Şah İsmayıl Səfəvinin portret cizgiləri

(Əvvəli ötən sayımızda)

Zəmanəsinin yetirməsi kimi, Şah İsmayılın siyasətində dövrün ənənələrindən irəli gələn güc tətbiqi faktları ilə də rastlaşmaq mümkündür.

Baxmayaraq ki, belə faktlara istinad etməklə Şah İsmayılın şəxsiyyəti üzərinə kölgə salmaq meylində olanlar da vardır. Lakin bu faktlar Şah İsmayılın fenomenal və möcüzəvi bir düha olmasını şərtləndirən keyfiyyətlər qarşısında son dərəcə sönük, qeyri-xarakterik, ötəri hallardır. Şah İsmayılı fenomenal və möcüzəvi bir dahiyə çevirən keyfiyyətləri onun şəxsiyyətindən qoparmaq mümkün deyil və hansı zaman ötməsindən asılı olmayaraq o, zəkaları heyrətə salacaq bir insan kimi qalacaq.

ŞAH İSMAYILIN ÇALDIRAN MÖCÜZƏSİ

Fiziki və mənəvi keyfiyyətlərin bir-birini tamamlaması Şah İsmayıl şəxsiyyətinin mühüm tərəflərindən biridir. Bu böyük şəxsiyyət soyuq silah dövrünün son böyük cəngavərlərindən biri sayıla bilər. O, əfsanəvi güc-qüvvət sahibi idi və onun döyüşkənliyi də bu fiziki gücdən qaynaqlanırdı. 12 yaşında ikən Gilandan başladığı hərəkatının vuran əli idi. Şah İsmayıl fiziki gücün hərbi məharətə çevrilməsinin təsəvvüredilməz bir təcrübəsini yaratmışdı. Döyüşlər zamanı müxtəlif taktiki fəndlərin tətbiqinə diqqət yetirilsə də, Şah İsmayıl öz döyüşlərini daha çox məhz fiziki gücün üzərində qururdu. İnanılması çətin olsa belə, 12 yaşında bir uşaq yeni bir dövlət qurulması uğrunda başlanan hərəkatın ideya rəhbəri olmasından əlavə, həm də hərbi rəhbəri idi, bu hərəkatın sərkərdəsi idi və döyüşlərin əsas ağırlığını da o, öz üzərinə götürürdü. İstər mənbələr, istərsə də tədqiqatçılar, hətta Şah İsmayılın şəxsiyyətinə qısqanclıqla yanaşan tədqiqatçılar da bu faktı inkar edə bilmirlər. Kiçik yaşlı bir uşağın belə fiziki gücə və məharətə malik olması hər bir insanın heyrətinə səbəb ola biləcək Şah İsmayıl möcüzələrindən biridir. 12 yaşından başlayaraq Təbrizdə Səfəvi dövlətinin əsasını qurduğu vaxta qədər (o zaman Şah İsmayılın 14 yaşı var idi) və hakimiyyətə gəlməsindən Çaldıran döyüşünə qədər son dərəcə ağır, məsuliyyətli döyüşlərə özü rəhbərlik etmişdi və bu döyüşlərin hamısını da qələbə ilə başa vurmuşdu. İştirak etdiyi döyüşlərin heç birində də Şah İsmayıl qarşı tərəflə müqayisədə qüvvə üstünlüyünə malik olmamışdı. Dünya tarixi üçün 12-13 yaşında uşağın həm böyük siyasi hərəkata rəhbərlik etməsi, həm də böyük sayda qoşunlara rəhbərlik etməsi və bu qoşunların qələbəsinin əsas ağırlığını öz üzərinə götürməsi bənzərsiz bir hadisə olaraq Şah İsmayılın şəxsində təcəlli etmişdi.

Fiziki gücünə görə də Şah İsmayıl bütün döyüşçülərindən, qarşı tərəfin döyüşçülərindən kəskin şəkildə fərqlənən bir sərkərdə idi. Məlumdur ki, Çaldıran döyüşündə Şah İsmayıl qılıncının gücü ilə Osmanlı toplarını bir-birinə bağlamış qalın zənciri də vurub parçalamışdı. Onun qılıncının hədəfinə çevrilən düşmən döyüşçüsünün sağ qalması mümkün deyildi. Mənbələrdə də dəfələrlə göstərilmişdir ki, Şah İsmayılın qılıncı hətta zirehli paltara malik olan düşmən döyüşçüsünü başından kəmərinə qədər parçalayardı.

"Əhsənüt-tarix" əsərinin müəllifi Həsən Rumlu onun haqqında belə yazırdı: "Döyüş meydanında Şah İsmayıl əlində qılınc tutmuş şirə bənzəyirdi. ... Şir və bəbir ovunu dəlicəsinə sevirdi. Kim şiri təqib edib Şah İsmayıl tərəfə qova bilsəydi, hədiyyə olaraq yəhərli at alırdı. Bəbiri onun tərəfə qovan isə yəhərsiz at hədiyyə alırdı".

