Anarın 80 yaşına...

PƏRVİN

Akif Rəfiyev ədliyyə generalıdır. Uzun illər öz sahəsində ən müxtəlif vəzifələri tutub. Hələ sovet dövründə Zaqatala, Sumqayıt, Mingəçevir kimi şəhərlərin prokuroru olub. Daxili işlər nazirinin müavini vəzifəsinə kimi yüksəlib.

Daha sonralar isə ədliyyə nazirinin müavini vəzifəsində çalışıb. Respublikanın Əməkdar hüquqşünasıdır. Böyük Rəfibəylilər nəslinin nümayəndəsidir. Yəqin elə ona görə də Akif müəllimi həm də söz adamı kimi qəbul edirik. Rəfibəylilər haqqında verilişlərdə də, öz sahəsinə aid müsahibələrində də Akif müəllim sadəcə, hüquqşünas kimi yox, həm də sözü, ədəbiyyatı dərindən duyan, hiss edən ədəbiyyatçı kimi danışır. Şübhəsiz, bu, onun aid olduğu nəsildən, genlərindən gəlir. Amma özü bunu həm də yazıçı Anarla bağlayır. “Anarla sadəcə, qohumluğum yox, həm də dostluğum mənim dünyagörüşümə çox təsir edib” - deyir. Anar müəllim Akif Rəfiyevin yubileyinə yazdığı “Ağsaqqal nüfuzu” adlı məqaləsində onu nəslin ağsaqqalı, təəssübkeşi adlandırır, həm də nə qədər vətənpərvər adam olduğunu vurğulayır. Doğrudan da, elə internetdə kiçik bir araşdırma Akif müəllimin Rəfibəylilər nəsli ilə bağlı böyük işlərini göstərir. Çəkilən filmlərdə çıxışları, müsahibələri göz önündədir. Amma çoxlarının bilmədiyi, xəbərsiz olduğu daha ciddi işlər var. Anar müəllim “Ağsaqqal nüfuzu” adlı məqaləsində yazır: “Çox mühüm vətəndaş mövqeyiylə bir sırada Akif nəslin ağsaqqalı zirvəsinə də yorulmaz və nəcib işləriylə yüksəlib. Başıbəlalı nəslimizin sürgünlər, məhbəslər, edamlar və mühacirət əzablarıyla dolu tarixini arxiv sənədləri, yaşlılarla söhbətləri, şəxsi xatirələriylə əsaslandıran Akif topladığı faktlar, məlumatlar, şəhadətliklərlə Rəfibəylilər haqqında dəyərli kitab yazmış akademik Rafael Hüseynovu da həvəsləndirdi və müəllif əsər üzərində işlədiyi müddətdə daima ona mənəvi dəstək verdi”. Əslində, bəlkə də, ən böyük vətənpərvərlik ailədən, nəsildən başlayır. Təəssüf ki, dəyərlərin sürətlə adiləşdiyi, itdiyi çağdaş zamanda belə insanların da sayı azalır. Ona görə Akif Rəfiyev qəzetimizə Anarın yubileyi ərəfəsində onun haqqında söhbət etmək istədiyini bildirəndə fürsəti əldən vermədim. İllərdir ki, araşdırdığım yazıçı haqqında nə deyəcəkləri mənim üçün çox maraqlı idi. Uzun və maraqlı söhbətimizdə isə vacib olan o idi ki, Akif müəllim Anarın qohumu kimi yox, həmdərdi kimi, silahdaşı kimi, bəlkə əslində, daha çox sadiq oxucusu kimi danışırdı...

