Qışın ortasında payız sevdası...

(esse)

Şəfa VƏLİ

Mən bütün payızları ayrı sevmişəm... Mənim əllərimdən tutub sarı rəngə boyamağa çalışmayın, onsuz da çoxdan etiraf etmişəm ki: "duruşum, gülüşüm payız"... Canımı qurban edəbiləcəyim sevdalar var ürəyimdə ünvanı payız olan...

Bütün payızlar eyni deyil... Heç bir-birinin oxşarı da deyil... Bunu da çoxdan bilirəm. Nolsun, bircə dəfə payıza naz eləmişəm, demişəm ki:

Fərqli deyil payızım,

Ötənilkidi elə...

Bəzən bildiklərim məni yarıyolda qoya da bilir. Mənsə daha irəli can atıram. Bildiklərimdən yaxa qurtarıb bilmədiklərimin arxasınca yüyürürəm... Ümidim çatana kimi...

Yanvarın bu soyuğunda payızı yadıma salan Səbuhi Şahmursoyun "Bu payız" şeiri oldu. Bu mövsümdə hələ qar görməsək də, Səbuhi bəyin şeiri belə başlayır:

Bu payız ömrünü tez vurdu başa,

Bu il bəxtimizlə tez barışdı qış.

Yenə yadıma illər öncə Gəncənin soyuğunda oturub "küləyə küsən pəncərələrə" baxa-baxa şikayətlənməyim düşdü:

Qar yağmadı Gəncəyə,

Sevinmədi uşaqlar...

Bəzənmədi pəncərəm

Qarın naxışlarıyla...

Bir də payızın həsrət fəsli olduğunu deyirlər. Bəs onda ulularımızın payızı "toylar fəsli" deyib əzizləməsini hara yozaq? Deyəsən, elə payız da bizdən inciyib... Özünə söz verib ki, daha ayrılıqlara qucaq açmayacaq. Ona görə də bir ayağı qaçaraqdı son illər. Bunu Səbuhi bəy də duyub şair fəhmi ilə... Yazıb ki:

Nəsə gücsüz oldu builki payız,

Yazda qovuşanlar ayrılmadı heç.

Nədənsə, folklorumuzda qarlı qışı ağ saçlı, ağ saqqallı qoca baba, baharı yaşıl donlu, qızlar bulağından yenicə su içmiş yeniyetmə qız kimi obrazlaşdırıb ulularımız... Yay və payız obrazına rast gəlməmişik amma. Bəlkə də bu iki fəslin də öz obrazı varmış nə vaxtsa, biz minillikləri itirə-itirə gəldiyimizdən bu gün əlimizdə heç bir mənbə yoxdur... Lakin təsəvvürümüzdəki cizgilər qan bağıyla, ana südüylə ötürülərək əbədilik qazanmışdır. Ona görə də payızı yetkin bir qadın kimi obrazlaşdırmağımız təbiidir. Məsələn, belə:

Qadan alım, payız qadın,

Seç rənglərdən ən sarısın

Bəzən...

"Öldür aşiqini"...

Özü də bu yetkin qadının hisslərini, yaşantılarını, yeri gələndə gözəlliyini, cilvəsini də məhz qadınlar daha dərin duyur... Xəyalə Sevil yazır ki:

Üşüyər, üşüdər pəncərəmi də,

Gəlməz içəriyə, yadındı payız.

Sarı saçlarını töküb çiyninə,

İlahi, nə gözəl qadındı payız.

Aydan Ay İşığı isə payıza "gözəlim" deyir... Bir qadının payızı bu cür əzizləməsi də onun ümidlərinə güvənməsindən irəli gəlir. Yoxsa harda görünüb ki, düşüncə sistemimizdə konteksləşən "payız qadın"ı məhz qadın əzizləsin və özündən gözəl saysın?! Aydan ümid edir sadəcə... Ümid edir ki:

Saat əqrəbində köçkün ömürlər,

Payız toyumuzu unutdurmasın...

Ardınca da sanki, payızın ayaqlarına döşənir... Yalvarır ki, məhz bu il, elə gözlədiyi mövsüm arzuları reallaşsın... Yoxsa... Bax, bu yoxsa da Aydanın qadın hikkəsini xoş sözlərin arxasında tapmaq elə də çətin deyil...

Sonrakı payızlar nəm qoxuyacaq..

Daha gəlməyəcək o "gəlin payız"...

Payıza bir kimsə toxunmayacaq...

Təkcə ikimizindi gözəlim payız...

Gəlin payız...Bu ifadə Gülnarə İsrafilin "Payız" şeirində də var. Amma o, öz düşündüyünü yox, eşitdiyini yazıb:

Sarı gəlin deyir nənələrimiz

Dəyişkən havalıya...

