Böyük ədəbiyyat müəllimi

Universitetin filologiya fakültəsinə daxil olanda, təbii ki, ədəbiyyatşünaslıq elminin üç hissədən ibarət olduğunu az-çox bilirdim (və bunu bilməsəydim, mən heç Universitetin həndəvərinə də yaxın gəlməzdim): ədəbiyyat tarixi, ədəbiyyat nəzəriyyəsi və ədəbi tənqid.

Ancaq birinci kursun elə ilk günlərindən bizə "Ədəbiyyatşünaslığa giriş"dən mühazirə oxuyan (və görkəmli yazıçı olmaqdan başqa, həm də bu aparıcı ixtisas fənninin yaradıcısı) Mir Cəlal müəllim dedi ki, ədəbiyyatşünaslıq elmi ən azı üç hissədən ibarətdir: birincisi, ədəbiyyat tarixi; ikincisi, ədəbiyyat nəzəriyyəsi; üçüncüsü, ədəbi tənqid... Sonra, adəti üzrə, bir az fasilə verib əlavə etdi: bir də ədəbiyyatın tədrisi... Mir Cəlal müəllim yeri gəldikcə ədəbiyyatın tarixi, nəzəriyyəsi, ədəbi tənqid barədə kifayət qədər danışdı, ancaq ədəbiyyatın tədrisi barədə heç nə demədi. Və elə ki professor Camal Əhmədov sonrakı kurslarda auditoriyaya daxil olub "Ədəbiyyatın tədrisi metodikası"ndan mühazirəyə başladı, bildik ki, ustad nəyi nəzərdə tuturmuş...

Pedaqoji İnstitut tələbələrindən fərqli olaraq Universitet tələbələrinə bu fənni sevdirmək ən azı ona görə çətin idi ki, bizim, demək olar ki, heç birimiz nə vaxtsa orta məktəb müəllimi ola biləcəyimizi təsəvvür eləmirdik. Və nə yaxşı ki, Camal müəllim bunu bizdən də yaxşı bilirdi... Odur ki, ilk mühazirələrdən söhbətə bir metodistdən çox, ümumən ədəbiyyatşünas kimi başladı, ümumiyyətlə ədəbiyyatdan danışdı, ədəbiyyat müəllimliyinin Firidun bəy Köçərlidən bəri gələn ənənələrini elə şirin dillə anlatdı, hamımız hiss etməli olduq ki, Mir Cəlal müəllim ədəbiyyatşünaslıq elminin üç hissədən deyil, ən azı üç hissədən ibarət olduğunu deməkdə haqlı imiş...

Camal Əhmədov bizdə, ilk növbədə, ədəbiyyat müəllimi haqqında təsəvvür aşılamağa çalışdı. Və onu da dedi ki, siz, ola bilsin, heç vaxt istər orta, istərsə də ali məktəbdə dərs deməyəcəksiz, ancaq bütün hallarda cəmiyyət sizə ədəbiyyat müəllimi kimi baxacaq, ona görə də ədəbiyyatı bilmək, hiss etmək, ədəbiyyatla yaşamaq azdır, onu ətrafdakılara sınanılmış qaydalar, üsullarla öyrətməyi, təbliğ eləməyi, sevdirməyi bacarmaq da lazımdır.

Camal Məhərrəm oğlu Əhmədov 1928-ci ilin ilk günündə - yanvar ayının 1-də Qazax rayonunun Aşağı Əskipara kəndində doğulmuş, orta təhsilini başa vurduqdan sonra 1945-ci ildə Azərbaycan (indiki Bakı) Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsinə daxil olmuşdur. Universiteti bitirib əvvəl bir neçə il müəllimlik etmiş, sonra isə Elmi-Tədqiqat Pedaqogika (indiki Təhsil Problemləri) İnstitutunda çalışmağa başlamış gənc ədəbiyyatşünas-pedaqoq 1954-cü ildə "Orta məktəbdə Cəfər Cabbarlının həyat və yaradıcılığının öyrənilməsi üsulları" mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etmişdir ki, bu, Azərbaycanda ədəbiyyatının tədrisi metodikası sahəsində müdafiə olunmuş ilk elmi əsərdir.