Universitet illəri

Mənim ulu babam Qəhrəman bəy Anarın ulu babası Ələkbər bəyin doğma qardaşıdır. Əslində, ulu babalardan danışanda qohumluq bir az uzaq görünür. Amma qohumluqdan başqa bizi daha sıx tellər bağlayır. 1955-ci ildə indiki Bakı Dövlət Universitetinə daxil olmuşuq. Mən Hüquq, Anar Filologiya fakültəsinə. O zamana kimi Nigar xanım, Rəsul müəllim Gəncədə bizim evdə olmuşdular. Yadımdadır ki, bir dəfə Ənvər Məmmədxanlı da onlarla idi, Kislovodska gedirdilər maşınla, yolüstü bir gecə bizdə qaldılar. Amma Anarı universitetə girənə kimi qiyabi tanıyırdım. Heç vaxt, heç yerdə demədiyim, amma mənim üçün unudulmaz bir məqam var. Deməli, o illərdə birinci kursda oxuyan tələbələr üçün yataqxana tapmaq çətin idi. Mən də gəldim Nigar xanımın yanına, xahiş etdim ki, Rəsul Rza yataqxanada yer ayrılması üçün tapşırsın məni. Amma Rəsul müəllim demişdi ki, mən onu tapşırmayacam, hələ şəhərə alışana kimi yataqxanada qalmasın, gəlsin aylıq kirayənin pulunu bizdən aparsın, ev tutsun özünə. Rəsul Rzanın cavanlara qayğısını, köməyini hamı yaxşı bilir, nə qədər yazılıb bu haqda. Mən də böyük şairin bu hərəkətini, köməyini heç vaxt unutmuram. Elə o vaxt bildim ki, Anar da universitetə qəbul olub, o illərdən dostlaşdıq. Amma daha da yaxınlaşmağımız 1959-cu ilin yayında oldu. O vaxt bir ay Astarada hərbi xidməti bərabər çəkdik. Bakıya geri qayıdanda əsgərlər üçün yeri ümumi vaqonda ayırmışdılar. Anar məni çağırıb dedi ki, “Akif, məndə pul var, gəl bilet alaq, rahat gedək Bakıya”. Bunu deyib cibindəki pulların hamısını mənə verdi, təkcə özümüzə yox, yoldaşlarımıza da bilet aldıq və qatarla gecə səhərəcən danışa-danışa, gülə-gülə Bakıya gəlib çıxdıq. Anarın bu cür yüzlərlə jestini, ağayana hərəkətlərini yada sala bilərəm. Mənim həyatımda, taleyimdə mühüm, əhəmiyyətli anlarda həmişə yanımda olub, yardımını əsirgəməyib... Amma daha dərin məqam odur ki, Anar sadəcə, qohumuna, əzizinə, dostuna qarşı yox, ona pənah gətirən hər kəsə qarşı belədir.

Xalqa yaxın...

Ən müxtəlif vəziyyətlərdə Anarın hətta tanımadığı adamlara belə necə həssaslıq göstərməsini, yardım etməyə çalışmasını görmüşəm. Bu, məni hər zaman təsirləndirib. Bu gün dövran dəyişib, məmur, ziyalı nağıllardakı kimi qırx qapı arxasında qıfıllanır, heç kəsi də özünə yaxın buraxmır. Amma fikir verin, kimsə Anarın iş otağının qapısını bağlı görübmü? Onun qapısı heç vaxt bağlı olmur və hər kəsin üzünə açıqdır. Əslində, bunun özü də, hamını başa düşmək xarakteri də böyük yazıçılığın göstəricisidir. Kiçik bir xatirəm yadıma düşdü. Bir dəfə Fikrət Qoca, Anar və mən rayona gedəcəkdik. Vədələşdik ki, səhər tezdən Yazıçılar Birliyinin qabağında görüşək. Özü də şənbə günü idi, Fikrət Qoca ilə mən bir az tez gəlmişdik. Yazıçılar Birliyinin qarşısında gözləyirdik. Bir də baxdıq ki, bir nəfər qapını dartır, döyür. Fikrət Qoca çağırıb soruşdu ki, nə istəyirsən bala, bu gün işləmirik axı. Oğlan yanaşıb dedi ki, rayondan gəlmişəm, üz tutmadığım qapı qalmayıb, heç kəs sözümü eşitmir, soruşmuşam hamıdan, deyirlər ki, sənə ancaq Anar kömək ola bilər. Bu, əlbəttə, Anarın həyatında olan, gündəlik rastlaşdığı minlərlə situasiyadan biridir. Bilirsiz, yazıçı, ziyalı milləti üçün öz sahəsində, əsərlərində faydalı işlər görə bilər, amma millətə bu qədər yaxın olmaq, insanlar üçün ümid, inam yeri olmaq sadə məsələ deyil. Bunu da Anar bacarır. Onun fədakarlığı, özünü yox, başqalarını düşünməsi heç kəs üçün sirr deyil. Biz yanında olan, onunla gündəlik təmas quran adamlar bunu daha çox müşahidə edirik. Onda çox sevdiyim bir cəhət də odur ki, heç zaman elə-belə vəd vermir, əgər hansısa işi həll etmək onun səlahiyyətindədirsə, mütləq kömək edir və sözünü birbaşa deyir.

Cəsarətli ziyalı

Siz gənclər xalqımızın başına gələnləri, son yüz ildə yaşadığımız olayları əsasən kitablardan oxuyursuz, televiziya ekranlarında görürsüz. Bizlər isə bütün bunlarla yaşamışıq, hadisələrin içərisində olmuşuq. Ona görə çoxlarının görmədiyi, bilmədiyi, yaxud unutdurmağa çalışdığı məsələləri gözümüzlə görmüşük və heç zaman yaddan çıxarmırıq. Ən dəhşətli günlərdə, 20 yanvar, Xocalı, Qarabağ olaylarında Anarın əsl vətəndaş mövqeyini necə cəsarətlə göstərdiyini görmüşəm. 20 yanvar vaxtı mən Daxili işlər nazirinin müavini idim. Anar, Yusif Səmədoğlu, bir də Çingiz Abdullayev akademiyada oturmuşdular, “Qara yanvar” kitabını yazırdılar. Mən də lazım olan materialları - fotoları, faktları onlara ötürürdüm. İki günə yazdılar o kitabı.

