XII-XVI əsrlər Azərbaycan şeirinin poetik qaynağında təsəvvüf

Tədqiqatçı Xuraman Hümmətovanın "Azərbaycan şeirinin poetik qaynağında təsəvvüf (XII-XVI əsrlər)" əsəri, fikrimizcə, Azərbaycan mədəniyyəti, ədəbiyyatı, ümumən Şərq filologiyası tarixi üçün maraqlı, orijinal bir elmi tədqiqatdır.

Son illərdə klassik dövrə aid kitablara nadir hallarda rast gəlmək olar. Baxmayaraq ki, bir neçə yüzilliklər ədəbiyyatımız nəinki Şərqdə, bütün dünyada böyük maraq doğurur. Təəssüf ki, hal-hazırda gənc alimlər mediyevistikaya lazımi qədər cəlb olunmurlar və orta əsrlər ədəbiyyatı mütəxəssislərinin sayı ildən-ilə azalır, vaxtilə elm səmasında parlayan ulduzların kəhkəşanı sönüb, axıb keçir. Klassik dövrə həsr olunmuş bu əsərin qiyməti ikiqat artıqdır ki, ədəbiyyatşünaslığımızda bu vaxta qədər təsəvvüflə bağlı sistemli şəkildə araşdırmalar aparılmayıb. Bəzi ədəbiyyatşünasların əsərləri təsəvvüfə həsr edilsə də, bu tədqiqat işində məqsəd sırf təsəvvüfün klassik sənətkarların əsərlərində tədqiqi və təhlilidir. Tədqiqatın ilk səhifələrində müəllif oxucunu sanki maarifləndirməyə çalışır, təsəvvüf haqqında qısa məlumatlar verir, təsəvvüfün bütün orta əsrlər boyunca İslam Şərqində nizamlı və mükəmməl mənəvi-əxlaqi davranış normaları bitkin-yetkin və bütöv dini-fəlsəfi etiqad sistemi olduğunu bildirir.

Sufizmin sənətin müxtəlif sahələrinin, xüsusilə də söz sənətinin yüksəlişinə rəvac verən ciddi stimul rolu oynadığını vurğulayır və belə qərara gəlir ki, İslam Şərqində orta əsrlər dövrünün nəhəng, əzəmətli, zəngin bəşər poetik təfəkkürünün şedevrlərini təşkil edən nümunələrin bir hissəsi öz rişəsini təsəvvüf və irfan düşüncəsindən almışdır. Bu düşüncə və ideyalar orta yüzilliklər İslam aləmində bir çox nəhəng ədəbi simaların yaradıcılığına qida verən elə mühüm mənbə rolunu oynamışdır ki, həmin faktor olmadan müəllifin fikrincə bu sənətkarları bir ədəbiyyat xadimi kimi düşünmək belə mümkün deyil. Müəllif qeyd edir ki, sufizm orta əsrlərdə dərin məzmun, ideya və mündəricəyə malik təriqət ədəbiyyatının yaranmasına səbəb olmuşdur. Tədqiqatçı tamamilə doğru fikir yürüdür ki, təsəvvüf və irfan eyni bir çərçivənin hüdudları daxilində yerləşən bütöv və vahid bir təlim olsa da, eyni şey deyildir. Bunlar arasında müəyyən fərqlər mövcuddur. Təsəvvüf həmin təlimin praktik cəhəti, irfan isə nəzəri tərəfidir. Hər bir elmin həm təcrübi, həm də nəzəri tərəfləri olduğu kimi, sufilikdə də təsəvvüf əməli fəaliyyətlə, irfan isə təfəkkür və nəzəri müddəalarla bağlıdır. Vəhdəti-vücud nəzəriyyəsinin xüsusi rolu və tutumu əsərdə öz əksini tapmışdır.