Camal Əhmədovun həyatının (və yaradıcılığının) gənclik illəri Elmi-Tədqiqat Pedaqogika İnstitutunda keçmiş, həmin İnstitutda çalışdığı 50-ci, 60-cı illərdə, həqiqətən, öz elmi-nəzəri mükəmməlliyi, praktik-metodiki miqyası ilə seçilən milli bir "ədəbiyyat tədrisi məktəbi" yaratmağa nail olmuşdur.

Professor Əjdər Ağayev bu barədə yazır:

"Mən onun ədəbiyyata, ədəbiyyatın tədrisinə aid məqalələrini hələ tələbə ikən, sonra isə 1960-cı illərin əvvəllərində ədəbiyyat müəllimi işləyərkən oxuyardım. İş elə gətirdi ki, 1965-ci ildən aspirantı olduğum Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Pedaqoji Elmlər İnstitutunda Camal müəllimlə birlikdə çalışası oldum. O, mənim üçün şəxsən tanıdığım örnək insana, əsərlərindən və məsləhətlərindən öyrəndiyim bir müəllimə çevrildi".

Əjdər müəllim onu da əlavə edir ki, "doğrudur, o zaman professor Əliyar Qarabağlı kimi mahir, nüfuzlu ədəbiyyat metodisti vardı. Amma o, özü-özünü yetişdirmiş metodist idi... Camal müəllim ixtisaslı elmi kadrlar hazırlığı sahəsində ilk addımı atmış oldu... Camal Əhmədov elmi məktəbi hələ 1950-ci illərin sonlarından yaranmağa başlamışdı".

Həmin məktəbin ilk yetirmələrindən olan professor Şəmistan Mikayılov isə müəllimi, "elmdə öz sözü, öz izi olan alim" haqqında deyir: "Camal Əhmədov namizədlik dissertasiyasını müvəffəqiyyətlə müdafiə etdikdən sonra Elmi-Tədqiqat Pedaqoji Elmlər İnstitutunda ədəbiyyatın tədrisi metodikası üzrə baş elmi işçi işlədi. Bundan sonra bu sahəni özü üçün ixtisas seçənlər, o cümlədən, bu sətirlərin müəllifi onun ətrafına toplaşaraq ədəbiyyat tədrisinin müxtəlif problemləri üzrə araşdırmalar aparır və maraqlı metodik yazılarla pedaqoji mətbuatda çıxış edirdilər. Etiraf etmək lazımdır ki, Camal müəllim araşdırıcılıq səriştəsi və mətbuatda ardıcıl çıxış etmək baxımından həmkarlarından fərqlənirdi".

Professor Camal Əhmədovun 2015-ci ildə Azərbaycan Milli Kitabxanası tərəfindən professor Kərim Tahirovun redaktorluğu ilə nəşr olunmuş "Biblioqrafiya"sı (tərtibçilər: Mədinə Vəliyeva və Sevgiyə Əsədova) göstərir ki, 50-ci, 60-cı illərdə ilk yüksəkixtisaslı ədəbiyyat metodistinin ona qədər kitabı, yüz əlliyə qədər elmi, elmi-publisistik məqaləsi çap olunmuşdur.

"Dördüncü sinfin Ana dili dərsliyinə metodik göstərişlər" (1965), "Ədəbiyyat dərslərində bədii təhlil"dən (1967) başqa digər kitabların həmmüəliflidir ki, buraya "V-VIII siniflərdə ədəbiyyat tədrisi" (1961), "Yazı təliminin bəzi məsələləri" (1961), "Ana dili" (1963-cü ildən 1970-ci ilə qədər), xüsusilə, "Orta məktəbdə ədəbiyyat tədrisi" (1966) kimi dəyərli əsərlər daxildir. Həmin illərdə bu cür həmmüəlliflik, bir tərəfdən, tədris işinin kollegial xarakterindən irəli gəlirdisə, digər tərəfdən, Camal Əhmədovun təbiətindəki kollegiallığın nəticəsi, azsaylı mütəxəssisləri başına toplamaq, onlarla birgə çalışmaq məharətinin göstəricisi idi. Və təsadüfi deyil ki, Camal müəllimin bu cəhətini onun həmkarları, tələbələri dəfələrlə qeyd etmişlər.