Çevikliyi, qorxmazlığı, qolunun gücü ilə Şah İsmayıl bütün qoşunu da ən gərgin döyüşə ilhamlandırırdı. Şah İsmayıl dövrünün tədqiqatçıları da qeyd edirlər ki, Səfəvi qoşunlarının saysız-hesabsız tarixi qələbələrində Şah İsmayılın fərdi keyfiyyətlərinin çox böyük rolu var idi. Belə ki, o, möhkəm iradəsi və cəsurluğu ilə başladığı hərəkatın uğurla sona çatdırılması üçün hər cürə çətinliyi və təhlükəni qorxmadan qarşılayırdı və onun vücudunda qorxu və ürkü yox idi. Şah İsmayıl döyüşçü kimi hünərlilərin ən hünərlisi idi və bu hünəri ilə də o, qatıldığı döyüşlərdə möcüzələr yaradırdı. Belə möcüzələrdən birini də Şah İsmayıl Çaldıran döyüşündə yaratmışdı

Çaldıran döyüşü dünya hərb sənətinin və döyüş məharətinin nadir nümunələrindən biridir. Xüsusilə, Şah İsmayılın bu döyüşün gedişində nümayiş etdirdiyi məharət insan gücünün və məharətinin hüdudsuzluğunun təsdiqi sayıla bilər. Səfəvi şahı bu döyüşün gedişində öz fiziki imkanları ilə bu gün də insan zəkasının təəccübünə səbəb olacaq bir məharət, şücaət, enerji və döyüşkənlik ortaya qoydu, anlaşılması ənənəvi normalardan və təcrübi qənaətlərdən kənara çıxan bir bacarıqla qəhrəmanlıq göstərdi, çox böyük say üstünlüyünə malik olan qarşı tərəfin qüvvələrini parça-parça edib sağ-salamat döyüşdən çıxa bildi. Qolunun gücündən qaynaq alan qılıncının zərbi ilə Şah İsmayıl yalnız zireh geyimdə olan döyüşçüləri deyil, top zəncirlərini də iki parça etməyə qadir oldu və dünya döyüş məharəti tarixində özünə məxsus olan bir səhifə açdı. Məhz buna görə, Çaldıran döyüşü təkrar-təkrar elmi araşdırmaya cəlb edilir və onun nəticələri ilə bağlı yeni-yeni fikirlər ortaya qoyulur.

Çaldıran döyüşü istər Şah İsmayılın həyatında və hakimiyyətində, istərsə də Səfəvi təriqətinin tarixində bir dönüş nöqtəsi sayıla bilər. Təriqət və dövlət həyatına təsirsiz ötüşməyən bu döyüşün tarixi, xüsusilə, Səfəvi qoşunlarının uğursuzluğu davamlı şəkildə araşdırmaçıların tədqiqat obyekti olmuş və bu gün də tədqiqat obyekti olaraq qalmaqdadır.

Bu döyüşə də Şah İsmayıl qarşı tərəflə müqayisədə daha az sayda olan qoşunla çıxmışdı. Hətta qüvvələr nisbətindəki fərq o dərəcədə böyük idi ki, belə bir fərqin olduğu halda Səfəvi qoşunlarının döyüşü qəbul etməsi müəyyən bir təəccüb doğurur. Həmin döyüşdə iştirak edən Səfəvi qoşunlarının sayı haqqında bir-birindən çox da fərqlənməyən rəqəmlər göstərilsə də, tədqiqatçıların əksəriyyəti onun 20-27 min nəfər arasında olduğunu qeyd edirlər. Bəzi mənbələrə görə isə Çaldıran döyüşü ərəfəsində Şah İsmayılın keçirdiyi müşavirədə Səfəvi qoşunlarınını sayının cəmi 18 min olması barədə söhbət açılmışdı. Sultan Səlim tərəfindən rəhbərlik edilən Osmanlı qoşunlarının sayı isə 100 min nəfərdən artıq idi. Osmanlı mənbələri və türk tədqiqatçıları da bu rəqəmin doğruluğunu qəbul edirlər. Yəni Çaldıran döyüşündə Osmanlı qoşunlarının ümumi sayı Səfəvi qoşunlarının sayından ən azı dörd dəfə çox idi. Texniki təchizat baxımından da Osmanlı qoşunları çox güclü zərbə üstünlüyünə malik idi. Belə ki, Osmanlı qoşunlarında əlavə olaraq 200 ədəd top və çoxlu sayda tüfəng də var idi. Səfəvi qoşunları isə hər hansı bir odlu silaha malik deyildi.

