İspaniya - düşüncələr və unudulmaz xatirələr: İstiqlaliyyət müharibəsi

Telman ORUCOV

(Əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

“Bütün böyük səyahətçilər kimi, mən xatırladığımdan çox şeyi görmüşəm və gördüklərimdən çox şeyi xatırlayıram”.

Bencamin Dizraeli

Böyük Britaniyanın 1868-1874-cü illərdəki baş naziri

İstiqlaliyyət müharibəsi

Kral Ferdinand devrildikdən sonra fransız ordularının nəzarətindən kənarda olan “vətənpərvər İspaniya” bir sıra muxtar əyalətlərə parçalandı. İspaniyanın nizami qoşunları fransız ordusunu məğlub etdi. Fransızlar Madriddən geri çəkildilər, bu dəfə Napoleon özu İspaniyaya müdaxil etdi və 1809-cü ildən yarımadanın əksər ərazisi artıq onun nəzarəti altında idi.

İstiqlaliyyət müharibəsi və ya ingilislərin adlandırdığı kimi “Yarımada müharibəsi” Napoleon üçün “İspan mədə xorasına” çevrildi. Avropadakı adamlar həmçinin, onun pul tələb etməsinə görə Napoleonun məğlubiyyətinə kömək etdilər. O, təkcə ispan nizami ordusu tərəfindən deyil, həm də ispan partizanlarının köməyi ilə Portuqaliyadan irəliləyən Velminqtonun komandanlığı altında olan Britaniya qoşunları tərəfindən məğlub olurdu. Partizanlar xalq müqavimətini təmsil edirdilər. 1809-cu və 1813-cü illərdəki başlıca Talavera və Viktoriya döyüşlərində əsasən Vellinqton vuruşurdu, partizanlar isə fransız qarnizonlarına soxulub, onlara zərbə vururdular. Ferdinand 1812-ci ildə sürgündən qayıtdıqdan sonra 1814-cü ildə yenidən İspaniyada mütləq monarx oldu. 1820-ci il inqilabı isə VII Ferdinandın təqib etdiyi “dustaqxana quşlarını” hakimiyyətə gətirdi.

1931-ci ildə qurulan ikinci respublikanın (I respublika Kortsenn İspaniyanı respublika elan etməsi ilə 1873-cü ildə meydana gəlmişdi) tarixi dörd müxtəlif fazaya bölünür. Axırda 1936-cı ilin fevralında Xalq Cəbhəsi seçkidə qalib gəlib, öz hökumətini qurdu və “zorakılığa yuvarlanma” isə hərbi qiyamla nəticələndi. 1934-cü ildə ikinci respublika artıq parçalanmışdı. Sosialistlər Avstriya və alman qardaşlarının taleyindən qorxaraq, qanuni hökumətə qarşı üsyan qaldırdılar. Xalq Cəbhəsi “faşizmə” qarşı çıxış edirdi və 1936-cı ildə Xalq Cəbhəsi azacıq üstünlüklə seçkiləri uddu. İspaniya qutbləşmişdi və siyasi parçalanma intensivləşirdi.

Xalq Cəbhəsi hökuməti müstəsna olaraq Respublikaçılardan ibarət idi, baxmayaraq ki, Kortesdə sosialistlər ona dəstək verirdi.

“Faşizmdən” qorxan sosialistlər iddia edirdilər ki, respublkaçı hökumət inqilabçı solların dustağıdır. Onlar kommunist təsirinin sürətlə böyüməsini əsas götürürdülər.

1923-1930-cu illərdə ölkədə diktatorluq etmiş Prima de Riveranın oğlu Xose de Riveranın əsasını qoyduğu Falanqa, millətçi antimarksist qruplaşması ilə birlikdə gənclərə müraciət edirdi. Mühafizəkarlar Milli Cəbhənin sol qanadı arxasında çalışmaqla, İspaniyanı marksizmdən xilas etmək üçün açıqca hərbi qüvvəyə arxalanırdılar.

