“Ana” tamaşasındakı anlar...

Böyük rus şairi Yevgeni Yevtuşenko məqalələrindən birində XIX əsr rus-Qafqaz müharibələrini özünəməxsus şəkildə şərh edirdi:

“Qafqaz xalqlarına zülm-cəza tədbirlərini çar rejiminin qarşılarına qoyduqları vəzifəyə uyğun olaraq həyata keçirən generallar, zabitlər, əsgərlər zəbt etdikləri başqa xalqların azadlıq eşqini görəndə, öz hürriyyətləri yolunda necə savaşdıqlarına şahid olanda, hərbi mundirlərinin altındakı ürəklərində eyni hisslər baş qaldırırdı. Döyüşlərdə aldıqları yaralardan daha çox başqa xalqa vurduqları yaralardan ağrıyırdılar. Yad torpaqların gözəllikləri yaralayırdı onların özlərini. Qəsbkarlar qəsb olunmuşa çevrilirdi. İşğal etdikləri torpaqlar sirləri və mədəniyyətiylə onların özlərini işğal edirdi, onlara azadlıq hissi aşılayardı. Azadlıq həsrətində olanlar başqa xalqların azadlıq arzularını daha yaxşı duya bilir... Puşkinin Qafqaz şeirləri, Lermontovun povestləri, Tolstoyun “Hacı Muradı” belə yarandı”.

Yevtuşenkonun bu fikirləri sənətin zahiri qanunlara, siyasi qadağalara tabe olmadığını bir daha təsdiqləyir. Həm də məsələ burasındadır ki, məhz XIX rus ədəbiyyatına nəzər salanda Qafqaz mövzusuna müraciətin başqa səbəblərini də görə bilərik. Dekabristlər üsyanının yatırılmasından, böyük ideyaların iflasından, romantik xəyalların puça çıxmasından sonra mühitdə bədbinlik, cəmiyyətdə inamsızlıq vardı. Daha doğrusu, insani dəyərlərə biganəlik, mənəvi hisslərə soyuq münasibət özünü göstərirdi. Və görünür, bəlkə əslində, zahirən heç sənət mövzusu olmayan məsələləri yazmaqla, Lermontov kimi, Tolstoy kimi sənətkarlar insana xas ən “ibtidai” duyğuları anlatmağa, təbliğ etməyə çalışırdılar. Məsələn, Lermontov özünün “Kallı” (“qanlı” sözündən) əsərində qan davasını, “Qaçqın” poemasında torpağa-vətənə xəyanətə görə oğlundan imtina edən ananı təsvir edir. Yaxud Tolstoy “Hacı Murad”ında kişi sözü, şərəf, ləyaqət ideyalarını özünəxas priyomlarla, yaratdığı qəhrəmanların timsalında qabardır. Bu sırada A.Bestujev-Marlinskinin “Qafqaz povestləri” silsiləsini də xüsusi qeyd etmək olar. Yəni əslində, o dövrdə bütün yönlərdən yanaşanda geri qalmış Qafqaz bu sənətkarlara mövzu verir, yaradıcılıq materialına, obyektinə çevrilir. Və heç şübhəsiz ki, Qafqaz sadəcə “ekzotik” tərəfləri ilə deyil, sıradan çıxmayan, sarsılmayan insanlıq qanunları ilə bu sənətkarları cəlb edir.