Müəllifin qənaətinə görə, təsəvvüf və irfan özünün təkamül və yüksəliş tarixində bu nəzəriyyə ilə zirvəyə və kamala çatır, bütöv yetkin və sistemli təlim halına gəlir. Xuraman Hümmətova vəhdəti-vücud nəzəriyyəsinin yaradıcısı XII-XIII əsrlərin hüdudlarında İspaniyanın Mursiya şəhərində yaşamış Şeyxül Əkbər Mühyəddin İbn Ərəbini də əsərində qeyd edir. Doğrudur, İbn Ərəbiyə qədər bu nəzəriyyə ilə bağlı (düz 75 il ondan öncə) Eynəl Quzat Miyanəçi müəyyən fikirlər irəli sürmüşdü. Ancaq sistemli və mükəmməl bir təlim halına gətirən və vəhdəti-vücudun tövhidə zidd olmadığını, bunların üst-üstə düşən, uzlaşan müddəalar olduğunu əsaslandıran islam dünyasında dini-fəlsəfi inanca daxil və qəbul etdirən, müəllifin haqlı olaraq qeyd etdiyi kimi, İbn Ərəbi olmuşdur. Kitabın müəllifini daha çox maraqlandıran vəhdəti-vücud nəzəriyyəsinin bədii ədəbiyyatda əks-səda doğurmasıdır. Əsərdə bu əks-sədanın XIII əsrdən sonrakı Azərbaycan ədəbiyyatında güclü şəkildə sezmək mümkünlüyünü müəllif üzə çıxardır. Çoxlu sayda M.Əvhədinin "Cami-Cəm", M.Füzulinin "Leyli və Məcnun", Xətayinin "Dəhnamə" əsərlərindən olan göstərdiyi şeir nümunələrində fənanın, insan cismən öldükdən sonra baş verdiyini, C.Rumi, Ə.Yəsəvi kimi müstəsna şəxsiyyətlərin hələ sağ ikən fənaya uğradıqlarından misallar verilir. Məlumdur ki, sufizmin ideyaları VIII-IX əsrlərə aiddir. Bu dini-fəlsəfi görüşün özü təkmilləşdikcə, zənginləşdikcə və mükəmməl sistem halına gəldikcə onun söz sənətinə təsir imkanları təriqət ədəbiyyatının F.Əttar, S.Qəznəvi, Ə.Yəsəvi, C.Rumi, Y.Əmrə və s. kimi əzəmətli simaları yetişir. XII əsrdən etibarən bu meylin güclənməsi müşahidə olunur və tədqiqat işində müəllif bu prosesi diqqətlə izləyir.

Müəllif Xaqani yaradıcılığından söz açaraq onun dünyagörüşündəki aşiqlik fəlsəfəsinin mahiyyətində təsəvvüfün dayandığını və bununla da Azərbaycan ədəbiyyatında XII əsrdə yayılan təsəvvüf ideyasına toxunur. Tədqiqat işinin ən mühüm əhəmiyyət kəsb edən cəhətlərindən biri Nizami Gəncəvinin əsərlərində təsəvvüf ideyalarının araşdırılmasıdır. Müəllif Nizamini "Xəmsə"yə bir şair kimi başlayıb, onu filosof kimi bitirməsindən söz açır. O, həm də qeyd edir ki, "Sirlər xəzinəsi"ni Allahın adı ilə başlayan Nizami onu varlıq aləminin sirlərinin - hikmət xəzinəsinin açarı hesab edir. Tədqiqatçı Nizaminin Allah kəlamını şeir qəlibində işlətdiyini göstərir. Daha sonra "Xosrov və Şirin", "Leyli və Məcnun" poemalarında təsəvvüfün bir vasitə olmasına nəzər yetirir. "Yeddi gözəl" poemasının təsəvvüfün məqam və mərhələ prinsiplərini keçməklə mənəvi kamilləşmənin yollarını aydınlaşdıran müəllif yeddi şahzadənin danışdığı nağılların hər birinin təsəvvüfi mahiyyətin daşıdığını və bunların təsəvvüfün məqam və mərhələ sistemindəki yerini müəyyənləşdirməyə çalışır. Müəllif Nizami əsərlərinin türk xalqları ədəbiyyatına təsirindən söz açmış və Yunus Əmrənin "Risalətü-n-nüshiyyə" məsnəvisinin "Sirlər xəzinəsi"nin təsiri ilə yazılmasını göstərir. X.Hümmətovanın əsərində sufi ədəbiyyatında humanizm, xeyirxahlıq, insana inam, şərə qarşı mübarizənin zəruriliyi motivləri təqdim olunur. Klassik sənətkarların yaradıcılığında bəşəri ideyalar, dünyəvi məzmunlar, kamil insan problemi və s. tədqiqatçı tərəfindən izlənir. X.Hümmətova sufi ədəbiyyatda insanın mənəvi inkişafında, kamilləşməsində, həqiqət mərtəbəsinə yüksəlməsində söz sənətinin rolunu qiymətləndirir. Tədqiqatçı anadilli şeirin ilk nümunələrini yaratmış İzəddin Həsənoğlunun qəzəllərini də tədqiqata cəlb edib. Şairin "Apardı könlümü bir xoş qəmər üz, canfəza dilbər" qəzəlindən beytlər verir və sufi terminlərini açıb dəyərləndirməyə çalışır, şairin yetkin söz ustası olduğunu göstərir. Qəzəlin hər misrasının sonunda işlədilən sözün ikinci misranın əvvəlində sual-cavab şəklində təkrarı orijinal bədii üsul kimi işlənməsinə nəzər yetirir.

