşsın.

Mikelanjelonun mərmərdən yonduğu “Pyeta” kimi. Bəli, elə ki, dinləyən, görən ruh olur, ətrafda hər şey hikmət daşıyıcısına çevrilir. Deyilənə görə, Blez Paskal uşaqlığında gördüyü ən adi məişət hadisəsinin mahiyyətini düşünürmüş və 11 yaşında qab-qacağın toxunuşundan yaranan səsləri dinləyərək özünün məşhur “Səslərin traktatı”nı yazır. 16 yaşında teoremini ixtira edən, 19 yaşında mexaniki hesablayıcı aparat düzəldən bu dahi üçün təbii ki, fiziki dünya yetmir və o, 31 yaşında gecəyarısı aldığı ilahi bir nurlanma ilə ruhunun daha böyük imkanlarını tanıyır və bütün həyatı anidən dəyişir. Məhz ruhunun səsini dinləməklə maddi dünyanın dar çərçivəsini sındırır. Həqiqətən də, insanlar eşitdiklərini bacardıqları kimi ifadə edirlər. Kiminə fizika yetir, kiminə lirika, kiminə də bunların kəsişməsinin zirvə anı!

Bəlkə də lap əvvəldən insanın beyin yarımkürələrinin funksiyalarını, birinin analitik, digərinin yaradıcı təfəkkürə cavabdeh olduğunu xatırlasam, fizika və lirika tandeminə təəccüblənməzdim. Axı, hər iki yarımkürə, hər nə qədər biri digərindən zəif olsa da, aparıcı biri olsa da, məhz bərabər şəkildə fəaliyyət göstərəndə insan cəmiyyətdə normal qəbul edilir. Axı, bunlardan biri mütləq digərini tamamlamalıdır ki, insan irəli gedə bilsin. Nurlar qovuşmalıdır ki, özündən üstdəki Nura doğru yüksələ bilsin. Ancaq burada daha bir əhəmiyyətli məqam var. Deməli, fizika və lirika eyni həqiqətə fərqli prizmadan baxmaq bacarığıdır, sanki eyni otağa iki qütbdən açılan qapılardır. Əlbəttə, əksər hallarda həmin otağı tanımaq üçün bir qapı da bəs edir. Yalnız ikinci qapı açılandan sonra qaranlıqda nələrin qaldığı məlum olur. Məsələn, deyilənə görə, Eynşteyn uşaq vaxtı çox gözəl skripka çalırmış və musiqi müəllimi onun məhz musiqiçi olması üçün israr edirmiş. Maraqlıdır ki, seçimi fizika olsa da, Eyşteyn skripka ilə ömür boyu vidalaşmır, hətta xırda məclislərdə ifalar da edir. Səbəbini özü belə izah edir: “Musiqi və fizika sahəsində tədqiqat işi fərqlidir, ancaq tək məqsədlərinə görə əlaqəlidirlər - naməlumu ifadə etmək həvəsi. Onların reaksiyaları fərqlidir, ancaq bir-birini tamamlayırlar. Elm Təbiətdə, musiqi isə insan ruhunda olan naməlumu açır. Üstəlik, musiqidən başqa bir şeylə açılmayan naməlumu”. Belə nəticə çıxartmaq olar ki, ağlı ilə bacarığı, istedadı bir-birini tamamlayanda yaradıcılıq enerjisi nəinki tükənmir, əksinə, daha da artır və keyfiyyətlərinə də müsbət təsir göstərir. Dediklərimizə bir də fizikadan bir nümunə gətirək ki, tərəzinin gözü pozulmasın. Necə ki, daxili yanma mühərrikində hava-yanacaq qarışığı kamerada alovlandırılır və yanacaq zamanı ayrılan istiliyin nəticəsində hərəkət yaranır, eləcə də fizika və lirika bir-birini kəşf elədikcə, insanın ruhuna bir təkan verir, yaradıcılığı inkişaf edir. Axı, onlara qoşa qanad deyirlər.

Qanadlardan yaza-yaza bir sufi hekayətini - Fəridəddin Əttarın “Quş dili” (“Mantık-ut Tayr”) əsərini xatırladım. Daha doğrusu, bir sual durdu qarşımda. Özlərinə padşah axtaran və buna görə uzun yola çıxan quşları irəli aparan bu iki qanaddırsa, nə üçün sona - Simurqun yanına yalnız otuz quş çata bilir? Bu iki qanad arasında bir ürək döyünməsə, ilahi aləmlə əlaqəsini saxlayan ruhun əzmi olmasa, bu iki qanad hara, kimi aparar? Ən nəhayət, son məqamda quşlar Simurqda bir ayna kimi öz əksini görəndə, gördükləri nə idi: qanadlarını, yoxsa bütün varlığını?!

Könül BÜNYADZADƏ

fəlsəfə elmləri doktoru

525-ci qəzet.- 2018.- 13 oktyabr.- S.15.