Gənc Tamaşaçılar Teatrında Hüseyn Cavidin “Ana” mənzum dramı əsasında baş rejissor, əməkdar incəsənət xadimi Bəhram Osmanovun quruluş verdiyi eyniadlı tamaşaya baxdıqca XIX rus sənətkarlarını düşündürən, yazmağa vadar edən dəyərlərin XXI yüzillikdə də sıradan çıxmamasına, daha dəqiq söyləsək, sənətin bu gün də insana xas olan üstün cəhətləri, humanizmi təbliğinə sevinirdim. Yadımdadı, yaxın günlərdə premyerası olacaq “Don Kixot” tamaşasının məşqlərindən birində Bəhram müəllim aktyorlara sənətin təbliğ etməli olduğu ideyaları sadalayırdı. Mərhəmət, insanlıq, humanizm sözlərini ardıcıl təkrarlaması diqqətimi çəkmişdi. Məşqdən sonra söhbətimizdə Bəhram müəllimdən soruşmuşdum bu məqamı. Fikirlərini qısaca izah etmişdi: “Bəli, sənət məhz bunu deməlidir, mərhəmətli, insanpərvər adamlar var olduğu üçün dünya dağılmır və bizlər də bunu təbliğ etməliyik”. İndi də əməkdar artist Nübar Novruzovanın canlandırdığı Səlma anaya tamaşa etdikcə bu sözlərin daha bir təsdiqini tapmış oluram. Nübar xanımın 60 illik yubileyinə həsr olunan tamaşa aktrisanın benefisidir əslində. Uzun illərdir teatrımızda çalışan aktrisanın digər, unudulmaz rollarını, yaratdığı xarakterləri göz önündən keçirdikcə sənətin qəlizliyini bir daha başa düşə bilərik. Səhnədə bir neçə dəfə ana rolunu canlandıran Nübar xanım bu tamaşada tamam yeni anadır... İstər-istəməz bu günlərdə baxdığım “Romeo və Culyetta” tamaşasında canlandırdığı dayə obrazı ilə müqayisə edirəm. Culyettaya anasından belə yaxın olan, hər sirrini bölüşdüyü dayəni Nübar xanım son dərəcə mehriban, sadəlövh, amma həm də sevimli bir qadın kimi ifa edir. Və elə o tamaşada da Culyettaya göstərdiyi ana qayğısını xüsusi priyomlarla qabardır. Bəhram Osmanovun “Ana” tamaşasında isə Səlma ana daha ağır, daha sanballı bir qadındır. Bir yandan ürəyi nigaran, digər tərəfdən də oğlu Qanpoladın nişanlısı İsmətə təsəlli verən müdrik bir qadındır. Və baxdıqca başa düşürəm ki, əslində, XIX əsr rus klassiklərinin irəli sürmək istədikləri ideyanı Hüseyn Cavid daha qabarıq şəkildə verməyə çalışıb. Hadisələrin Dağıstanda baş verməsi və dramaturqun dağlı xalqlarının koloritini müxtəlif üsullarla göstərməsi təsadüfi deyil. Yəni bura elə bir yerdir ki, namus-qeyrət məsələsi hər şeydən üstündür, buna görə öldürərlər, amma həm də ana oğlunun qatilinin günahından keçə bilər. Nübar xanımın canlandırdığı Səlma ananın üstünlüyü, qeyri-adiliyi budur.

Ümumiyyətlə, Hüseyn Cavid yaradıcılığına bütöv nəzər salsaq, dramaturqun qadına necə böyük dəyər verməsinin şahidi olarıq. “Qadın gülərsə bu issız mühitimiz güləcək, sürüklənən bəşəriyyət qadınla yüksələcək” - misraları sənətkarın qadına olan böyük inamının nümunəsidir. Az qala bütün pyeslərində, xüsusən “Maral”, “Afət”, “Ana” əsərlərində dramaturq qadını böyük güc, əqidə, iradə sahibi olaraq təsvir edir. Ədəbiyyatımızda ilk mənzum dram olan “Ana” pyesi də məhz bu cəhəti ilə təsirlidir. Sanki müəllif bütün başqa qəhrəmanları və hadisələri - Orxanın İsmətə aşiq olmasını, Muradın Qanpoladı öldürməsini məhz Səlma ananın xarakterini qabartmaq, üstünlüyünü göstərməkdən ötrü qələmə alıb.

