Ülvinin “Əfqanlar” faciəsinə yazdığı elegiyalar

Ülvinin misralarıdır:

Məni belə aciz görmə qəbirdə,

Qəbirdə də Qarabağın özüyəm.

Ürəyi 20 yaşlı oğlu Arifin faciəli ölümü ilə dağlanmış xalq şairi Hüseyn Arif “Ülvi” poemasını belə başlayıb:

Oxudum “Ömür yolu”nu, Nə sehrli yoldu bu yol.

Bərkdən keçən, boşdan keçən, Enişli, yoxuşlu bu yol.

Bitirməmiş təhsilini, Paqon yapışdı çiyninə.

Alovların içində də, Ölüm gəlmə di eyninə.

Kitabını vərəqlədim, Şüşə qəlbim çilik-çilik.

“Həyat üçün doğulmuşuq, Vətən üçün ölməliyik”.

Bu mərama, bu məqsədə, Dönə-dönə: - Alqış! - dedim...

Ülvi Bünyadzadənin ədəbi irsi içərisində həm ideya məzmun, həm dil-üslub, həm də baş vermiş tarixi hadisəni dərketmə və obyektiv yanaşma baxımından “Ömür yolu” poeması və “Qansızlar” povesti çox dəyərlidir.

Hər iki əsərin mövzusu bu gün də canında, ruhunda “əfqan qurşunu” gəzdirən “əfqanların taleyi”nə - Əfqanıstanda həlak olmuş azərbaycanlı oğulların (eyni zamanda, türk kökənli keçmiş SSRİ vətəndaşlarının!) xatirəsinə həsr edilmişdur. Sovet Ordusuna xidmət etmək adı ilə uzaq Əfqanıstana göndərilən, oraya nə üçün getdiklərindən, nəyə, kimə “xidmət” edəcəklərindən xəbərsiz oğullarımızın acı taleyi faciə mövzusu kimi qələmə alınmışdır.

Bu qeydləri yazarkən uzaq illərin arxasında qalmış bir epizodu xatırladım. Kəndimizdən iki nəfər - Nazim Abbasovun və Firudun Hüseynovun (məndən bir sinif aşağıda oxuyublar) Əfqanıstanda xidmət edirdilər. Yaman qorxulu, hətta bir ucu hər an ölümə bağlı yerdə xidmət etdikləri hamının nəzər-diqqətində oldu, hamı qayğılandı, narahatçılıq keçirdi. Onu da deyirdilər ki, Amerika yazıq əfqanlara divan tutur, humanist SSRİ ona görə əsgərlərini onlara köməyə göndərir. Bir yandan öyünürdük ki, bizim qəlbimiz (“SSRİ olan qəlbimiz”) götürmür ki, dinc əhaliyə divan tutulsun, digər tərəfdən də ortada həyat məsələsi dayanırdı. Əfqanıstan hadisələrini görməyən humanist qəlbli sadə kənd adamlarını qorxuya salan nə olmuşdu? Əlbəttə, eldə-obada bu qorxuya səbəb hadisələr söylənirdi. Yaxın yerlərdən xəbərlər gəlirdi: Əfqanıstanda filankəsin oğlu 3-4 ay bundan irəli həlak olub, bir komandir 5-6 nəfər əsgərilə onun tabutunu gətirib dəfn ediblər, dəfndən sonra yaylım atəşi açılıb (xatirəsinə ehtiram olaraq!). Amma tabutun qapağını açıb son dəfə övladlarının üzünü görməyə, vidalaşmağa izn verilməyib.

Belə hadisələrin birində balasının üzünü son dəfə görmək istəyən anaya ciddi etiraz edilir, qəti olaraq rədd edilir. Amma oğlunu son dəfə görmək istəyindən vaz keçməyən ana gecənin birində qəbiristanlığa gedib qəbri açır - balasını son dəfə qucaqlamaq, görmək, vidalaşmaq üçün. Ana dəmir tabutun içində oğul əvəzi qara daş görür, vahimələnir, dəli olur. Məsələ yuxarılara çatanda kəndin rəhbəri ciddi cəza alır, işdən xaric edilir və s. Sonralar bu məsələdən şübhələnən tabut sahibləri gecənin birində gedib qəbri açarmışlar, eyni səhnəni görəndə üsyan etmək istəsələr də, ağızlarına daş basırlarmış.