Vətəndaş müharibəsi

Hərbçilərin üsyanı 1936-cı ilin 17 iyulunda Mərakeşdə başladı və sonrakı dövrdə metropoliya İspaniyasının qarnizonlarına yayıldı. Vətəndaş müharibəsi ona görə başladı ki, üsyan yalnız Köhnə Kastiliyada və Nevarrada uğurlu olmuşdu. Kataloniya və Bask ölkəsi hökumətə loyal idi, çünki respublika onların müxtariyyətinə qarantiya verirdi. Madriddə və Barselonada təhlükəsizlik qüvvələrinə hökumət tərəfindən silahlandırılmış fəhlələr kömək göstərirdilər, onlar zabitləri məğlubiyyətə uğratdılar.

Respublika Mərkəzi Levanti, Kastiliya və Bask sənaye zonalarını əlində saxlayırdı. Millətçilər ərzaq istehsal edən ərazilərə nəzarət edirdilər. Respublika zonasında hiyləgərlik hesabına çətinləşən ərzaq qıtlığı millətçilərin niyyətlərindən biri idi.

Respublika zonasında fəhlələri gücə çevirən respublikaçıların təşkilatları meydana gəldi. Qanuni hökumət yerli komitələr və həmkarlar ittifaqları tərəfindən sıxışdırılırdı, fəhlə milisi pozulmuş ordunun yerini tuturdu. İspaniyanın xeyli hissəsində sosial inqilab baş verdi, fabriklər və zavodlar kollektivləşdirilmişdi. İngilis Romançısı Corc Oruell fəhlələrin çox güclü olduğu Barselona barədə yazırdı: “Şəhərdə fəhlə sinfi yəhər üstündədir”. Fəhlə sinfinin nəzarətini uğurlu orta istehsal şərtlərində qiymətləndirmək çətin idi.

Bu inqilab solçu respublikaçılar və üzvlərinin sayı sürətlə artan Kommunist partiyası üçün məhvedici idi, onları Sovet İttifaqı silahla təchiz edirdi. Kommunistlər Xalq ordusunu yaratmağı təkid edirdilər, mübahisə edirdilər ki, komitə-milis sistemi hərbi cəhətdən səmərəli deyildir. General Fransisko Frankonun ordusu bərə ilə Mərakeşdən gəlib, milisə zərbə vuraraq, onu parçaladı və 1936-cı ilin noyabrında Madridin qarşısına gəlib çıxdı. Buraya internasional briqadaların gəlməsi ilə, həmçinin, sovet silahları ilə güclənən şəhərin müqaviməti uğurlu oldu. Bu, Vətəndaş müharibəsinin iki illiyə uzanması mənasını verirdi.

Qələbə, yəqin ki, birləşmiş siyasi nəzarətdə olan və adekvat silahla təchiz edilən, daha yaxşı təlim görmüş ordunun tərəfində olmalı idi. Millətçi ordunun özəyini general Frankonun komandanlıq etdiyi Afrikan ordusu təşkil edirdi. Generallarla bol təmin edilən qoşunlar və millətçi orduların gənc zabitləri yaxşı təlim keçmişdilər. 1936-cı ilin oktyabrından Frankonun təhlükəsizlik hərbçiləri və siyasi nəzarəti həlledici əhəmiyyət daşıyırdı. 1937-ci ilin aprelində Falanqanı o, öz liderliyi altında olan birləşmiş hərəkata daxil etdi.

