"Azərbaycan tarixi nəsrində Naxçıvan"

DƏYƏRLİ MONOQRAFİYA BARƏDƏ GECİKMİŞ QEYDLƏR

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat İnstitunda həmin institutun elmi katibi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Əli Həşimin (Həşimov) "Azərbaycan tarixi nəsrində Naxçıvan" monoqrafiyasının bugünlərdə təqdimatı keçirildi.

Təqdimatdan bir neçə gün əvvəl bu əsər haqqında məruzə etmək təklif olunanda elmi əsərin bütün məziyyətləri haqqında təqdimat iştirakçılarına dolğun məlumat vermək üçün hazırlaşmağa kifayət qədər vaxtın olmamasına görə əvvəlcə tərəddüd etsəm də, gənc həmkarımın təklifinə yox da demək istəmədim. Beləliklə, qısa zaman kəsiyində əsəri yenidən oxumalı oldum.

Düzdür, bu tədqiqatla işin yerinə yetirildiyi zaman müddətində - 2010-2014-cü illərdə bu və ya digər dərəcədə tanış idim. Həm də müəllifin tədqiqatıyla bağlı olaraq istər mətbuat orqanlarında, istərsə də elmi-kütləvi nəşrlərdə dərc etdirdiyi məqalələri oxumuş, elmi işin müdafiəsinə aparan yolda keçilən mərhələlərdə - müzakirə prosesində, seminarda, elə müdafiə zamanı işlə tanış olmuşdum. Amma təqdimatın məsuliyyəti əsərə yenidən qayıtmaq zərurətini meydana çıxardığından monoqrafiyanı bir daha diqqətlə oxudum.

"Əcəmi" Nəşriyyat Poliqrafiya Birliyində bu ilin birinci rübündə nəşr olunan və 192 səhifədən ibarət olan "Azərbaycan tarixi nəsrində Naxçıvan" əsəri giriş, üç fəsil, nəticə və istifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısından ibarətdir.

Naxçıvanşünaslıq elminin daha geniş, ciddi və məsuliyyətli şəkildə aktuallıq qazandığı son dövrlərdə meydana çıxan elmi əsərlər içərisində bu monoqrafiya özünün bir çox məziyyətləri ilə seçilir. Əsərlə ətraflı tanışlıqdan sonra məndə belə bir qənaət formalaşdı ki, müəllifin bu əsəri riyazi terminlə ifadə etsək, üç fərqli üçbucaqlı tənliyin həlli kimi elmi dövriyyəyə buraxılıb. Daha aydın təsəvvür formalaşdırmaq üçün deyim ki, Əli Həşimov öz tədqiqatında Naxçıvanı tarix, müasir gerçəklik və yazıçı mövqeyindən yola çıxaraq (birinci üçbucaq), roman, povest və hekayələrdə (ikinci üçbucaq), dövr, hadisələr və şəxsiyyətlər prizmasında (üçüncü üçbucaq) öyrənib. Nəticədə, çox sanballı və əhəmiyyətli elmi tədqiqat əsəri ortaya qoymağa nail olub.

Tədqiqatın girişində müəllifin özü də qeyd edir ki, "Monoqrafiyada Azərbaycan tarixi nəsrinin keçdiyi yol izlənmiş, tarixi mövzulu əsərlərdə Azərbaycan tarixinin fərqli dövrlərinin bədiiləşdirilməsi prosesindən bəhs olunmaqla mövzusunu birbaşa Naxçıvandan alan əsərlər diqqət mərkəzinə çəkilmiş, kiçik epizodlarda olsa belə, Naxçıvanla müəyyən bağlılığı olan məqamlar dəyərləndirilmiş, tarixi dövr, müasir gerçəklik və yazıçı mövqeyi üçlüyündə tarixi dövrün əksi məsələləri ətrafında fikir mübadilələri aparılmışdır". Bu zaman müəllif təkcə bədii əsərlərdə Naxçıvanı öyrənməyib, həm də həmin əsərlərdə gerçək tarixin təhrif olunduğu məqamları vurğulamış, bədii təxəyyülün tarixdən daha güclü olduğunu diqqət mərkəzinə çəkmiş, hətta bəzi məsələlərin şərhi zamanı gənc alim dahi mütəfəkkir yazıçılarla üz-üzə dayanmağı da gözə almışdır.

