Orfoqrafiyanın qızıl qaydası

Kamran ƏLİYEV

AMEA-nın müxbir üzvü, Əməkdar elm xadimi

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Orfoqrafiya Komissiyası və Dilçilik İnstitutu tərəfindən hazırlanan "Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydaları" (bundan sonra "Qaydalar") layihəsi yeni redaktədə və təkmilləşmiş formada AMEA-nın Rəyasət Heyətində müzakirə edildikdən sonra ədəbi-elmi ictimaiyyətə təqdim edilmişdir.

"Qaydalar"ın belə bir geniş miqyasda müzakirəsi ilk dəfə ötən əsrin 50-ci illərində əvvəlcə akademik Səməd Vurğunun, ikinci dəfə isə akademik Mirzə İbrahimovun sədrliyi ilə həyata keçirilmiş və o dövr üçün mükəmməl bir orfoqrafiya qaydaları hazırlanmışdır. Həmin vaxt qəbul edilən "Qaydalar" Orfoqrafiya lüğətlərinin bütün sonrakı nəşrlərinin (1960, 1975, 2004, 2013) əsası olmuşdur. Onu da əlavə etmək zəruridir ki, "Qaydalar" ötən əsrin 50-ci illərindən sonra ilk dəfədir ki, belə bir geniş müzakirəyə çıxarılır.

"Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında" 30 sentyabr 2002-ci il tarixində qüvvəyə minən Azərbaycan Respublikası qanununda Orfoqrafiya lüğətinin 5 ildə bir dəfədən az olmayaraq nəşrinin təmin edilməsi 13-cü maddə ilə təsbit edilmişdir. Bu isə onu göstərir ki, Orfoqrafiya lüğətinin müəyyən fasilələrlə və vaxtaşırı buraxılması Dövlət sifarişidir və "Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydaları" ilə bağlı yeni layihənin müzakirəyə çıxarılması da yeni Orfoqrafiya lüğətinin buraxılması haqqında Dövlət sifarişinin tələblərindən irəli gəlir.

Tarixi təcrübə göstərir ki, ictimai həyatdakı yeniliklərin dilin lüğət tərkibinə təsirinin mövcud dil qaydalarına nə dərəcədə cavab verib-verməməsinin müəyyənləşdirilməsinə, dilçiliyin digər bölmələri ilə müqayisədə daha çox dəyişikliyə məruz qalan leksikadakı yeniliklərin yazı qaydalarına uyğunluğunun dəqiqləşdirilməsinə və alınma sözlərə nəzarətin güclənməsinə, eyni zamanda, mövcud qaydaların yenidən təhlilinə həmişə ehtiyac duyulmuşdur. Müzakirəyə təqdim olunan "Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydaları" layihəsini birinci növbədə məhz bu cəhətlərə görə dəyərləndirmək vacib və zəruridir.

Dil canlı bir orqanizmdir. Hər hansı bir sözün, yaxud sözün dəyişilmiş variantının qəbul edilib-edilməməsi daha çox dilin özündən asılıdır. Xatırlatmaq yerinə düşər ki, ötən əsrin 90-cı illərində əksər ziyalılar türk dillərinin bazasında yaranan "bilgisayar" sözünün işlədilməsinə daha çox çalışırdılar. Elə o vaxtlar "kompüter" sözü də dövriyyəyə daxil edildi. İndi artıq bu, reallıqdır ki, "bilgisayar" və "kompüter" yarışında "kompüter" qalib gəldi. Bunun əsas səbəbi gənclərin ingilis dilinə və kompüterə marağı ilə bağlıdır ki, əslində də qalib gələn ingilis dilinə və kompüterə olan marağın vəhdəti idi. Dil isə öz növbəsində bu gün belə "kompüter" sözünün üstünlüyünü qoruyub saxlamaqdadır.