Bu hadisələr dəfələrlə təkrar olur, ən nəhayət hər kəsə aydın olur ki, Əfqanıstandan gələn tabutlarda oğul yox, əvəzində daş var. Bu məsələ-hadisə eldə-obada qoruq-qadağalara baxmayaraq, yayılmışdı, hər yerdə pıçıltı ilə olsa da söylənirdi.

Onda Ülvi balaca idi. Amma bu söhbətlərin şahidi olmuşdu. Sonra böyüdü, özü tələbə oldu, əsgər oldu, hərbi xidmətə yollandı. Müəllif hər iki əsərdə uşaq vaxtı eşitdiklərini, əsgəri xidmətdə olarkən gördüklərini müşahidələri əsasında qələmə almışdı.

Bu əsərlərdə - istər “Ömür yolu” poemasında, istərsə də “Qansızlar” povestində Ülvi bir nüansa da diqqəti cəmləyir. SSRİ Ordusunun baş komandanı Əfqanıstana daha çox türkəsilli xalqları - Azərbaycan, özbək, tatar, türkmən, qazax, qırğız, başqırd, çuvaş, kumık, qaqauz ... gənclərini göndərirmiş. Burada bir neçə səbəb görünür: əvvəla, əfqanlar onları, - nisbətən əsmər bənizli gəncləri, - özlərinkindən ayırd edə bilməsin, ikinci, müsəlmanın müsəlmana olan nəfsi-hörmətinə bələdliklərindən qırğına çox yer verilməsin deyə, ən başlıcası isə, əfqan elə qoy, öz dindaşının, dildaşının əli ilə məhv edilsin. Hər necə olsa da ölən də, qalan da müsəlmandır.

Bu ancaq mənfur imperiya siyasətinin məqsədi idi. Bəli, bu gün də hörmətlə yanaşdığımız “əfqanlar” belə meydana gəlmişdi.

Bəs, Ülvinin bu əsəri yazmaqda məqsədi nə olub? Əsgərlikdə - sovet ordusunun əsgəri olarkən (1987, iyul - 1988, sentyabr, Krasnoyarsk, Kansk ş.), ordu rəhbərliyinin müsəlman əsgərinə “diqqəti”, onları silaha yaxın qoymayaraq ancaq qab-qacaq yumağa, daş-ağac daşımağa və s. belə deyək ki, adi fəhlə (bəlkə də qul) işlərinə təhkim etmələri, amma dar ayaqda hərbi hazırlıqsız ölüm yoluna göndərmələrinə şair ürəyi ağrımışdı, qəlbi yaralanmışdı. Düzdür, Ülvi rus dilini gözəl bildiyindən, həm də bir il tələbə həyatı daşıdığına görə fəhlə işlərinə cəlb edilməmişdi. Özü demişkən, köhnə uzaqvuran hərbi raketləri Sakit okeana tuşlayaraq məhv etməklə, yenilərini isə öyrənməklə məşğul olub.

Əsgərlikdə belə məsələləri - ayrı seçkilikləri anladıqca və bir əsgərin iki qardaşının əfqançı olaraq həlak olmalarını ürək ağrısı ilə yoldaşlarına danışması Ülvinin içini göynətmişdi, üstəlik, xidmətinin son aylarında SSRİ-nin içindən çöküşü ilə bağlı bir çox hadisələrin şahidi olması bu əsərləri qələmə almasına stimul vermişdi.

