Böyük hücum - misilsiz zəfər

Zəfər Bayramı 30 avqust 1922-ci ildə Dumlupınarda Mustafa Kamalın baş komandanlığıyla həyata keçirilən Böyük Hücumu anmaq üçün Türkiyədə və Şimali Kipr Cümhuriyyətində hər il keçirilən milli bayramdır.

Atatürkün rəhbərliyi ilə aparıldığı üçün Başkomandanlıq Meydan Müharibəsi adını alan Böyük Hücumun uğurla nəticələnməsindən sonra yunan orduları İzmirə qədər geri oturdulmuş, sentyabrın 9-da İzmirin azad edilməsiylə Türkiyə yunan işğalından azad edilmişdi. Düşmən qoşunlarının ölkədən çıxması hələ bir müddət ləngisə də, 30 avqust hərəkatı simvolik olaraq torpaqların işğaldan azad edilməsi günü kimi tarixə keçib. İlk dəfə 1924-cü ildə, Afyonda Başkomandan Zəfəri adıyla anılan 30 avqust, bütün Türkiyədə 1926-cı ildən etibarən Zəfər Bayramı kimi qeyd edilir.

Böyük Hücum Qurtuluş Savaşı illərində türk ordusunun işğalçı qüvvələrə son və ən əsas zərbəni endirməyi təmin etmək, düşməni Anadoludan sıxışdırıb çıxarmaq üçün planlaşdırılan gizli hərbi plan idi. Türkiyə Böyük Millət Məclisinin 20 iyul 1922-ci ildəki iclasında dördüncü dəfə baş komandan təyin edilən Mustafa Kamal paşa hücum qərarını iyunda vermiş, hazırlıqları maksimum gizlilik şərtləri altında həyata keçirmişdi.

Hücum avqustun 26-dan 27-nə keçən gecə Afyonda başlamışdı. Aslıhan yaxınlığında mühasirəyə salınan düşmən dəstələrinin Mustafa Kamalın şəxsən komandanlıq etdiyi Dumlupınar Meydan Müharibəsində məhv edilməsi türk ordusunun qələbəsinə zəmin yaratmışdı.

1 aprel 1926-cı ildə qəbul edilən Zəfər Bayramı Qanununda 30 Avqust Başkomandan Müharibəsi gününün ölkə ordu və donanmasının bayramı olduğu, hər il bu günün quru, dəniz və hava qüvvələri tərəfindən qeyd ediləcəyi vurğulanır. Eyni ildə ovaxtkı müdafiə naziri Rəcəb Pəkərin yayımladığı bəyannaməylə bayram günü proqramı qəbul edilmişdi. Ancaq 30-cu illərin ortalarına qədər ali səviyyədə hər hansı mərasim həyata keçirilməyib.

1960-cı illərdən etibarən Zəfər Bayramına xüsusi diqqət ayrılmağa, hərbi məktəblərin məzun günü kimi də qeyd olunmağa başlayıb.

Bundan başqa, bütün zabitlərə bu tarixdə yeni rütbələr verilir.

Atatürk daha əvvəl də - 23 avqust-13 sentyabr 1921-ci ildə Sakarya Meydan Müharibəsində yunanları yenmiş, ancaq bu qələbə türk ordusuna ağır başa gəlmişdi. Məğlub yunan ordusunun itkisi 3758 ölü, 18955 yaralı, 354 itkin olmaq üzrə cəmi 23007 nəfər olduğu halda türk ordusunda bu göstərici 5713 ölü, 18480 yaralı, 828 əsir və 14268 itkin olmaq üzrə cəmi 39289 nəfər təşkil edirdi.

Bundan başqa, Sakarya Meydan Müharibəsinə çox sayda zabit itkisi olduğu üçün “Zabit müharibəsi” adı verilmiş, Mustafa Kamal Atatürk bu müharibə haqqında “Sakarya Melhame-i Kübrası” yəni qan gölü, qan dəryası demişdi.

