Bəkir Çobanzadə: parlaq zəkalı alimin incə ruhlu şairliyi

Ömür kitabı yarımçıq qalan sənətkarlardan biri də Bəkir Çobanzadə olmuşdur. O, müəllim, filosof, dilçi alim, ədəbiyyatşünas, ən nəhayət, incə ruhlu bir şair idi.

Onun lirik şeirləri bizə qısa bir ömür yaşamış tatar xalqının nakam oğlu Qabdulla Tukayın poeziyasını xatırladır. Bu poeziyanın mayasında xalqa doğmalıq, soy-kökə bağlılıq, adət-ənənəyə hörmət, tarixi keçmişlə fəxr etmək əsas amillərdən biridir . “Mənəm Çingiz, Teymur xanın nəvəsi, onlar gedən yolu mən də gedirəm”, - deyən şair öz ulu keçmişinə səyahət etməkdən qürur duyur. Bu duyğu onu əzmkar etmiş, səsinin bütün ellərə yayılmasını, “qoyun mən bağırım, sonra kiriyim, Kırımda, həm Kaşqarda yurdum deyib yürüyüm” deməklə, səsinin və sözünün sərhədləri aşmasını, türk torpaqlarının sərhədlərinin sonsuzluğuna oxucunun diqqətini cəlb edir. Bu səs uzun illər tatar xalqını milli azadlıq uğrunda mübarizəyə səsləmiş, öz azadlığı uğrunda qan tökməyə hazır olan bir tatar balasının “iç dünyasının” naləsidir.

B.Çobanzadənin diqqəti çəkən şeirlərindən biri də “Dana doğru” şeiridir. Şeirin birinci misrasında şair “zülmət gecə, yer görünmür, ulduz yox” deməklə, tatar xalqının əsarət altında, yəni zülmətdə olduğunu, insanların öz torpaqlarında hüquqsuzluğunu, bu xalqı oyadacaq bir qəhrəmanın-ulduzun olmadığını ürək ağrısı ilə dilə gətirir. Şeirin sonrakı misralarında şair “süzər atım, yaydan çıxıb sanki ox” deməklə, mübarizəyə hazır olduğunu, onun qarşısını heç nəyin ala bilməyəcəyini, özünü “yaydan çıxmış ox”la müqayisə etdiyini görürük. Şair şeir boyunca dana - gələcəyə, azadlığa, işıqlı sabahın açılmasına doğru irəliləməkdədir, o, şəhid məzarlarından keçərkən ehtyatlı olmağı tövsiyə edir. Buradakı şəhid ruhlarının nigarançılığı onu qorxudur. Çünki bu şəhidlər vətən uğrunda qan töküb, can vermişlər. Şairin özü ilə qurduğu daxili monoloq şeir boyunca diqqəti cəlb edir. “həmsöhbət bir səs, bir rəy, bir ideal daşıyıcısıdırsa, auditoriya həmsöhbətlər çoxluğudur. Monoloq-hekayədə əsas qəhrəman hekayəçi kimi çıxış edir, əsas hadisələr də bütövlükdə onun dilindən nəql olunur”.

Dana - azadlığa doğru yürüyən qəhrəman dağlarını, düzlərini azad görmək istəyir, orada insanların xoşbəxt gələcəkləri üçün çalışır. İllər boyu əsir düşmüş xalqın “dovşanlar” gəzən dağlarında aslanlar oylağının olmasını arzulayır. Lirik qəhrəman dana-azadlıq uğrunda vuraşmaq üçün and içdiyini bildirir, bu davanın-vuruşun bir qan davası olduğunu da bizə xatırladır. “Bitərmi düşmənlə bu qan davası?” deyən qəhrəman başından keçməyə razıdır, amma yurdunun bir qarışından belə keçməyəcəyini bildirir. “Bəzən hadisələr müəllifin dilindən nəql edilir və qəhrəmanın səsi müəllif səsindən sonra daxili monoloq başlayır. Bəzən isə hadisələr müəllifin dilindən nəql olunsa da, müəllif səsi qəhrəman səsi ilə qovuşur, təhkiyənin xüsusi tipi - vasitəli nitq yaranır və daxili monoloq vasitəli nitq formasında olur”. Şeirin sonuncu bəndində lirik qəhrəman arzusuna yetişib. O, azad olmuş xalqının simvolu kimi xalqının qəhrəman, şair oğlu Colpanı tapdığını bildirir. Onun simasında azadlığı əldə edib, artıq qəhrəman gözlərinin “haqq nurundan qamaşdığını” deyir.