Hər iki tərəf xaricdən kömək göstərilməsinə göz dikmişdi. Respublikaçılar ümid edirdilər ki, Fransa və Böyük Britaniya onlardan silah istəməyə icazə verəcək. General Franko tezliklə Almaniyada Hitlerə və İtaliyada Mussoliniyə müraciət etdi və onlar müharibənin əvvəlində təyyarələrlə Frankonu silah-sursatla təmin etdilər. Almanlar mineral filizlər üzrə konsessiyalar əvəzində millətçi tərəfi Kondor legionu ilə (100 döyüş təyyarəsi) təchiz etdi. İtalyanlar isə öz piyada qoşunlarını göndərdilər. Hər ikisi hələ də Frankonu tanklarla və artilleriya ilə təmin edirdi. Sovet İttifaqı isə respublikaçılar tərəfini silahla təchiz edirdi. Kommunist İnternasionalı həmçinin, internasional briqadalar təşkil edirdi. 1938-ci ildə Sovet təchizatı kəsildi, silahlanma balansı millətçilərin xeyrinə həlledici qaydada dəyişdi.

Nəhayət, Xalq ordusunu milis əvəz etdi, respublikaçılar 1937-ci ildə Madridi əldə saxlayırdılar, interbriqada motorlu italyan korpusunu məğlubiyyətə uğratdı. General Franko Madrid uğursuzluğundan sonra öz cəhdini şimala keçirdi. Burada 1937-ci ilin aprelində alman təyyarələri Gernikanı bombalayıb yerlə yeksan etmişdilər. Böyük ispan rəssamı Pablo Pikasso öz məşhur tablosunda bu vəhşiliyi ifşa etdi. Franko sənaye zonasını işğal etməklə həlledici irəliləyiş qazandı. Döyüşlərdə respublikaçıların Xalq Ordusunun xeyli zəifliyi aşkar oldu.

Franko yenidən Madridə hücum etməyə hazırlaşdı. Onun silahdaşı general Emilio Mola demişdi ki, paytaxtda bizə “beşinci kolonna” kömək edəcəkdir, başqa sözlə, şəhərin müdafiəçiləri içərisində bizə xidmət göstərən xainlər qrupu vardır. Onun bu sözü satqınlıq, xəyanət rəmzini ifadə etməklə, dillərə düşdü.

Valensiyadan sonra Franko Kataloniyaya tərəf çevrildi, qanlı döyüşdə Xalq Ordusu taqətdən düşdü.

Millətçilərin Kataloniyadakı son kampaniyası nisbətən asan keçdi. Respublikaçılar tərəfində parçalanma getmişdi. 7 mart 1939-cu ildə Madriddə kommunistlərlə antikommunistlər arasında vətəndaş müharibəsi başlandı. 28 martda millətçi qüvvələr aclıq keçirən paytaxta daxil oldu.

General Franko hökumətinin birinci on ili kobud və olduqca sərt idi. Vətəndaş müharibəsində təqribən 1 milyon ispan ölmüş və ya mühacirət etmişdi. Qızğın siyasi təqiblər iqtisadi çətinlik hesabına da güclənirdi.

Kommunist partiyasının rəhbərləri təqibdən xilas olmaq üçün SSRİ-də sığınacaq tapdılar. Partiyanın lideri, məşhur “No pasaran!” - “(Faşizm) keçməyəcəkdir!” şüarının müəllifi Dolores İbarruri də Moskvada yaşamağa başladı. Onun təyyarəçi oğlu Ruben İbarruri Böyük Vətən müharibəsinin ilk illərində döyüşdü və Stalinqradın müdafiəsində həlak oldu.

İspaniyada vətəndaş müharibəsi gedəndə minlərlə ispan uşağına da Sovet İttifaqı sığınacaq vermişdi, onlar böyük partiyalarla gəmilərlə daşınırdı. Bu qaçqınlar uşaq evlərində böyüyür, təhsil alır, müstəqil həyata atılırdılar. Onlardan biri olan İqor Netto uzun illər futbol üzrə SSRİ yığma komandasının kapitanı, olimpiya çempionu olmuşdu. Netto komanda ilə birlikdə 1950-ci illərin sonunda Braziliyada olanda prezidentin xanımı Sara Rubiçek onları qəbul edərkən ispanın yad ölkədə belə şərəfə nail olmasına təəccüb etmişdi.

(Ardı var)

525-ci qəzet 2018.- 27 oktyabr.- S.22.