Bu səbəblərdən dolayı, türk ordusu yunanlara istər sıravi əsgər, istər zabit heyəti, istərsə də hərbi sursat baxımından uduzurdu. Xüsusən, top mərmiləri çatışmırdı. Atatürk hər şeyi ən kiçik detallarına qədər dəqiq hesablamalıydı. Xırdaca bir yanlış hər şeyi məhv edə, türk ordusunu da, Türkiyəni də tarixin qaranlığına gömərdi.

Söyləntilərə görə, Mustafa Kamalın ən çətin günü 26 avqust 1922-ci ildir. Çünki bu tarix türklərin Anadoluya sahib olmalarının son günü ola bilərdi. Atatürk bunun dəqiq fərqindəydi. Ölkə tamamilə tükənmişdi. 1911-ci ildən bəri - 11 ildi ki, savaşdaydı. Bircə atımlıq barıt qalmışdı və o barıt doğru yerdə doğru zamanda istifadə olunmalıydı. Ona görə də ali baş komandan aylardı dincəlmədən düşmənə “çox incə tor toxuyurdu”...

Odur ki, planını pərdələmək üçün iyulun son günlərində futbol matçı təşkil etdirir, avqustun ortalarında isə çay məclisi qururdu...

Türklər tarix boyu döyüşkən olublar. Hərbi hiylələrdənsə heç geri durmayıblar. Atilla, Qılınc Arslan, Fateh Mehmet sultan... Və Atatürk...

Futbol matçı, çay məclisi gözdən pərdə asmaqçündü. Mustafa Kamal son zərbəyə hazırlaşırdı. Parlamentdə Atatürkü sərt tənqiddən əl götürmürdülər. Bütün bu prosesi diqqətlə izləyən düşmənsə rahatlığa qapılmışdı. Sözdə və görünəndə artıq Atatürk əvvəlki kimi güvənilən, xilas yeri olacaq insan deyildi. Amma yunan saydığını saysın, görək Atatürk nə sayırdı...

Ali baş komandan hücumdan bir neçə gün əvvəl, çay məclisi davam etdiyi müddətdə gizlicə, maksimum tezcə Konyaya getdi.

Teleqraf və poçt qurumu tutulub nəzarət altına alındı. Düşmənin Atatürkün gəldiyini əsas qüvvələrə bildirmək imkanı artıq yoxdu. Mustafa Kamal Konyadan cəbhəyə yola düşdü. Hücum planını zabitlərlə müzakirəyə çıxardı. Etiraz edənlər oldu. Ən çox da Yaqub Şövqi Paşa. Ancaq...

Atatürkün planı “tərs cəbhə”ydi. Hücumdan bir gecə əvvəl ordunun az qala hamısı mövqe dəyişdirməliydi. Əslində, yeni səngər tutmaq çox da çətin sayılmamalıydı. Əsas problem bunu düşməndən gizlin etməkdi. Yunanlar xəbər tutsalar, bütün türk dəstələri bir neçə saatın içərisində tamamilə darmadağın edilərdi.

Avqustun 25-i - hücumdan bir gecə əvvəl - qaş qaralandan sonra ordu hərəkətə keçdi. Cəbhəni tərk edib Şuhut dağlarının arasından bir cığırla kimsənin ruhu duymadan yunan xəttinin arxasına dolandı. O boyda müharibənin, bütöv bir millətin, cümhuriyyətin taleyini dəyişəcək ordu, minlərlə əsgər, yüzlərlə at, toplar, yük arabaları səssiz-sədasız təyinat nöqtəsinə çatdı. Dan yeri sökülməmişdən əvvəl bombardman başlayacaqdı. Saatın əqrəblərindən daş asılmışdı...

Hava işıqlaşmağa başlayanda hər yerə duman çökdü. Topçular “kor olmuşdular”. Hədəfi heç cür seçmək mümkün deyildi. Dan yeri sökülürdü. Bir az da keçsə, ordu açığa çıxacaqdı. Mustafa Kamal siqareti siqaretə calayırdı...

Hücum...