İslam Şərqində orta əsrlərə aid bədii söz sərvətinin mühüm bir qolunu təriqət ədəbiyyatı təşkil edir. Ümumiyyətlə, təriqət ədəbiyyatı bu dövrün bədii-fəlsəfi düşüncəsində, dini-ədəbi məfkurəsində o qədər önəmli yer tutur ki, bütün orta əsrlər müsəlman aləminin söz sənətini və bədii sərvətini təriqət ədəbiyyatı olmadan təsəvvür etmək mümkün deyil. Müəllif belə nəticəyə gəlir ki, orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı da ümumislam ədəbiyyatı müstəvisində qərarlaşdığından və çoxcəhətli tellər və əlamətləri ilə ona bağlandığından, nəhayət, bu sistemin bir parçası olduğundan onu təriqət ədəbiyyatı olmadan təsəvvür etmək mümkün deyil. XIII əsrdən təriqətə meylin güclənməsi müşahidə olunur, sənətkarlarımızın yaradıcılığında geniş vüsət alır.

Əsərdə göstərilir ki, təriqət ədəbiyyatını yaradanların özləri də mənsubiyyətinə görə müxtəlifdir. Müəllif qeyd edir ki, onların bir qismi bilavasitə təriqət başçılarıdır, məsələn, Ə.Yəsəvi (yəsəvilik), Rumi (mövləvilik), S.Ərdəbili (səfəviyyə) kimilər. Bəziləri isə ayrıca təriqət yaratmasalar da, müəyyən təriqətin üzvü, hətta şeyx olmuşlar, məsələn, İ.Həsənoğlu, M.Əvhədi və b.

Tədqiqatçı ədəbiyyatımızda araşdırılmayan Şeyx Səfiəddin Ərdəbilinin təsəvvüf məzmunlu şeirlərini təhlilə cəlb etmiş, onların təsəvvüflə bağlılığını təsdiq etmişdir.

XIII yüzilliyin sonu və XIV yüzilliyin əvvəllərində yaşamış M.Şəbüstəri - görkəmli alim, filosof, şair, vəhdəti-vücud təliminin tərəfdarı olan bu şəxsiyyət farsdilli ədəbiyyatın nümayəndəsi X.Hümmətovanın əsərindən yayınmamışdır və müsbət haldır ki, sənətkarın həyatı barədə az məlumat olduğu halda müəllif bu şairi gözdən qaçırmayıb və M.Şəbüstərinin "Səadətnamə" məsnəvisindən bəzi qiymətli məlumatlar vermişdir.

Müəllifin son irihəcmli "Gülşəni-raz" (1317) əsərindən də X.Hümmətova söhbət açır, poemanın özünəməxsus strukturu və kompozisiya quruluşundan bəhs edir və belə nəticəyə gəlir ki, "Gülşəni-raz" dərin məzmunlu fəlsəfi əsər olmaqla yanaşı, bədii cəhətdən də mükəmməldir, buradakı dini-fəlsəfi fikirlər yüksək ustalıqla zəngin obrazlar, müqayisələr, təşbehlər, canlı və yaddaqalan ştrixlərlə verilib. Müəllif təqdim edilən nümunələrin təhlillərini sadə, anlaşıqlı, oxucuya çata biləcək tərzdə verməyə çalışıb.

Tədqiqata cəlb edilən XIV yüzillikdə yazıb-yaratmış şairlərdən biri də Azərbaycan anadilli şeirinin ilk böyük nümayəndələrindən, dilimizi şeir sənət dili kimi yeni bir zirvəyə yüksəldən Qazi Bürhanəddindir. Tədqiqatçı şairi gözəllik və sevgi nəğməkarı kimi təqdim edir, incə, zərif bir zövqə malik olduğunu göstərir. Klassik poeziyanın nadir və zəngin ifadə vasitələrindən bacarıqla istifadə etdiyini şeir nümunələri ilə sübuta yetirir, şairin bədii fikrini yüksək bir şeiriyyətlə yadda qalan məcaz və sürətlərlə təcəssüm etdiyini nümayiş etdirir və qeyd edir ki, şairin ana dilində olan "Divan"ı həmin dövrdə dilimizin yüksək bədii səviyyəyə çatmasından xəbər verir, şairin sırf türk poetik janrlarından olan tuyuğlarını "Divan"a daxil etməsini də mühüm poetik yenilik olduğunu xüsusi vurğulayır.