SSRİ dövlətinin “Əfqanıstan əməliyyatı”nın məlum tarixi xronikasına nəzər yetirərək: 1979-cu il dekabr 25-dən 1989-cu il fevralın 15-nə qədər, Sovet İttifaqının 40-cı ordusu Əfqanıstan ərazisində olduğu müddətdə beynəlmiləlçilik missiyasını yerinə yetirərək 416 irimiqyaslı hərbi əməliyyatlarda iştirak edib. Məlum Cenevrə razılaşmasına əsasən, 40-cı Ordunun Əfqanıstandan çıxarılmasına 1988-ci il 15 mayda başlanıb və bu proses 15 fevral 1989-cu ildə başa çatıb. Bu gün məhz həmin günü MDB-yə üzv olan dövlətlərdə keçmiş Əfqanıstan döyüşçüləri bayram kimi qeyd edirlər. Azərbaycandan 7500 nəfər döyüşçü Əfqanıstan müharibəsində iştirak edib. Onlardan 208 nəfəri hərbi əməliyatlarda həlak olub, 450 nəfəri əlil olub, 7 nəfəri isə itkin düşüb. 1400 nəfər isə mülkü işlərdə xidmət edib. Böyük döyüş təcrübəsinə malik olan azərbaycanlı Əfqanıstan veteranları Azərbaycanın Milli Ordusunun yaranmasında xüsusi rolu olub və onların əksəriyyəti yenidən əllərinə silah alaraq Dağlıq Qarabağ uğrunda fədakarcasına döyüşüb. Qarabağda, torpağlarımızın erməni işğalçılarından azad olunması üçün Azərbaycanın Milli Ordusunda ilk xüsusi təyinatlı döyüş batalyonu təşkil edərək döyüşə atılıblar. Onlardan 76 nəfəri şəhid, 45 nəfəri əlil olub, 6 nəfəri isə itkin düşüb. Əfqanıstan döyüşçülərindən Qarabağda torpağlarımızın azad olunması uğrunda erməni işğalçılarına qarşı gedən qızğın döyüşlərdə göstərdikləri qəhrəmanlıqlara görə 7 nəfər Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı adına layiq görülüb, 37 nəfər Azərbaycan Bayrağı Ordeni, bir çoxları isə döyüş medalları ilə təltif olunublar. Hal-hazırda da keçmiş Əfqanıstan döyüşçüləri Azərbaycan Dövlətinin Silahlı Qüvvələrində müxtəlif yüksək rütbəli vəzifələrdə xidmət edirlər.

Bunlar bizim “əfqanlar”ın acı taleyindən yaranmış qısa tarixi xronikadır.

Əsərlərin məzmunu haqda... Bunları oxumaq, həm müəllifin yaşantıları ilə tanış olmaq, həm də ədəbi nümunə olaraq yüksək sənətkarlığına şahid olmaq gərəkdir. Eyni zamanda, belə bir tarixi olayın ədəbi məzmunu ilə də tanış olmaq maraqlıdır. Doğrudur, bu əsərlər bir neçə dəfə nəşr edilib. Amma aktual məzmunu onu təkrar gündəmə gətirməyə şans verir. Əfqanıstana “xidmətə yollanan” lirik “mən” orada qərib ruhlarla - azərbaycanlı oğullarımızın ruhu ilə “görüşür”.

Qeyrətsizlər yad torpağı qorumaq yox,

Dağıtmaq üçün göndərdilər bura məni.

Əfqanıstan - Azərbaycan gətirdilər hara məni?

“Ömür yolu” poemasını özbək, qazax, qırğız, tatar dostlarıma göndərdim ki, Ülvi bu əsərində sizin də oğullarınızın adını qeyd edir, onların nakam talelərinə ağrıyır

Əsir düşdüm. Soruşdular: Sən kimsən?

Bu torpağın yarasını Yoxsa sağaltmağa gələn həkimsən?

Biz ki, sənin torpağını tanımırıq uzaqdan da.

İncimişik özbəkdən də, tatardan da,

Qırğızdan da, qazaxdan da, türkməndən də.

Beynəlmiləl deyə-deyə hardan hara gəlibsiniz?

Əsərin dostlarımın da diqqətini cəlb edəcəyinə inanmışdım, tərcümə edərək bir nüsxə də mənə göndərmələri isə sözsüz cavabları - sözsüz şərhləri oldu.

Özbək bacım, “Şöhrət” medallı şairə rəfiqəm Xasiyət Rüstəm əsəri oxuyandan sonra yazdı ki, “Bu nə ağrı, bu nə sənətkarlıq, bu nə möcüzədir, bacım. Kim bu Ülvi? Necə yazıb, hansı ürəklə yazıb, qəlbinə heç yazığı gəlmədimi, anaların ürəyini necə oxşaya bilib? Söz tapmıram, deməyə, dilimizə çevirdim, bir nüsxə də sənə göndərirəm”.