Layihədə diqqəti daha çox cəlb edən məsələrdən biri indiki "Qaydalar"ın əvvəlkilərlə münasibətinə aiddir. Müəyyən sözlər yaddaşlarda möhkəmləndiyinə görə onlara olan baxışın dəyişilməsi haqlı olaraq bir çox suallar doğurur. Məsələn, "alqı-satqı" sözü bu qəbildəndir. Aydınlıq üçün qeyd edim ki, 1960-cı il Orfoqrafiya lüğətində bu söz "alğı-satqı" formasında yazılıb. Yəni konkret olaraq "al" söz kökünə "ğı" şəkilçisi artırılıb. Həmin söz Orfoqrafiya lüğətinin 2004-cü il nəşrinə daxil edilməyib. Lüğətin 2013-cü il nəşrində isə yeni variant - "alqı-satqı" forması meydana çıxıb. Layihədə isə 1960-cı il variantına qayıdılaraq 43-cü maddədə "alğı-satqı" yazılıb. Göründüyü kimi, sözün tarixi mənzərəsi də müəyyən çətinliyin mövcudluğunu nəzərə çarpdırır. Bəs yeni layihə müəllifləri bu sözdən yan keçə bilməzdilərmi? Əlbəttə, yan keçə bilərdilər: ya əvvəlki variantı saxlayardılar, ya da müzakirəyə çıxarmadan həmin sözü lüğətin nəşrində sakitcə kənara qoya bilərdilər. Amma mövcud lüğətdə işləndiyi kimi "alqı-satqı" sözünün yeni iqtisadi münasibətlər sistemində xüsusi yerinin olması layihə müəlliflərinin obyektiv mövqe tutmasının əsasını təşkil etmiş və onlar ən doğru variantı seçmişlər: alğı-satqı. Doğruluq ondan ibarətdir ki, sözün al(maq) kökü cingiltili samitlə qurtardığına görə ona [ğı] şəkilçisi, sözün sat(maq) kökü kar samitlə qurtardığına görə ona [qı] şəkilçisi artırılmışdır. Müqayisə et: vurğu, durğu; yaxud: qatqı, basqı.

"Qaydalar" müəyyən edilən normalara dilçilik elminin tələbləri baxımından yanaşmağı zəruri edir. Əks təqdirdə irəli sürülən müddəalar havadan asılı formada qala bilər. Nümunə üçün qeyd edim ki, layihənin 14-cü maddəsində eyni tipli digər sözlərlə müqayisədə "vitse" sözündəki "ts" hərf birləşməsinin saxlanması nəzərdə tutulur. Belə bir dilçilik mövqeyi onunla bağlıdır ki, "vitse" sözündəki "t" səsinin ixtisarı həmin sözü "vise" formasına salır, bu isə söz məxrəcinin tamamilə itməsi deməkdir. Layihədə "vitse" sözündəki "ts" hərf birləşməsinin saxlanması da həmin elmi prinsipə əsaslanır. Buna nəzərən "lisey" sözü barədə də şəxsi-subyektiv fikir söyləmək mümkündür. Yəni demək olar ki, təhsil ocağının adı kimi qəbul edilən "lisey" sözünün tələffüzü zamanı söz elə bil ağızdan sürüşüb düşür, "litsey" variantında isə tələffüz yüksələn ton qazanır. Sözün "litsey" forması həmin tipli məktəblərə və ümumiyyətlə, təhsilə olan marağı artırmaq gücünə və enerjisinə malikdir. Hətta quraşdırdığım bu cür gözəl, cəlbedici sözlər belə "litsey" variantına qayıtmağa imkan vermir, ona görə ki, bu sözdəki "t" səsinin ixtisarı söz məxrəcini qətiyyən itirmir. Yəni dilçilik qaydası "litsey" barədə quraşdırdığım gözəl sözlərə üstün gəlir.