Ardıcıl, səmərəli, peşəkar axtarışlar, araşdırmalar ona gətirib çıxardı ki, Camal Əhmədov hələ kifayət qədər cavan yaşlarında "Azərbaycan ədəbiyyatının tədrisi tarixi (XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəlləri)" mövzusundakı doktorluq işini tamamlayıb 1970-ci ildə müvəffəqiyyətlə müdafiə etdi. Azərbaycan (indiki Bakı) Dövlət Universiteti filologiya fakültəsinin Elmi Şurasında olmuş müdafiə barəsində o illərdə "Azərbaycan müəllimi" qəzeti yazmışdı:

"Dissertasiyanını rəsmi opponentləri: pedaqoji elmlər doktoru, professor A.Abdullayev, pedaqoji elmlər doktoru, professor N.Kazımov, filoloji elmlər doktoru, professor A.Zamanov, habelə əsər haqqında müsbət rəy söyləmiş Azərbaycan SSR EA-nın həqiqi üzvü F.Qasımzadə, Əməkdar elm xadimi, pedaqoji elmlər doktoru, professor Ə.Seyidov, Azərbaycan SSR EA-nın müxbir üzvü F.Köçərli, psixologiya elmləri doktoru, professor Ə.Bayramov və başqaları bu dissertasiyanın təkcə metodik fikir tariximizdə deyil, həm də ictimai fikrimiz və Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi sahəsində irəliyə doğru atılmış faydalı və cəsarətli bir addım hesab etmişlər".

"Azərbaycan ədəbiyyatının tədrisi tarixi" dissertasiyası, eləcə də onun əsasında 1971-ci ildə nəşr olunmuş "Azərbaycan ədəbiyyatının tədrisi tarixindən" monoqrafiyası bu günə qədər həmin mövzuda ən mötəbər tədqiqat işi sayılır ki, burada Azərbaycan ədəbiyyatı tədrisi tarixinin qədim dövrlərdən başlayaraq, demək olar ki, bütün tarixi araşdırılmış, XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərinə isə, tamamilə təbii olaraq, daha çox diqqət verilmişdir.

70-ci illərin əvvəllərindən etibarən Camal Əhmədovun elmi-pedaqoji fəaliyyətinin (və yaradıcılığının) birinci mərhələsi bitib ikinci mərhələsi başlayır... İnstitutdan Universitetə keçən müəllim-tədqiqatçının 70-ci, 80-ci illərdə bir sıra kitabları, iki yüzə qədər elmi, elmi-publisistik məqaləsi çap olunmuşdur. Və həmin illərin elmi-metodiki axtarışlarının ən mühüm yekunu 1992-ci ildə nəşr edilmiş fundamental "Ədəbiyyat tədrisi metodikası" dərslik-monoqrafiyası oldu ki, bu əsər "Azərbaycan ədəbiyyatının tədrisi tarixi"ndən sonra ədəbiyyat tədrisşünaslığı sahəsində görülən ikinci miqyaslı iş idi.

Akademik İsa Həbibəyli doğru olaraq göstərir ki, "o zamankı ideoloji-pedaqoji mühitin özünəməxsus çətinliklərinə baxmayaraq, Camal Əhmədov məsələnin siyasi tərəfinə toxunmadan ustad bir pedaqoq alim kimi Azərbaycan ədəbiyyatının xalqın tarixi, həyat yolu və mübarizəsi ilə əlaqəli şəkildə tədrisinə əhəmiyyət verilməsini zəruri şərtlərin sırasına çıxarmışdır... Sözün böyük mənasında o, yüksək maarifçi ziyalılıqla pedaqoji elmin, maarifpərvər ideyaların vəhdətini özündə əks etdirən gerçək bir insan və alim ömrü yaşamışdır".