Kitabın birinci fəsli "Naxçıvanın qədim və orta əsrlər tarixi bədii nəsrdə" adlanır və bu fəsil özlüyündə iki yarımbaşlıqda araşdırılır. "XIII əsrə qədərki Naxçıvan tarixinin ədəbi inikası" adlanan birinci yarımbaşlıqda Hüseyn İbrahimovun Atabəylər dövrü zamanı, Möminə xatın türbəsinin tikildiyi 10 illik zamanın ələ alındığı "Əsrin onda biri" romanı, yenə həmin dövrləri əks etdirən Oqtay Salamzadənin "Əsrlərin sirri" romanı, Əzizə Cəfərzadənin Atabəylər hökmdarı Məhəmməd Cahan Pəhləvanın qızı Cəlaliyyədən bəhs edən "Cəlaliyyə" povesti, Mahmud İsmayılın böyük şair Xaqaniyə həsr olunmuş "Xaqani" romanı, Əhməd İsayevin Teymurun Əlincəyə yürüşlərini ehtiva edən "Üsyan" romanı və Atabəylər dövrü hadisələri zamanı Şeyx Nizaminin mərkəzdə dayandığı, xüsusilə qeyd olunan dövrün əhatəli bədii təxəyyüldən keçirildiyi ən mükəmməl tarixi romanlardan biri olan Məmməd Səid Ordubadinin "Qılınc və qələm" romanı tədqiqatçı səriştəsi, analiz və şərh etmə kamilliyi ilə araşdırmaya cəlb olunmuşdur. İkinci yarımbaşlıqda isə "XV-XVIII əsrlər Naxçıvan tarixi bədii nəsrdə" adlanır və buradada bir çox nəsr əsərləri ciddi şəkildə mövzunun tələbləri çərçivəsində öyrənilmişdir. Belə ki, Həmid Arzulunun "Göy geyimli fateh" hekayəsində, Zaman Qarayevin "Əlincə qalası" və İsa Hüseynovun "Məhşər" romanlarında böyük türk sərkərdəsi Teymurun Əlincəyə yürüşlərindən bəhs olunması, hürufiliyin müqəddəs mərkəzlərindən biri olaraq Naxçıvandan pərvəriş tapması, həmçinin, Mahmud İsmayılın "İki od arasında", Fərman Kərimzadənin "Xudafərin körpüsü", Yunus Oğuzun "Təhmasib şah", Elçin Hüseynbəylinin "Şah Abbas" romanları tarixdə Naxçıvan, tarixi nəsrdə Naxçıvan prizmasından tədqiq edilmişdir.

Müəllifin əhatəli araşdırıcılıq məharəti "Naxçıvanın XIX əsr-XX əsrin əvvəlləri tarixinin və görkəmli şəxsiyyətlərinin bədii nəsrdə əks etdirilməsi problemləri" adlı ikinci fəsilin elmi şərhlərində də özünü göstərir. Bu fəslin "Dövrün sosial-siyasi prosesləri tarixi nəsr müstəvisində" adlı birinci yarımfəslində tədqiqatçı Güllü Məmmədovanın "Kalbalı xan", Məhərrəm Zamanın "Maxtalı", Əyyub Abbasovun "Zəngəzur" romanlarını, Həsən Qasımovun "Dağlara çəkildi" povestini əhatəli və geniş şəkildə mövzunun tələbləri çərçivəsində tədqiq etmiş, öyrənilən dövr ərzində Naxçıvanda baş verən sosial-siyasi məsələlərə nəzər yetirmiş öz yanaşmasını yenilikçi fikirlər doğrultusunda ortaya qoymuşdur.

"Tarixi nəsrdə sənətkar və zaman" yarımfəslində isə Məmməd Səid Ordubadinin "Dumanlı Təbriz", Pənahi Makulunun "Xiyabani", Güllü Məmmədovanın "Qarabəkir əfsanəsi" romanlarına, Novruz Nehrəmlinin "Zülmətdə nur" povestinə müraciət edərək bədii nəsrdə tərrənnüm, təsvir, təbliğ olunan və həmin romanlardan görünən Naxçıvan, Naxçıvan insanı, sənətkarı və zamanın bu mühitə, insanlara təsiri, münasibəti zərgər dəqiqliyi ilə gözdən keçirilmişdir.

Əli Həşimovun tədqiqat əsərinin III fəsli "Müasir tarixi gerçəkliklər və tarixi nəsr" adlanır. Digər iki fəsildən fərqli olaraq üçüncü fəsli tədqiqatçı üç yarımbaşlıqda öyrənib. "Tarixi nəsrdə Naxçıvanın sovet dövrünə münasibət məsələləri" adından da göründüyü kimi, Sovetlər quruluşu ərzində Naxçıvan və həmin quruluşa Naxçıvanın münasibəti problemi Həmid Arzulunun "Qaçaq Quşdan" romanı və Güllü Məmmədovanın eyniadlı povesti, həmçinin, Sadıq Zeynalovun "Tarixin qanlı yaddaşı" sənədli povesti əsasında araşdırmaya cəlb olunmuşdur.

Üçüncü fəslin ikinci yarımfəsli "Zaman, xalq və ziyalı problemi" adlanır. Burada da biz XX əsrin əvvəlləri tarixində Naxçıvan ziyalılarının, həmin ziyalılarla xalq arasındakı münasibətlərin, eləcə də xalq ziyalılarının oynadığı rol, ziyalı mövqeləri, bu mövqenin Naxçıvana aidiyyəti, bu və ya başqa dərəcədə təsiri məsələləri ilə tanış oluruq. Bu tanışlıq Hüseyn İbrahimovun dahi mütəfəkkir Hüseyn Cavidə həsr olunmuş "Böhtan" romanı, Süleyman Rəhimovun demokrat yazıçı Mirzə Cəlilə həsr etdiyi "Uğundu" povesti, Məsud Əlioğlunun yenə Cəlil Məmmədquluzadə və Sabir mövzusunun ələ alındığı "Məslək qardaşları" hekayəsi, eyni zamanda, Çingiz Hüseynovun yazıçı və ictimai-siyasi xadim Nəriman Nərimanovdan bəhs edən "Doktor N" ikihissəli romanı üzərində müəllifin təhlil və şərhləri vasitəsilə mümkün olur.