...ağ gəlinlik geyinib xınalı gəlin,

Bəzənib,

Qışa gedir payız...

Payızın gözəlliyini öz gözəlliyinə tay tutan qadınlardan fərqli olaraq kişilər sanki bu sarı gözəldən "dünyanı gözəllik xilas edəcək" deyiminin qisasını almaqda israrlıdırlar. Bəhruz Xəlil boşuna yazmır axı:

Yandırdım bütün yarpaqları

payızdan heç nə qalmasın.

Yaxud Mehman Rasimoğlu... Ay şair, insafın olsun, adam da sevgiliylə görüşü xəzələmi bənzədər?!

Səninlə görüşüm xəzələ bənzər-

E yni ağacdayıq ayrı budaqda

Payızda son nəfəs verib qovuşduq...

Yaxşı ki, Mehmanın günahını sonrakı misraları "yuyur"...

Payız gəldi-görüşümüz yaxındı,

Ayrılıb budaqdan düşürük indi.

Bir xəzəldə neçə sevda gəzindi,

Süpürülüb birgə yandı ocaqda.

Ülvi Bahadır əzabkeş aşiq obrazının iztirablarını vals adlandırır... Sevgisindən yarımayan bu aşiqin əzab valsının tərəf müqabili payız leysanlarıdır...

Sevgi-hər sonbahar axşamı

"unutmaq" küçəsindən keçəndə

burnunun ucunu göynədən

bir yağmur damlası...

Yaxud:

Bir yağış gətirdi ki...

tut ucundan yallı get üzü tanrıya...

Təsadüfən, birdən gözün onlara sataşır?..

Düşünürsən...

Axı kimə yas saxlayır

bu balaca, burnu selikli ümidçələr?..

Aşiqin öləziyən bir ovucluq ümidlərinə "ümidçə" deməsi də genetik yaddaşımızdakı növbəti kodlaşdırmadı. Bir kənddə yetim vardısa, ona canı yandığını göstərmək üçün "-çə" şəkilçisini artırardı yaşlılar, dünyagörmüşlər... Deyərdilər ki: "O yetimçəyə əl tutaq"... Ülvi Bahadır ümid sözünə artırdığı "-çə" şəkilçisini də eyni canıyananlıqla şeiriyyətə gətirib...

Adilə Nəzər payız mövzusundakı cinsi ayrı-seçkiliyimizi şübhə altına qoyur. Onun şeiri də payıza üsyandan xali deyil... Üstəlik, qadın əzabından süzülən misralarının boynubüküklüyünü də payızın "boynuna atır"...

Payız hakim olub şeirlərimə,

Nə yazsam, vərəqdə saralıb solur.

Adilə xanım bütün dərdlər bir yana qalsın, payızın özünü də dərd hesab edir. Bu dərdi çəkməyə də hünər axtarır. Və nəhayət, hər qadın kimi təsəllidən kəm deyil:

Ümid çox güclüdür, dözər payıza...

lll

Bütün payızlar sevimlidir... Bütün payızlar aşiqdir, eşqdir, butadır, muncuqdur, ay daşıdır, yol həvəsidir... Və bütün payızların öz adı, öz dadı olur insan ömründə... 2017-ci ilin payızını Elməddin Nicat öz həyat tarixçəsinə hamıdan fərqli bir adla yaza bilir: "Qaçqın payızı"... Şair özünün "Payız ki, belə başladı" şeirində mən dediyim adı bir dəfə də olsun dilinə gətirmir. Dili od tutacaqmış kimi mətləbi başqa-başqa eyhamlarla qandırır oxucusuna... Yazır ki:

Yurdsuzluqdan saralırıq,

Qapımızı payız döyür.

Sonuncu bənddə isə "Qaçqın payız"ın portretini elə boyalarla tamamlayır ki, az qalırsan bütün rəngləri ovuclayıb gözlərinə çəkəsən... O kəndi bircə dəfə, tək bircə dəfə görmək üçün...

Kəndimizin bir şəkli var

Əlimdə susub bayaqdan.

Payız ki, belə başladı,

Kəndimiz ölər soyuqdan.

Bütün əhvallardan sonra yenə payız haqqındakı misralarım yadıma düşür incə-incə... Uzaqdan havalanan ney səsi kimi...

Məni yada salmağa, yar,

Payız ömrün gülü varmış...

lll

Təsadüfdən gəlib düşsəm yadına,

Bil ki, payızdayıq, bizim fəsildi...

lll

Dərdim hələ uşaqdı,

Payızla oynayacaq...

Və nəhayət... Ən sonda... Yenə də səsimi başıma atıb haray çəkirəm ki:

Dözmədik sarı nazına,

Payızı küsdürdük...

Getdi...

525-ci qəzet 2018.- 9 yanvar.- S.7.