Sufizmin "vəhdəti-vücud" fəlsəfəsinə xidmət edən Azərbaycan şairi Əvhədi Marağai də əsərdə öz yerini tapıb. Təsadüfi deyil ki, müəllif şairin "Çist" ("Nədir") rədifli qəsidəsinə müraciət edir. Bildiyiniz kimi, bir qədər sonra XIV əsr Azərbaycanın digər görkəmli sənətkarı - İ.Nəsimi ruhuna uyar gəlmiş bu qəsidəni doğma dildə cavablandırmış idi. Adıçəkilən "Çist" qəsidəsində Əvhədi təsəvvüfün məhz bu təlimindən çıxış edir.

Azərbaycanın orta əsrlər ictimai dini fəlsəfi və ədəbi-mədəni gerçəkliyində sufizmdən sonra öz əksini tapan ikinci bir təriqət cərəyanı da hürufilikdir. Müəllif hürufiliyin özünəməxsusluğunu, dini-fəlsəfi təriqət kimi əsasən XIV-XV əsrlərdə təzahür etdiyini qeyd edir və tamamilə haqlı olaraq yazır ki, "bu cərəyan XIV-XV yüzilliklərdə Azərbaycan ədəbi-mədəni mühiti və bədii fikri ilə o qədər sıx və əsaslı şəkildə qaynayıb qovuşub ki, onu nəzərə almadan həmin dövr ədəbiyyatımızı bir bütöv olaraq dərk etmək mümkün deyil". Bu təriqətin banisi mütəfəkkir Nəimidən və "vəhdəti-vücud" konsepsiyası nəzəriyyəsindən söz açır, həmçinin, hürufilik, ideologiyasının davamçılarından Azərbaycan ədəbiyyatının ən böyük siması və bu dövr anadilli şeirimizin mübahisəsiz olaraq birinci şəxsiyyəti sayılan İ.Nəsimiyə də tədqiqatında kifayət qədər yer ayırır. Tədqiqatçı belə nəticəyə gəlir ki, hürufilərin baxışları, demək olar ki, təsəvvüfçülərin görüşləri ilə uzlaşırdı. Tədqiqatçı fərqi, əsasən, hürufilərin mətləbləri, son nəticədə 28 və 32 hərfə bağlamasında özünü göstərdiyini qeyd edir.

X.Hümmətovanın əsərində XIV-XVI əsrlər ədəbiyyatımızda Nəsimidən sonra M.C.Həqiqi, Həbibi, Süruri və başqa hürufiliyə bağlı sənətkarlar izlənir, hürufizm ideyalarının onların da yaradıcılığında bu və ya digər dərəcədə öz əksini tapması qeyd olunur. S.Y.Ənvar və Ş.İ.Xətainin hürufiliyə rəğbəti göstərilir. Hətta onların yaradıcılığında bu ideya və görüşlərin müəyyən bədii notlarını müəllif gözdən qaçırmayıb.

XIII-XVI əsrlərdə Azərbaycan ictimai fikrində və xüsusilə şeir sahəsində sufizm geniş yayılmışdı.

Şeyx Mahmud Şəbüstəri, Fəzlullah Nəimi, Seyid Zülfüqar Şirvani, İmadəddin Nəsimi kimi şair və mütəfəkkirlərin əsərlərində sufizm meyllərinin əks olunması da bu səbəbdəndir.

Tədqiqatçı tamamilə doğru fikir yürüdür ki, Azərbaycan ədəbiyyatında XV yüzillik istər xronoloji, istərsə də sənətkarlıq cəhətdən Qazi-Nəsimi zirvələri ilə Xətai-Füzuli zirvələri arasında keçid mərhələsidir. Şah Qasım Ənvar, Həbibi kimi şairlərin yaradıcılığı Xətai və Füzuli poeziyasının formalaşmasında münbit zəmin rolunu oynamışdır. Müəllif bu şairlərin məhəbbət mövzusunda sufiyanə əsərlərində lirik qəhrəmanın həqiqət mərtəbəsinə çatmaq, kamillik, vəhdət məqamına yetişmək istəyindən söz açır.

XII-XVI əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatında Renessans ideyalarının Nizamidən sonrakı zirvəsi - Qərb şərqşünaslığında "qəlb şairi" kimi məşhur olan M.Füzulidir. Tədqiqatçının fikrincə, M.Füzuli sənəti boş yerdə yaranmamış, onun formalaşmasında bütöv bir zaman kəsimi ərzində görkəmli sənətkarların xidməti olmuşdur. Bunların arasında M.Füzulinin böyük müasiri - Azərbaycanın dövlət xadimi və şairi Şah İsmayıl Xətainin rolunu müəllif dəfələrlə əsərində qeyd edir.