O çətin illərdə Anar Moskvada deputat idi, nə zülmlər çəkmirdi orda. Sözümüzü deyə bilən tək-tək adamlardan idi. Bütün bu tarixi hadisələr onun əsərlərinə də təsir etdi. Fikir verin, müstəqillik illərindən sonra Anar ancaq milli problemlərimizi, tarixi faciələrimizi qələmə alır. “Otel otağı”, “Vahimə”, “Ağ qoç, qara qoç” və başqa bu kimi bədii əsərləri, üstəgəl cildlərə sığmayan esseləri, məqalələri xalqın dərdlərini, problemlərini əks etdirir. Bu da onu göstərir ki, həmin ağrılı məsələlər Anarı dinc buraxmır, onu daima düşündürür. Ən çətin bir vaxtda Anar Amerika konqresmenləri ilə görüşdə “907-ci düzəliş”ə etirazını bildirmişdi. Deməli, 1992-ci ildə erməni lobbisinin təşəbbüsü ilə ABŞ Konqresi tərəfindən “Azadlığa Dəstək” Aktına qəbul edilən və Azərbaycana Amerikanın birbaşa dövlət yardımını yasaqlayan düzəliş idi bu. Anar konqresmenlərə: “İşğalçı dövlətə yardım edirsiz, amma torpağının iyirmi faizi zəbt olunmuş, bu qədər şəhid verən ölkəni yardımdan məhrum edirsiz” - deyəndə onlar cavab tapmamışdılar. Bu cür yüzlərlə fakt var ki, Anar ən müxtəlif kürsülərdən xalqının sözünü cəsarətlə deyib. Həm də bunu həm əsərləriylə, tarixləşən əməlləri ilə, həm də müxtəlif ölkələrdə çıxışları, müsahibələri vasitəsiylə edib...

Etibarlı dost...

Anarın dostlarına qarşı etibarı, diqqəti ayrıca bir söhbətin mövzusudur əslində. O məni rəhmətlik Araz Dadaşzadə ilə, Emin Sabitoğlu ilə yaxından tanış etmişdi, onun vasitəsiylə bu böyük sənətkarlarla dostlaşmışdım. Həmçinin, Elçinlə də Anarın vasitəsiylə tanış olmuşam. Heç unutmadığım bir xatirəmi bölüşmək istərdim. Zaqatalada prokuror işləyəndə Anarla Elçin, bir də Xəyyam Mirzəzadə ora gənc yazıçıların seminarına gəlmişdilər. Mən də evdə gözləyirdim onları. Axşam düşürdü, gəlib çıxmaq bilmirdilər, yaman nigaran idik. Bir də gördüm, gəlirlər, üst-başları su içində. Məlum oldu ki, bizim milis rəisi Kamandar onları məşhur Zaqatala şəlaləsinə baxmağa aparıb və çayı keçəndə sel gəlib, yaxşı ki, maşının qapılarını açıblar və su maşının içindən keçib gedib, maşını sel aparmayıb. Bunu Anar sonra bir məqaləsində yazdı... Mənim üçün də unudulmaz gün idi, o cür təhlükədən çıxıb gəlmişdilər, amma o qədər deyib-gülürdülər, hətta mənim paltarlarımı geyinib tədbirdə çıxış eləməyə də getdilər və yüksək səviyyədə keçdi hər şey. Bir də yadımdadır ki, Anarın pyesi Şəki teatrında səhnəyə qoyulmuşdu, ordan çıxıb Zaqatalaya gəlmişdi. O vaxt Elçinin “Arxadan vurulan zərbə” filmi çəkilirdi Zaqatalada, gecə çəkilişləri gedirdi. Anar da gəlmişdi ki, dostlarının yanında olsun. O vaxt da Anarın dosta həssaslığı məni təsirləndirmişdi, gecəyəcən bizim evdə süfrə açdıq, yeyib-içib söhbət elədik çəkiliş qrupu ilə. Anarın Eminə də, Araza da, Yusif, Vaqif Səmədoğlu qardaşlarına da, Elçinə, Fikrət Qocaya da həmişə necə ürəkdən, həssas yanaşdığını, sədaqətini görmüşəm. Bu, hər insana xas olan keyfiyyət deyil.