Heç şübhəsiz, professor Camal Əhmədov, ilk növbədə, görkəmli ədəbiyyat tədrisi metodisti idi və onun bu sahədəki əsərləri Azərbaycan elminin, təhsilinin, mədəniyyətinin tarixində əbədi, heç vaxt pozulmayacaq izlər qoymuşdur. Camal müəllim ümumən ədəbiyyatşünas, xüsusilə tənqidçi kimi də geniş fəaliyyət göstərmiş, müasir ədəbi prosesi dəyərləndirən çoxlu sayda məqalələr yazmış, uşaq ədəbiyyatının problemlərinə ayrıca diqqət yetirmiş, "Uşaq və zaman" kitabı (1986) nəşr olunmuşdur. Bununla belə, o, tənqidçi-ədəbiyyatşünas fəaliyyətində də, ilk növbədə, böyük pedaqoq-müəllim idi, müasir Azərbaycan ədəbiyyatının müxtəlif nəsillərinin görkəmli nümayəndələrinə həsr etdiyi məqalələrində onların yaradıcılığını daha çox mənəvi-əxlaqi meyarlarla təhlil edib dəyərləndirməyə çalışırdı. Məsələn, Süleyman Rəhimov haqqında yazırdı:

"Otuz ildir ki, o, qələmə aldığı hadisələr içərisində dolaşır, qəhrəmanları ilə yaşayıb mübarizə edir, yüz yol, bəlkə daha artıq, təsvir etdiyi hadisələrin planını cızır, onları xəyalında canlandırır, xarakterlər yaradır, yazır, hey yazırdı. Süleyman Rəhimovun "Şamo" əsəri belə yaranmış, belə böyümüş və haqlı olaraq ədəbiyyatımızın ən gözəl nümunələri sırasında öz yerini tutmuşdur. Xalqımızın adət-ənənələrinin dolğun və realist təsviri, Azərbaycan təbiətinin füsunkar gözəllikləri, ailə və məişətdəki ən tipik cəhətlər, xalqlar dostluğu "Şamo" romanı üçün ən səciyyəvi xüsusiyyətlərdir".

Elçin haqqında isə deyirdi:

"Elçinin qəhrəmanları müasir və intellektual adamlardır. Onlar incəsənəti sevir, ondan baş çıxarırlar. Bu qəhrəmanlar həyatın estetik gözəlliklərini dərk etməyə və qiymətləndirməyə layiq adamlardır. Elçinin hekayələrinin əsas qəhrəmanları gənclərdir. O, gənclərdən necə yazmağı yaxşı bilir, yaxşı bacarır. Yazdığı hekayələr müasir oxucunu arxasınca aparır, ona istiqamət verir. Həyat və sənət haqqında bilikləri zənginləşdirməyə və dərinləşdirməyə kömək edir".

Professor Camal Əhmədov anadan olmasının 70, elmi-pedaqoji fəaliyyətinin 50 illiyi qeyd ediləndən bir il sonra - 1999-cu ilin noyabr ayının 5-də dünyasını dəyişdi. Və özündən sonra bu dünyada böyük bir ədəbiyyat müəllimi obrazı qoyub getdi. Elə bir obraz ki, nəsildən nəslə ötürülərək milli-mənəvi sərvət kimi həmişə elmimizə, təhsilimizə, mədəniyyətimizə mütəvaze olduğu qədər də mütərəqqi təsirini göstərəcək, neçə-neçə ədəbiyyat müəllimi nəsillərinin yetişməsinə xidmət edəcəkdir.

Nizami CƏFƏROV

525-ci qəzet.- 2018.- 16 yanvar.- S.7.