Əsərdə tədqiqatçının mövzu ilə bağlı bu və ya digər dərəcədə fikir yürütmüş həmkarlarının tədqiqlərinə önəmli yer verməsi müşahidə olunur.

Orta əsrlər ədib və şairlərin bədii düşüncəsi yaşadıqları dövrün ədəbi bədii dəyərlərindən, dini-fəlsəfi axınların yaratdığı mühitdən ayrı deyildi və bu baxımdan tədqiqata cəlb olunmuş Nizami, Nəsimi, Xətai, Füzuli kimi korifeylər çoxsaylı tədqiqatların mövzusu olmuşlar. Təbii haldır ki, bu əsərlərdə təsəvvüf, yaxud hürufiliklə bağlı fikirlər də söylənilib. Fikrimizcə, tədqiqatçının beş yüzillik dövrə müraciət etməsinə ehtiyac yox idi. Daha qısa zaman kəsimində yazıb-yaratmış şairlərin əsərlərinə müraciət etsəydi, daha müsbət nəticələr əldə olunardı. Doğrudur, əsərdə o qədər geniş vüsət qazanmamış adlarla rastlaşırıq, ancaq onlar haqqında məlumatlar o qədər çox yer tutmur.

Orta əsr Şərq mədəniyyətinin tədqiqi hər dəfə araşdırıcı üçün gözlənilməz yeni hüdudları açılan keşməkeşli yola bənzəyir. Çoxmənalı şablonlaşmış təsəvvürləri aşılayan müxtəlif elementlərdən ibarət olan bu sistemdə poeziya xüsusi yer tutur və ən əsası tədqiqatçılar tərəfindən təsəvvüf ədəbiyyatı adlandırılan bu ədəbiyyat bədii forma baxımından tamamilə orta əsrlər sisteminin janr-üslub göstəricilərinə daxildir. Bu o deməkdir ki, sufi şair-ədiblər klassik dövrün ən mötəbər korifeyləri ilə bir pillədə dururlar və bu baxımdan orta əsrlər yaradıcısının sufi, yaxud qeyri-sufi ədəbiyyatın nümayəndəsinə bölümü şərti xarakter daşıyır. Eyni müəllif, eyni zamanda, fəlsəfi traktatlar, didaktik əsərlər, müəmmalar və parlaq sufi əsərlər yaratmağa qadirdir. Lakin bir sıra müəlliflər tarixə yalnız sufi müəllifləri kimi daxil olmuşlar, məsələn, Ə.Yəsəvi, Y.Əmrə, İ.Nəsimi isə hürufi şairi kimi tarixdə qalmışdır. Bir qism şairlər konkret olaraq hər hansı bir təriqətə mənsub olmamış, lakin yaradıcılıqlarında təsəvvüf və irfan ideyalarını bu və ya digər dərəcədə əks etdirmiş, onun obraz və rəmzlərindən bəhrələnmişlər. Məsələn, Nizami və Füzuli kimi dahilərimiz. Müəllif bu şairlərin poeziyasında yalnız sufi tərəflərini axtarıb tədqiq edir, halbuki bu şəxsiyyətlər mahiyyətcə daha böyük aləmin simalarıdır. Nizaminin "Xəmsə"sinə beş əsər daxildir. X.Hümmətova isə "İskəndərnamə"dən söz açmır. Görünür, bu səbəbdən ki, əsərdə Nizami sufi görüşlərindən kənar çıxış edir. Bu güclü axının çərçivəsindən kənara çıxmaq cəsarəti, bədii düşüncəsində çoxyönlülüyü, universallığı qoruyub saxlayan tək Nizami olmayıb. Özünü birbaşa hansısa axına bağlamayan, imkanlarını çərçivəyə salmayanlar sırasında Qazi Bürhanəddin, Məhəmməd Füzuli və bir çox başqalarının təsəvvüflə məhdudlaşmayan yaradıcılığı mövcud idi və sırf sufi şairlərlə müqayisədə fərqlidir.

Xuraman Hümmətovanın əsəri Azərbaycan ədəbiyyatında əsrlərlə mövcud olan və araşdırılmasına böyük ehtiyac duyulan aktual mövzunun tədqiqi baxımdan dəyərli işdir.

Fəridə ƏZİZOVA

AMEA-nın Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun "Orta Əsrlər Azərbaycan Ədəbiyyatı" şöbəsinin müdiri, filologiya elmləri doktoru

525-ci qəzet 2018.- 26 oktyabr.- S.7.