Keçmişin keşikçisi

1981-ci il Anarın həyatında ən çətin il idi. Atasını və anasını yüz günün içərisində itirdi. Bunu “Sizsiz” əsərində çox təsirli şəkildə qələmə alıb. Amma mənim üçün, elə hər kəs üçün də qəribə olan Anarın həmin o çətin zamanda “Üzeyir ömrü” filmini çəkməsidir. Təsəvvür edin ki, hər cümə axşamı Bakıya gəlib yas mərasimi verirdi, sonra yenə Şuşaya qayıdıb çəkilişlərə davam edirdi. Elə bil Allah Anara bu millətin mənəvi sərvətini qorumaq missiyası verib. Hələ sovet dövründə min bir əziyyətlə “Qobustan” toplusu buraxırdı, hər nömrəyə görə incidirdilər onu, amma yolundan dönmürdü. İlk dəfə ikiseriyalı filmin - “Dədə Qorqud”un ssenarisini yazdı, ssenarini keçirmək üçün nə qədər zəhmət çəkdi. Demək olar ki, o, dastanın kodunu tapdı, millətinə hədiyyə etdi dastanı. Yaxud elə Mirzə Cəlil haqqında çəkilmiş “Qəm pəncərəsi” filmi, “Nigarançılıq”, Mirzə Fətəli haqqında “Sübhün səfiri”, Hüseyn Cavid haqqında “Cavid ömrü”... Rafael Hüseynovun çox bəyəndiyim bir fikri var, deyir, “Biz XX əsrdən XXI əsrə Anarla keçdik”. Mən əlbəttə, mütəxəssis deyiləm, amma millətinin dəyərlərini qorumaq, yaşatmaq üçün Anarın gördüyü böyük işləri elə sadə tamaşaçı da, oxucu da bilir, dərk edir. Bütün bunlar onun yenə də sarsılmaz ziyalı mövqeyinin, böyük yazıçı istedadının göstəricisidir.

Səfərlər...

Anarla birgə çox səfərlərimiz olub. Hər zaman deyirəm ki, Anarla yol gedəndə elə bilirəm, bir ensiklopediya oxuyuram, ya da dərin bir bədii əsər... Anar hərtərəfli zəngin biliyə, istedada malik adamdır. Sanki Anarın bilmədiyi mövzu, sahə yoxdur. Nədən danışsan, ən orijinal, maraqlı fikirləri deyəcək. Ona görə Anarla səfərlər ayrı bir zövqdür. Bilirsiz ki, bizim Rəfibəylilər nəslinin bir qolu da Türkiyəyə gedib çıxır. Orda çoxlu qohumlarımız var. Anar hələ Sovet dövründə gedib görüşmüşdü onlarla. Amma mən işlədiyim sahəylə əlaqədar gedə bilməzdim. Ona görə ilk dəfə müstəqillikdən sonra Anarla birgə getdim, qohumlarımızla görüşdüm. Bu da mənim üçün son dərəcə unudulmaz məqamdır. Bir də onu deməliyəm ki, Anarın Türkiyədə necə böyük sevgiylə qarşılanması məni hər zaman təsirləndirib. Yadımdadır, “Təhminə” filminin İstanbulda Atatürk mərkəzində təqdimatı idi. Mən də yoldaşımla getmişdim. Film bitəndən sonra türk tamaşaçılar Anarı əhatəyə almışdılar, ona böyük sevgilərini bildirirdilər. Hətta əsas rolu canlandıran Meral Konrat o qədər böyük diqqət görmədi orda... Həmişə Anarla səfərdə olanda onun ölkəmizdən kənarda necə nüfuz, söz sahibi olmasından qürurlanmışam. Bütün bunlar onu bir ziyalı etalonumuz olaraq təsdiqləyir.

Gələcəyə doğru...

Bu il Anarın 80 yaşı tamam olur. Hamımız üçün bu il həm də Anar ilidir. Böyük insanların yubileyləri il boyu qeyd olunmalıdır. Ona görə istədim ki, qardaşımın yubileyi ərəfəsində ona aid fikirlərimi sizlərlə bölüşüm. Məncə, Anar xoşbəxtdir, ona görə ki, hərtərəfli sevgiylə əhatələnib. Xalqının sevgisi, oxucularının sevgisi ilə yanaşı, həm də ailəsinin sevgisi, qayğısı ilə. Akademik Zemfira Səfərova ona, az qala, altmış ildi ki, ömür-gün yoldaşıdır, hər anında onun yanındadır, hayanıdır. Çox ağıllı, istedadlı övladları Turalla, Günellə hər zaman qürur duya bilər. Ona görə, məncə, Anarın səksən yaşının bütün gözəlliyini yaşamaqdadır. Bizimsə ona arzumuz daha gözəl illər yaşaması və yeni-yeni əsərləriylə hamımızı sevindirməsidir. Ad günün mübarək, qardaşım.

525-ci qəzet 2018.- 20 yanvar.- S.10.