Qırğız dostum Altunbəy İsmayılov yazdı ki, “əsəri qırğızcaya çevirdim, çox gözəl bir əsər - faciədir, oxunması belə çox ağrılı”. Altunbəyın tərcüməsi mənə gələn günü - 11 fevral 2014 günü - Ülvinin atası - əziz qardaşım Yusifin dəfn günü idi. Əsərin tərcüməsini elektron poçtumda görəndə Altunbəya “sağ ol” - demək əvəzinə yazdım ki, “Altunbəy, Ülvinin atasının ürəyi dayandı, bu gün dəfn etdik, kaş əsəri dünən göndərəydin, ona da göstərəydim”. Cavab yazdı ki, “kaş ki..”

Krımtatar qardaşım gənc şair, tədqiqatçı dostum Refat Abducemil yazdı ki, “Poema qeldi. Men okudım. Çok güzel. Kederli satırlar.... Acınıklı vakialar. Tamam bizim Kırımtatar şairlerin poemalarına benzey. Ayni taleyi yaşayan insanlarıq, sebeb budur. Bu poemanı Kırımda bastırmak kerek. Kırım okuyıcaları tanış olsun. İnşallah eger mumkün olursa, razı olsanız biz onı burada derc eterik bence maraqlı mövzu, ebet. Mevzu pek merkalı. Şu zamanlarnı, o devirni yaşlar - genç nesiller bilse çok yahşı olur. 31 iyulda növbəti məktubu aldım: “Almaz hanum! Ramazan Bayramı hayırlı ve mübarek olsun! çoq sağ olun! Poemanı okurkenim, eser hoşuma geldi! Çoq deren manalı! Mutlaq neşr ederik! Poemanın tercümesini gönderdim e-mailinizge.” Poemanın gürcü variantı ilə tanış olan və onu word proqramında üzünü köçürüb mənə göndərən gənc tədqiqatçı Mzisa Buskivadze yazdı: “Almaz hanim, poema cok duygusal ozeliklle oglu kaybeden annenin imgesi: (növbəti məktubunda yazdı ki, “aaa, demek, Ulvi gurcuce de harfleri ogrenmis, harika, cok sevindim”.

Türkiyədən əziz dostum-qardaşım İmdat Avşar yazdı: “azərbaycanlı dost şair və “Dünya ədəbiyyatı” jurnalının baş redaktoru Səlim Babullaoğlu 2009-cu ildə mənə bir məktub göndərmişdi; “20 Yanvar”da şəhid olan gənc şairimiz Ulvi Bünyadzadənin” “Ömür yolu” adlı poemasını Azərbaycan türkcəsi, Türkiyə türkcəsi, gürcü, rus və ingilis dillərində eyni kitabda yayımlamaq istəyirik. ... bu poemanı Türkiyə türkcəsinə sizin uyğunlaşdırmanızı xahiş edirəm.

Not: Kitab “20 Yanvar” 18-ci ildönümündə nümayiş olunacaq, ona görə vaxtımız az, sizdən tələsik cavab gözləyirəm. İmza: Səlim Babullaoğlu ...Səlim bəyin məktubunu oxuyan kimi, məktuba əlavə olunan şeiri açmış və bütün işlərimi bir kənara qoyub şeiri Türkcəyə uyğunlaştırmaya başlamışdım. Səlim bəyin məktubuna cavab əvəzi olaraq şeirin Türkiyə türkcəsinə çevrilmiş halını göndərmək istəyirdim. Bu gənc şairin, 1979-cu ildə başlayan Rusiyanın Əfqanıstan işğalına, Qırmızı Orduda iştirak edən və bir heç uğrunda Heratda, Qəndaharda torpağa düşən azərbaycanlı oğulların əziz xatirələrinə ithafən yazdığı o möhtəşəm dastanı, o gecə Türkiyə türkcəsinə uyğunlaşdırıb Səlim bəyə göndərmişdim”.