B. Çobanzadə tatar xalqının düşünən beyni kimi, qan yaddaşında babalarının ruhunu daşıyırdı. Tatar xalqının müstəqilliyi onun bədii yaradıcılığının leytmotivini təşkil edirdi. Sənətkar hansı mövzuda yazmasından asılı olmayaraq, son anda tatar xalqı ilə baş-başa qalır. Milli azadlıq problemi sənətkarın təltəlşüurunda kök salan və onu narahat edən başqa problem idi. Ramiz Əskər yazır: “Tatar xalqının əsarət altında inləməsi, milli zülm və istismar onu son dərəcə üzür. Onu, “ yox imzaları imzalar içində” deyən Azərbaycanın nakam şairi M.Hadi ilə müqayisə edirik .

Millətlər yarışı başlandı çoxdan,

Hər xalqın var orda ayğırı, atı.

Zavallı tatarın duyulmur səsi,

Zavallı tatarın yox orda adı.

B.Çobanzadə ulu keçmişi, Çingiz xan, Batı xan, Teymuru kimi qəhrəmanı olan bir xalqın oğludur. Bütün bədii yaradıcılığı boyu bu qürur hissi onun şeirlərində duyulmaqdadır. Keçmişi yada salmaq, müasir oxucusuna kimliyini xatırlatmaq B.Çobanzadə yaradıcılığından qırmızı bir lent kimi keçir. Şairi sıxan künci-möhnətdə qalıb zar-zar ağlayan vətənin yaralarıdır.

Ədəbiyyatda sətiraltı ifadələr, eyhamla danışmaq, orta əsr şeirində isə “təlmih” adı ilə tanınan istifadə üsulları var ki, sənətkar dövrün, zamanın təhlükəsindən qorunmaq üçün bu kimi priomlardan istifadə etmək ehtiyacında olur. B.Çobanzadə də “Bir saray quracağam” adlı şeirində bu üsuldan istifadə edib. Şair bu şeiri 1920-ci ildə yazıb. Şeirdə şairin xalqını azad görmək istəyi öz əksini tapıb. İlk misrada “bir saray quracağam, xan olmasın içində” deməklə, xalqına ağalıq, hökmran olacaq birisini istəmir, tatar xalqını azad, müstəqil, heç bir dövlətdən asılı təsəvvür etmək belə xəyalına gətirmir. Sonra isə fikirlərini davam etdirən şair “qul, kasıb, aclıq, zülm, qan, ölüm, olmasın içində” deyir. Deməli, şair kölə, xalqının müti olmasını istəmir. Xəyalən qurduğu sarayda əmin-amanlıq, sədaqətin, xoşbəxtliyin olmasını arzulayır.

Daşını yad eldən gətirməyin heç,

Yetər öz yurdumda kəsilən kərpic.

Qoy hündür olmasın dağ zirvəsi tək,

Təməlli, bərk olsun nur guşəsi tək.

Deməli, şair öz ölkəsinə işıqlı bir sabah arzusundadır. Xoş baharın carçısı kimi əsən küləklərin hər qapını döyməsini istəyir.

Bədii ədəbiyyatda daxili monoloq - daxili nitq, söhbət və düşüncə formasında təzahür edib, birinci şəxsə aid təhkiyəyə çevrilir.

Türk xalqlarının poeziyasında aparıcı mövzulardan biri də dağlara xitabən yazılan şeirlərdir. İnsan-dağ əlaqəsinin insan düşüncə tərzində, onu etnik yaddaşındakı yeri bizdə bəzi mifoloji və dini təsəvvürlərin formalaşmasına gətirib çıxarıb. İlkin əcdadlarımızın şüur və düşüncəsində dağ kultunu müxtəlif təzahür formaları mövcud olmuşdur. M.Seyidova görə, “müqəddəs başlanğıc sayılan dağ, eləcə torpaq və xüsusi ilə onlarla bağlı Günəş bütün varlığın - heyvanatın, insanların, nemətlərin yaradıcısı, anası-atası kimi qəbul olunur. Torpaq başlıca olaraq na başlanğıcı sayılmışdır. Dağlara zaman-zaman insanlar müqəddəs varlıq kimi sitayiş etmiş, qız-gəlinlər onlardan yaşınmış, bəzən də insanlar onları özlərinə sitəmgah saymışlar. Müəyyən dövrlərdə dağlar mərdlik, vüqar simvolu kimi ədəbiyyatda yer almış, onların mərdlikləri ilə öyünmüşlər. Fəlakət və müharibələr zamanı insanlar öz yurd-yuvalarını tərk etdikləri anda, dağlar vüqarla yerlərində dayanıb sinələrini düşmənə sipər etmişlər. Ədəbiyyatımızda dağlara xitabən yazılan şeirlər də tamamən başqa-başqa anlamlar kəsb etməkdədir. Bu baxımdan Çobanzadənin bədii yaradıcılığında “Uzaq dağlar” şeiri şairin həsrətinin sorağından xəbər verən bir mətləbi bizə xatırladır. Şeirin ilk üç misrasını bədii sual əsasında quran şair, dağlardan onu xatırlamasını, yadına saldığını xəbər alır.

Siz də məni anırmısız,

Tez-taz yada salırmısız,

Mənim üçün yanırmısız,

Başı göyə yetən dağlar?!

