Kino tənqidimizin tarixindən bir səhifə

Kino tariximizin hərtərəfli şəkildə, ilkin mənbələr əsasında öyrənilməsi üçün müvafiq resenziyalar da özünəməxsus əhəmiyyət daşıyır.

Bu baxımdan Tiflisdə çıxan "Yeni fikir" qəzetinin 28 yanvar 1926-cı il tarixli 1001-ci sayında Ələkbər Qərib Naxçıvanlının "Teatro və musiqi" rubrikasında "Ə. Q" imzası ilə dərc etdirdiyi "Kinolarda "Bismillah" adlı məqaləsi də maraq doğurur.

Təsəvvür tamlığı üçün xatırladaq ki, 1922-1927-ci illərdə Tiflisdə Azərbaycan dilində çıxmış "Yeni fikir" qəzetində çalışan Ələkbər Qərib həmin şəhərdə yazıçı Böyükağa Talıblının rəhbərlik etdiyi ədəbiyyat dərnəyinin işində Eynəli bəy Sultanov, Rzaqulu Nəcəfov və digər ziyalılarla birlikdə yaxından iştirak edib. Tiflisdə 1926-cı ildə nəşrə başlayan "Dan yıldızı" jurnalının fəaliyyətində də Ələkbər Qəribin ciddi xidmətləri olub. Təsadüfi deyil ki, jurnalın ilk yeddi sayı məhz onun məsul redaktorluğu ilə çıxıb. Sonra isə Ə. Qəribin də daxil olduğu "heyəti-təhririyyə" yaradılıb. Həmin illərdə Tiflisdə çıxan "Qızıl şəfəq" adlı mətbuat orqanının səhifələrində də yazıçının imzasına rast gəlirik. Həmçinin, 1920-ci illərin ortalarında Tiflisdə Mirzə Davud Hüseynovun sədrlik etdiyi "Yeni əlifba dostları cəmiyyəti"nin fəal üzvləri sırasında qaynaqlarda Ələkbər Naxçıvanlının da adı çəkilməkdədir. 1920-ci illərdə o, Bakıda çıxan rəsmi dövlət qəzeti "Kommunist"in Tiflis şəhərindəki müxbiri kimi də səmərəli publisist fəaliyyət göstərmişdir...

Dini fanatizmin tənqidinə həsr olunmuş "Bismillah" filmi 1925-ci ildə çəkilmiş, Bakıda, Moskvada və digər şəhərlərdə nümayiş etdirilmişdi. Ə.Qəribin "Kinolarda "Bismillah" resenziyası filmin Tiflisdə nümayişi ilə əlaqədar qələmə alınmışdı. Ə. Qərib sadəcə informasiya vermək yolunu tutmamış, filmdəki rejissor işi, aktyor oyunu, dil məsələləri və s. barədə özünün maraqlı fikirlərini də nəzərə çatdırmışdı. Müəllif "Bismillah"ın həyati, təbii və inandırıcı olduğunu vurğulayır, əsas tematikasına da diqqət yönəldirdi. Ə.Qərib məşhur aktyor Abbas Mirzə Şərifzadənin bu filmdə rejissor kimi ciddi işin öhdəsindən də layiqincə gəldiyini, "müqtədir bir rejissor olduğunu isbat etdiyini" nəzərə çatdırırdı.

"Bismillah" filminin aktyor heyəti də ümumən qüvvətli idi. Bu filmdə Kazım Ziya, Mirzəağa Əliyev, Mustafa Mərdanov, İbrahim Azəri, Mirseyfəddin Kirmanşahlı kimi istedadlı sənətkarlar çəkilmişdilər. Ə.Qərib resenziyada aktyorların rollarını da müfəssəl şəkildə dəyərləndirmiş, xüsusən onların ifalarındakı təbiiliyə fikir vermişdi. Tənqidçi filmdəki Qulu rolunun ifaçısı Mustafa Mərdanovun oyununu yüksək qiymətləndirmişdi: "Aktyor burada da o qə-dər təbiidir ki, onun Mərdanov deyil, doğrudan da, avam, yazıq və cahil kəndli Qulu olduğuna bizdə şübhə oyanmayır".

Milli teatrın və kinonun inkişafı naminə azərbaycanlı aktrisaların hazırlanması, onların formalaşması üçün şərait yaradılması kimi aktual məsələlərə Ə. Qərib də laqeyd qalmamış, həmin məqama da toxunmuşdu: "Bismillah" şəkilində (filmində -H.H.) qadın rolları o qədər sadədirlər ki, Bakı kimi mərkəzdə o rolları oynayacaq türk qızları istədiyimiz qədər tapıla bilər. Budur ki, qadın rollarının rus qadınları tərəfindən oynanmasına biz çox təəccüb ediriz. Bəs nə vaxt biz hər cəhətcə milli səhnə, milli sənayeyi-nəfisə düzəldəcəyik? Biz əminiz ki, Zeynəbin və Qulunun anasının və bacısının rollarını türk qızları daha da təbii oynayardılar. Və bu rolları oynamaq da onlar üçün heç də çətin olmazdı".

Xatırladaq ki, "Bismillah"da qadın rollarını K.Vyaznova, T.Vişnevskaya kimi rus aktrisaları ifa etmişdilər. Bir epizodik rolda gələcəyin məşhur aktrisası azərbaycanlı Sona Hacıyeva çəkilmişdi. Yəqin ki, Ə. Qərib bu fakta diqqət yetirməmiş, yaxud da S.Hacıyevanın rolu bir-iki adi epizodla məhdudlaşdığından buna xüsusi şərh verməyə ehtiyac duymamış, əsas qadın rollarına milli kadrların çəkilməsinin vacibliyinə diqqət yönəltmişdi.

O illərdə filmlər səssiz çəkilir, ekranın aşağı hissəsində obrazların sözləri yazılırdı. Bu titr yazılarının dilinə münasibət bildirən Ə.Qərib zərurət olmadığı halda Osmanlı türkcəsinə aid bir çox sözün işlədilməsini filmin yaradıcı heyətinə irad tutmuş, fikrini konkret faktlarla əsaslandırmış, bu ekran əsərinin dilini ağırlaşdıranları istehza ilə "kino mollası" adlandırmışdı...

1920-ci illərin kino tənqidinin maraqlı nümunəsi kimi Ələkbər Qəribin "Kinolarda "Bismillah" resenziyasının əski əlifbadan transliterasiyasını hörmətli oxuculara təqdim edirik.

Hüseyn HƏŞİMLİ

Filologiya üzrə elmlər doktoru, professor, Əməkdar elm xadimi

525-ci qəzet 2017.- 18 yanvar.- S.7.