Bütün hallarda tamaşa rejissorun əsəridir. Və bu mənada elə “Ana” tamaşasını da Bəhram Osmanov yaradıcılığının uğurlu davamı, məntiqi ardı hesab etmək olar. Daha öncə yazdığım, Bəhram müəllimin sənət haqqında şərhini əsas tutaraq söyləyə bilərəm ki, məncə, o, bütün quruluş verdiyi əsərləri məhz bu prinsiplə seçir. Tamaşaları göz önündən keçirirəm və başa düşürəm ki, ən bədbin sonluqlu əsərlər vasitəsiylə də nə isə bir işıq, pozitiv ovqat ötürmək istəyir tamaşaçıya. Məsələn, müharibənin insan həyatındakı dəhşətli fəsadlarını göstərən “Mən gəldim, qızlar” tamaşasında da sonda heç nəyə baxmayaraq, bir-birindən yapışan, necəsə yaşamağa çalışan ailə göstərilir. Yaxud “Miras” tamaşasının keçmişdən qopa bilməyən qəhrəmanı oğlunun xəyanətini belə bağışlayır, onu bağrına basır. Qarabağ müharibəsinin sağalmaz tərəflərini göstərən “Ünvansız qatar”da dərdin insanları necə birləşdirməsi önə çəkilir. “Sarıköynəklə Valehin nağılı”nda “dünya yaxşı insanlardan xali deyil” ideyası dəfələrlə qəhrəmanların dilindən səslənir. “Hasarın o üzü” əsərində hər şeydən əli üzülmüş insana belə son şans, ilahi qüvvəyə tapınmaq imkanı verilir. Bir sözlə, çıxış yolu var, mütləq var, sadəcə onu görmək, yaxud göstərmək lazımdır. Elə “Ana” tamaşasında da müəlliflərin, aktyorların söylədiyi, anlatmağa çalışdığı budur. Qatili də bağışlamaq mümkündü... Əgər o, öz səhvini başa düşürsə, günahını dərk edib peşman olursa...

Quruluş verdiyi tamaşalarda şərtiliyə önəm verən rejissor bu səhnə əsərində də özünə sadiq qalıb. Məkan və hadisələr şərtiliklə təsvir olunub; yarıqaranlıq mühit, taxta çəpər, bozumtul pərdələr. Bu baxımdan tamaşanın rəssamı Telman Şıxıyevin uğurlu səhnə dekorasiyasını xüsusi qeyd etmək lazımdır. Səhnə tərtibatındakı rəngsizlik, sakitliklə yanaşı, bəstəkar Rüfət Ramazanovun melodiyaları da əsərin dramatik, faciəvi tərəflərini qabardır. Bu mənada istər rejissor həlli, istər aktyor oyunu, istərsə də musiqi, dekorasiya əsərin ideyasına, mərhəmətli bir ananın xarakterini göstərməyə xidmət edir.

Tamaşa boyu Hüseyn Cavidin sözünü dinlədikcə, əməkdar artist Nübar Novruzovanın, aktyorlarımız İradə Rəşidovanın, Elşən Şıxəliyevin, Vahid Orucoğlunun, Manaf Dadaşovun, Rəşad Səfərovun təkrarsız oyununu izlədikcə klassikanın öz aktuallığını itirməməsinin şahidi oluruq. Axı ana həmişə, hər yerdə, bütün zaman və zəmanələrdə anadır və onun ağrısı da, nigaranlığı da, fəryadı da eynidir. Və bu mənada Nübar xanımın yubileyinə həsr olunmuş tamaşa heç kəsi biganə qoymur. Oğlunu itirən, amma qatili də buraxmaq, bağışlamaq məcburiyyətində olan ananın təzadlı duyğularını mükəmməl çatdıran Nübar xanım avansəhnədəki qumsalda elə bir monoloq söyləyir ki, tamaşaçı nəfəs çəkmədən baxır... Bəli, övlad dağını torpağa gömsən də, torpaq götürməz.

Və yazımın əvvəlindən söylədiyim ideya... SÖZ! Səlma ana söz verib, ona yalvarıb imdad diləyən qatil qonağı buraxacağını deyib... Belə də olur, qatili əfv edib öz vicdanına buraxır ana!

Və işıq! Oğlunun toyunu görməyən ananın - Nübar Novruzovanın sonda, vağzalı sədaları altında süzməsi... O dərdli rəqsə baxdıqca tamaşadan öncəki çıxışları, Nübar xanımın haqqında deyilən gözəl sözləri, oynadığı əsərlərdən parçaları gözümün önündən keçirirəm, qulaq batıran alqışlar fikirlərimi dağıdır... Elə bu lazım deyilmi? Sənətkar üçün bundan dəyərlisi ola bilməz; ömrünün 40 ildən çoxunu sənətinə həsr etmək, yubileyini səhnədə, qəliz bir rolun öhdəsindən gələrək qeyd etmək və tamaşaçı alqışından özünü itirmək... Əziz və sevimli Nübar xanımı təbrik edirəm, ona yeni yaradıcılıq uğurları və əbədi bir tamaşaçı sevgisi diləyirəm!

PƏRVİN

525-ci qəzet.- 2018.- 20 oktybar.- S.21.