İstedadlı tərcüməçi, əziz dostum Sevil Gültən deyir ki, “əsəri ürək ağrısı ilə tərcümə etdikdən sonra bir ingilis dilli pakistanlıya oxudum ki, görüm poetik tərcüməm necə alınıb, əsəri başdan - ayağacan gözyaşı ilə dinləyən həmkarıma - “sağ ol” - dedim. Deməli, tərcümə uğurlu alınıb ki, gözyaşları içində boğuldu.

Gürcü balası, şair dostum Qiya Paçxataşvili əsəri rus dilinə çevirərkən “çox ağrıdığını-əsgər ruhun acı taleyinə yandığını” - bildirdi. Bu kitab həm də Ü.Bünyadzadə ömründən “Əfqan dostlarına” xatirə hədiyyəsdir.

Onu da qeyd etməyi özümə borc bilirəm ki, əfqanların taleyini bədii ədəbiyyatda işləyən, onların acı həyatını şeirə, nəsrə köçürən bəlkə də ilk qələm sahibi Ülvidir. Uzaq Sibirdə xidmətdə olarkən yazanda hələ SSRİ dağılmamışdı, hələ yazar insanlarda bir SSRİ qorxusu vardı. Görünür, Ülvi SSRİ-nin çöküşünü oralarda olanda duyubmu, ya Azərbaycandakı inqilab dalğası onu belə coşdurmuşdumu? Hər halda o, bu faciəni dərk etmişdi, gözəl qəlbi ilə istedadı birləşərək ortaya iki mükəmməl ədəbi sənətkarlıq nümunəsi - əsər qoymuşdu. Poetik söz oynatmaları, lirik duyğular, xalq nəğmələri motivi, zümzümələr, ustadcasına və qəlb atəşindən qor alaraq yazılan misralar -

Sənə namərd çıxsam əgər,

Babəklərim qan - yaş tökər.

Koroğlular kaman çəkər

Oxlar məni, saxlar, ağlar.

Gözlərindən qəm yaşını sil, yaşa.

Yaşa Vətən, milyon-milyon il yaşa.

Yaşamağın mənasını bil, yaşa.

Uzaq Sibirdə Vətən üçün çırpınan oğul özünü Azərbaycana - Bakıya pərvanə atəşə aşiq olan kimi atdı. Oradan göndərdiyi və poemada işlətdiyi sətirlərə diqqət edək -

Aman qardaş, doğrudurmu deyirlər,

Gecə-gündüz qan tökülür yurdumda.

Qarabağın tarixini danırlar,

Məscid uçur, dam sökülür yurdumda.

Qarabağdı mənim dinim-imanım,

O torpağın nişanəsi, iziyəm.

Məni belə aciz görmə qəbirdə,

Qəbirdə də Qarabağın özüyəm.

Hüseyn Arif “Ülvi” poemasını o zamanlar “Azərbaycan gəncləri” qəzetində (27 aprel, 1991) dərc etdirmişdi, sonra kitabına daxil etdi. Həmin poemasını belə bir sonluqla bitirir:

Od nəfəsi yandırıcı, yaxıcı,

Baxışları alıcıdan alıcı.

Misraları bir-birindən axıcı,

Şeirini, qəzəlini itirdik.

Bir yenilməz qəhrəmandı Bozatda,

Bir sevimli şair idi elatda.

Biz Ülvinin simasında həyatda,

Koroğlunu, Füzulini itirdik.

P.S. Ötən il Əfqanıstana türk dünyasının dahi oğlu Əlişir Nəvainin 575 illiyi münasibətilə keçirilən beynəlxalq elmi konfransa dəvət olunmuşdum. Gedərkən Ülvinin “Əfqanıstan ağrıları” kitabını da özümlə götürdüm, Herat şəhərində kitabxanaya verəcəkdim. Kitabı təqdim edərkən “bu gənc şairi biz də tanıyırıq” - dedilər, heç təəccüb etmədim. Talenin bu cür qəribəlikləri mənim üçün artıq çoxdan adiləşmişdi.

Almaz ÜLVİ

525-ci qəzet 2018.- 20 yanvar .- S.16.