Belə fərqə baxmayaraq, Səfəvi qoşunlarının Çaldıran düzündə uğur qazanması üçün çox ciddi imkanlar mövcud idi. Döyüşdən bir gün əvvəl Şah İsmayılın öz əmirləri ilə keçirdiyi müşa-virədə təcrübəli sərkərdə olan Diyarbəkr hakimi Məhəmməd xan Ustaclı uğurun əldə edilməsi üçün bir neçə təklif irəli sürdü. Onun təkliflərinə qoşunların geri çəkilməsi və əlavə qoşun toplanandan sonra döyüşün iki aydan sonra başlanması, Osmanlı qoşunları üzərinə qəfil hücumun təşkil edilməsi, ya da Osmanlı qoşunları üzərinə gecə hücumlarının təşkil edilməsi kimi təkliflər daxil idi. Hadisələrin sonrakı gedişi göstərdi ki, Məhəmməd xan Ustaclının bu təkliflərinin hər biri real və düşünülmüş təkliflər idi və onları hər birinin düzgün həyata keçirilməsi Osmanlı qoşunlarını son dərəcə ağır duruma sala bilərdi. Amma Şah İsmayılın yanındakı müşavirənin digər üzvləri bu təkliflərlə razılaşmadılar. Şah İsmayılın xanımı Taclı bəyimin qardaşı Durmuş xanın fikrincə, Osmanlı sultanı elə bir vücuda malik deyildi ki, ona arxa çevrilsin, qoşunlar geri çəkilsin və ya onun üzərinə oğru kimi hücum edilsin. Durmuş xan sonra da əlavə etdi ki, gərək biz Osmanlı qoşunlarına qarşı mərdi-mərdanə vuruşaq, onların rüzgarını qara edək, tale onlara qismət edərsə, qələbə onların olsun, yox, əgər inşallah Allah bizim mürşidi-kamilə qismət edərsə, onda qələbə bizim olar. Şah İsmayıl da bu təklifə tərəfdar çıxdı və Osmanlı qoşunlarına qarşı döyüş qərarını verdi.

Məlumata görə, Şah İsmayıl qoşun başçılarının və əmirlərin toplantısında onları əzmkarlıqla vuruşmağa çağırdı. Elmi dövriyyəyə çıxarılmış bir məlumata görə, Şah İsmayıl bildirdi ki, Sultan Səlimlə müharibənin aparılması mütləqdir və həyati əhəmiyyət kəsb edir. Onun sözlərinə görə, Səfəvi qoşunları Osmanlı qoşunları qarşısında zəif görünə bilərdi. Şah İsmayıl qeyd etdi ki, bizim hamımızda iman və Vətəni müdafiə hissləri çox güclüdür, bununla ən güclü dövlətləri belə diz çökdürmək mümkündür. Şah İsmayıl sonra əlavə etdi ki, biz gərək ya fəth olunaq, ya da məmləkətin müdafiəsi üçün son nəfəsədək mübarizə aparaq. Əgər bu müharibədə süstlük etsək, onda həm vətənimizi, həm də həyatımızı itirəcəyik. Sonra da bizləri bişərəf və biqeyrət kimi tanıyacaqlar. Mürşidi-kamil şübhə etmirdi ki, ölüm bir anlıqdırsa, şərəfsizlik və bədnamlıq bütün ömürlükdür.

Döyüşün aparılması üçün hər iki tərəf qoşunları sağ, sol cinahlarda və mərkəzdə qruplaşdırmışdılar. Osmanlı qoşunlarının cinahlarının hər birində 50 min nəfərə yaxın qoşun var idi və cinahların hər birinə də 100-ə yaxın top verilmişdi. Bundan başqa, hər cinahda tüfəngçilər dəstəsi yerləşdirilmişdi ki, onlar da topların atəş qüdrətini daha da möhkəmləndirməli idilər.

Şah İsmayıl döyüş düzülüşünün mərkəzində qərar tutsa da, döyüşün gedişində sağ cinaha meyilləndi və bu istiqamətdə döyüşə girdi. Mənbə məlumatlarına görə, bu cinahda Səfəvi qoşunları 6-7 min süvaridən artıq deyildi. Döyüşün əvvəlində Şah İsmayıl təcrübəli əmiri Məhəmməd xan Ustaclıya sol cinahda Osmanlı qoşunlarına qarşı böyük sürətlə döyüşə girməyi tapşırdı. Çünki yüksək sürət sonsuz dərəcədə üstün olan qarşı tərəfə üstün gəlməyin başlıca zəmini ola bilərdi. Şah İsmayılın özünə gəldikdə isə, o, sağ cinahda hücumu elə bir sürətlə həyata keçirdi ki, orada bir fırtına yaratdı. Şah İsmayıl bu hücum zamanı ona xas olan sürət, qətiyyət, əzmkarlıq, fədakarlıq, mübarizlik və digər döyüş keyfiyyətlərini nümayiş etdirdi. Nəticədə Osmanlı qoşunları sərəncamlarında olan top və tüfəngləri hərəkətə gətirməyə macal tapa bilmədilər və onlar bir göz qırpımında məhv edildilər.

(Ardı var)

Mehman SÜLEYMANOV

Tarix elmləri doktoru, ehtiyatda olan polkovnik

525-ci qəzet 2018.- 27 sentyabr.- S.6.