Ağlayan, zikr edən dağlar.

B.Çobanzadə klassikləri oxuyub onlardan bəhrələnməklə yanaşı, onu maraqlandıran məsələlərə də münasibətlərini bildirmiş, yeri gəldikcə dünya korifeyləri ilə bu dühalar arasında müqayisələr də aparmaqdan çəkinməmişlər. Belə ki, B.Çobanzadə yaradıcılığında Avropa alimlərinin türkologiya elminə, şərq alimlərinin - Mahmud Kaşqarlı divanının dilinə, Mövlana Füzulinin yaradıcılığına, M.F.Axundzadənin komediyalarının dilinə, Turk dilinin qanunauyğunluqlarına münasibət bildirmələri, onların Türk xalqına olan münasibətləri böyük mütəfəkkiri hər zaman maraqlandırmışdır. B. Çobanzadəni düşündürən ən ümdə məsələlərdən biri də türk dili, şərq mədəniyyət və ədəbiyyatını dünya alimlərinin necə qiymətləndirməsi idi.

Onun yaradıcılığında dil problemi, başqa dillərə münasibət, ana dilinin yasaq olması kimi mühüm məsələlər əsas yerlərdən birini tuturdu. B.Çobanzadənin elmi yaradıcılığının əsasını dilçiliyə həsr etdiyi elmi yeniliklər təşkil edir. O, bu fəaliyyətində təkcə türk dili problemlərinin deyil, həm də xarici alimlərin türk dilinə olan münasibətləri, bu dilə verdikləri dəyərlər, bu dilin geniş imkanlarından söz açmasıdır. Bütün bunlardan başqa, sənətkar ana dili ilə bağlı fikir və duyğularının poetik sözə çevirərək bu yolla da onu oxuculara çatdırmağı özünə borc bilir.

Hər şeydən öncə B.Çobanzadə öz dilini sevən, o dil ilə fəxr edən dilçi bir alim olmuşdur. Biz B.Çobanzadənin bədii yaradıcılığında ana dilinə münasibət məsələlərini o zamanın, dövrün təzyiqlərindən qorunmaq üçün həm açıq, həm də yarızarafat, yarıciddi şəkildə söylədiyini də görürük. Bu mövzu ilə bağlı şairin satirik ruhlu şeirlərinə də rast gəlirik. Onun “Student” şeiri satirik üslubda yazılıb. Yarısatirik üslubda yazılan bu şeirdə əslində tatar xalqının faciəsi əks olunur. Şeirdə “Qoy, rusca öyrənsin bizim uşaqlar” deməklə, şair çox dil bilməyi peyğəmbərin də dil öyrənməyə böyük önəm verməsini şeirdə oxucuların diqqətinə çatdırır. Dil öyrənməyin başqa yönlərini oxucuya anladır. “Bir daha yalvarma həftələr boyu İvana, Mişaya, tanış-bilişə” deməklə, öz vətənində dilində qanunların işləmədiyini, öz dilində tədrisin, təlimin olmadığını, dilinin yasaq olduğunu, bu dildə heç bir sənədin hazırlanmadığını ürək yanğısı ilə dilə gətirir.

Şairin dil haqqında yazdığı şeirlərdən biri də “Ana dili” şeiridir. Bu şeiri B.Çobanzadə 1928-ci ildə Budapeştdə qələmə alıb. Şeirdə lirik qəhrəmanın daxili iztirabları, vətən, xalq, doğma dil həsrəti öz əksini tapıb. Lirik qəhrəman öz xalqı, bu dildə danışan insanlar üçün darıxdığını, sıxıntılar keçirdiyini, yad dildə danışan insanların danışığı onu sıxdığını poetik şəkildə oxucuya çatdırır. Doğma dili üçün darıxan qəhrəman “öz dilini quşlara, qurdlara öyrədəm səni” deməklə, başqa varlıqların belə onun dilində ötməsini, danışmasını istəyir.

Bilmirəm türkmidir, tatarmı adın,

Şirinsən, dadlısan tanrıdan dadın.

Həm türkdə, tatarda sənin sözlərin,

İkisi birlikdə məhsun gözlərin...

İstərəm mən səni hər yanda görəm,

İnci sözlərindən dastanlar hörəm.

B. Çobanzadənin incə ruhlu şeirləri ilə tanış olduqca bu böyük sənətkarın öz xalqı yolunda göstərdiyi fədakarlığın bir daha şahidi olduq. Türk ədəbiyyat və mədəniyyətinin köklərinin çox-çox dərinlərə gediyini, bu dilin və ədəbiyyatın xalqın həyatında oynadığı rolu bir daha B.Çobanzadənin bədii yaradıcılığında poetik sözün qüdrəti ilə necə məna kəsb etdiyinin şahidi olduq.

Xuraman HÜMMƏTOVA

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

hummətovax@mail.ru

525-ci qəzet.-2018.-13 yanvar.-S.18.