Hava əməllicə ağaranda sis dağılmağa başladı. Düşmən mövqeləri artıq görünürdü. Dərhal artilleriya hazırlığı üçün İsmət paşaya (İsmət İnönü - C.Q.) təlimat verildi. 1922-ci ilin 26 avqustu, saat 05:30-da türk topları gurlamağa başladı...

Sursat azdı, amma batareya düşmənin atəş nöqtələrini məhv edənədək yetməliydi. Əks halda hücum alınmayacaq, üstəlik, ordu dağlıq ərazidə yaxşı mövqe qura bilməyəcəkdi.

İsmət paşanın bombardmanı əsl şahmat oyunuydu. Hədəflər düz ortasından, dəqiqliklə vurulurdu. Yunan qərargahısa bu basqını əsl hücumdan diqqəti yayındırmaq üçün atılan addım kimi qiymətləndirirdi. Əsl həmlə şərqdən gözlənilirdi. Ordusa cənubdaydı...

Batareya atəşi qısa müddətdə yunan mövqelərini çeynəyib tökdü. Növbə türk əsgərindəydi. Baş komandanın rəhbərliyiylə mövqelər ard-arda düşməndən təmizlənirdi. Yunan qərargahısa hələ də İzmirdəki baş komandanla əlaqə yarada bilmirdi - teleqraf xətləri kəsilmişdi... Qərargahdakılar çaşqındılar. Bir-birini təkzib edən xəbərlərin ardı-arası kəsilmirdi. Bu, əsl hücumdu, yoxsa sadəcə hərbi hiyləydi? Ordu komandiri Trikupis hər ehtimala qarşı mövqelərini yenidən qurmaq əmrini verdi. Elə bu əsnada baş komandan Hagi Anestidən teleqraf gəldi. Teleqrafda bombardmanın diqqət yayındırmaq üçün həyata keçirildiyi qeyd olunurdu. Ona görə də mövqelərin dəyişdirilməsi dayandırıldı. Türk ordususa xeyli irəliləmişdi...

Yunan baş komandanı uzaqda - İzmirdə, türk baş komandan isə çox yaxında - cəbhədəydi...

Zəfər!

Ertəsi gün daha bir əməliyyat həyata keçirildi. Türk ordusu Afyona girdi. Mustafa Kamal qərargahını dərhal Afyona köçürdü. Müharibənin içində olmaq istəyirdi. Əməliyyatın adı “Qurd tələsi”ydi. Fevzi paşanın qurduğu plan sayəsində yunan orudusu get-gedə əhatəyə alınırdı. Düşmən gec də olsa hiyləni anlamış, qüvvələrini cənuba yönləndirməyə başlamışdı. Bu dəfəsə Yaqub Şövqi paşa şimaldan hücuma keçmiş, yunan ordusunu vəlvələyə salmışdı.

Avqustun 29-da türk ordusu yunanları Dumlupınarda mühasirəyə aldı. Düşmən “Qurd tələsi”ndəydi. Artıq son yaxındı. Türk əsgəri süngü hücumuna qalxanda Atatürk nəşələndi. Deyilənə görə, atəş xəttinə gəlib sipərin üstünə çıxaraq:

- Anesti! Di gəl ordularını xilas et! - hayqırıbmış.

Nəticə

Avqustun 30-da yunan ordusunun nizamı və əhvalı tamam pozuldu. Artıq qovhaqov başlamışdı. İzmirə 400 kilometr qalırdı. Öncə Uşak azad edildi. Yunan komandan Trikupis əsir alındı.

Sentyabrın 2-də Əskişəhər, 6-da Balıkəsirlə Biləcik, 7-də Aydın, 8-də Manisa, 9-da İzmir azad edildi. Cəmi 9 gündə Türk ordusu 400 kilometri vuruşa-vuruşa qət etdi və hərb tarixində misli görünməyən zəfərə imza atdı.

Cavid QƏDİR

525-ci qəzet.- 2018.- 1 sentyabr.- S.22;24.