"Azərbaycanın müstəqilliyi uğrunda mübarizə və müstəqillik dövründəki Naxçıvan həqiqətləri bədii nəsrdə" adlı üçüncü və son yarımfəsil zaman etibarıylə bizə daha yaxın bir dövrü əhatə etməsiylə, hadisələrin bir çoxuna yaxşı bələd olduğumuz məsələlərin şərhi ilə yadda qalır. Gənc tədqiqatçı ən yaxın dövrün ictimai-siyasi hadisələrinin yer aldığı və Naxçıvan mövzusunun aktual olduğu bir neçə əsəri dəqiq müşahidələrlə elmi-nəzəri müstəvidə şərh etməyə nail olub. Biz burada Həmid Arzulunun "Qara xəncər", Fərəc Fərəcovun "Aydın sabahlar" və Güllü Məmmədovanın "Mənim üçün varsan" romanları işığında öz elmi baxışını ortaya qoyan müəllifin özünəməxsus elmi mülahizələrinə şahid oluruq.

Sovetlər Birliyinin dağılmasına aparan yol, bu yolda Naxçıvanın oynadığı rol, Naxçıvanda ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə həyata keçirilən ictimai-siyasi məsələlər, xalqın inam bəslədiyi liderin xalqın tələbinə verdiyi cavab və digər məsələlər fonunda Naxçıvan məsələsi əhatəli şəkildə təhlil süzgəcindən keçirilib.

Monoqrafiyanı oxuduqca müəllifin geniş irudisiyası, təhlil və şərhetmə qabiliyyəti, elmi yeniliyə əməl etmə prinsipi, özündən əvvəlki tədqiqatçıların bu məsələyə münasibətindən xəbərdarlığı, zəngin mütaliəsi, ən əsası isə tarixi hadisələrə bələdliyi, tarixi yaxşı mənimsəməsi və Naxçıvan tarixini dəqiqliklə öyrənməsi oxucunun diqqətindən yayınmır. 200-ə yaxın mənbəyə müraciət edən müəllifin türk və rus dilindəki məxəzlərdən istifadəsi, internet resurslarına müraciəti işin sonunda əldə edilən mühüm nəticələrində özünü dolğun şəkildə göstərir. Bunun nəticəsidir ki, Əli Həşimov uğurlu elmi yenilikləri ilə yadda qalır. Nəticə hissəsində qeyd olunan aşağıdakı fikir monoqrafiyanın sanbalı haqqında çox söz deyir: "Azərbaycan tarixi nəsrində Naxçıvan mövzusu bütöv və sistemli şəkildə ilk dəfə olaraq tədqiq olunmuşdur. Burada yalnız tarixi romanlar deyil, mövzu ilə bağlı olan roman, povest və hekayələr tədqiqata cəlb edilmişdir. Mövzusu birbaşa Naxçıvanla bağlı olan əsərlərlə yanaşı, ayrı-ayrı epizodlarında bu qədim diyardan bəhs olunan əsərlər də tədqiqata cəlb olunaraq Naxçıvan tarixinin müvafiq dövrünün ədəbi əksi məsələləri dəyərləndirilmişdir. Tarixi nəsr nümunələri tarixi mənbələr, əsərlər haqqında mətbuat və ədəbi tənqidin fikirləri əsasında müqayisəli şəkildə təhlil olunmuş, Azərbaycançlıq ideologiyası əsas götürülməklə məsələlərə milli müstəvidən yanaşılmışdır".

Bütövlükdə, 50-yə yaxın bədii əsərin tədqiqata cəlb olunduğu "Azərbaycan tarixi nəsrində Naxçıvan" monoqrafiyası Azərbaycan elmi-tənqidi mühitində özünəməxsusluğu ilə seçilən zəhmətli elmi araşdırmaların uğurlu yekunudur. Xüsusilə, tədqiqat Naxçıvanşünaslıq bazasının zənginləşməsində də böyük rol oynayacaqdır. Bu mənada 2017-ci ilin əvvəlində nəşr olunan bu monoqrafiya münasibəti ilə müəllifə kitab haqqındakı gecikmiş fikirlərimlə təbriklərimi çatdırır, bundan sonrakı elmi fəaliyyətində bu miqyasda sanballı uğurlar arzulayıram.

Elxan YURDOĞLU-MƏMMƏDOV

AMEA Naxçıvan Bölməsi İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun Folklorşünaslıq şöbəsinin müdiri, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet 2018.- 10 yanvar.- S.7.