Yeni "Qaydalar"da bəzi sözlərin 2013-cü ildən də əvvəlki yazı formasına qaytarılması təklif olunur. Bu da təbiidir, çünki təklif olunan sözlər dəyişiklik müddətində aidiyyatı olan tədris müəssisələrində, ayrı-ayrı obyektlərdə, idarə və təşkilatlarda, daha çox da kütləvi informasiya vasitələrində özünə kifayət qədər yer tuta bilmədi, bu isə o deməkdir ki, dil həmin dəyişiklikləri qəbul etmədi. Belə ki, "Qaydalara" görə sonuncu orfoqrafiya lüğətində özünə yer tutan "metafor", "profilaktori", "sanatori" sözlərindən "metafora", "profilaktoriya", “sanatoriya" sözlərinə qayıdış geriyə deyil, irəliyə doğru atılmış addım hesab edilməlidir. Ən azı ona görə ki, "metafor", "profilaktori", "sanatori" sözləri tələffüzdə sanki məlum alınma sözün başqa bir alınma sözə çevrilməsinə bənzəyir. Sözün "metafor" forması "metafora" ilə müqayisədə dilə yatımlı olmadığına görə orta məktəblərdə bədii təsvir və ifadə vasitələri ilə bağlı mövzunun tədrisində həmin termindən imtina etmək halları baş verdi, o tipli testlər də qəbul imtahanlarından çıxarıldı. Sözün "sanatori" forması o cür müəssisələrə yerli sakinlərin və turistlərin gəlməsinə müəyyən qədər maneə olduğuna görə həmin müəssisələr təbliğat bülletenlərində SPA variantına üstünlük verdilər. Yazıda və şifahi nitqdə işlədilməsi məcburiyyət kimi nəzərdə tutulan "profilaktori","sanatori" sözlərinin sonluğu da bizim dilimizin tələffüz qaydalarına tamamilə ziddir. Müəyyən bir sözün dilimizin tələffüz qaydalarına uyğun gəlməməsi indiyə qədər dilimizdə bu cür örnəklərin olmaması ilə də əlaqədardır. Yəni orfoqrafiya və orfoepiyadakı müəyyən dəyişikliklər zamanı dildə mövcud və oxşar nümunələrin olması şərti çox vacibdir. Başqa sözlə, hər hansı bir dəyişikliyin dil tərəfindən qəbul edilməsi həmin dildə olan oxşar örnəklərə də bağlı məsələdir. Nəhayət, bu, dilin canlı orqanizm olması anlamına da gəlir.

Dünyada bütün dillərin lüğət tərkibi milli və alınma sözlərin məcmusundan ibarətdir. Dilimizin keyfiyyətini milli sözlərin təyin etməsinə baxmayaraq, dilimizdə də əsl Azərbaycan sözləri ilə alınma sözlər yanaşı işlənir. Ona görə də "Qaydalar"da alınma sözlərin dilimizə daxil olması zamanı baş verən dəyişikliklər aydın şəkildə öz həllini tapmışdır. Layihədə ayrıca "izahat vərəqi" olmadığından "mənbə dil" ifadəsinin tez-tez xatırlanması izahat xarakteri daşıyır. Eyni zamanda, alınma sözlərə başqa dilin nümunələri kimi həm diqqətlə yanaşılır, həm də dilimizin qayda-qanunlarının aparıcı mövqedə olması şərti qorunub saxlanılır. Layihədə dilimizin aparıcı mövqeyi aşağıdakı müddəalarda və formalarda təmin edilmişdir:

1. Mənbə dildən fərqli olaraq bir qism alınma sözlərə yalnız bizim dilə aid olan [ü] saitinin artırılması (məsələn: bülleten, jüri, kompüter, uvertüra);

2. Sonu [a] saiti ilə bitən alınma sözlərdə [a] saitinin düşməsi (məsələn: anket, fonem, kaset, reklam);

3. Mənbə dildə tərkibində [ll], [nn], [pp] qoşa samitləri olan alınma sözlərdə samitlərdən birinin ixtisarı (məsələn: paralel, ton, qrup;)

4. Mənbə dildə sonu qoşa samitlə bitən iki və ya çoxhecalı sözlərin bir samitlə yazılması (məsələn: hüsnxə t, kiloqra m, meta l, sərhə d);.

5. Mənbə dildə sözlərin sonunda işlənən qoşa [ss] samitindən birinin ixtisarı (məsələn: ekspres, konqres, stres);

6. Mənbə dildə söz ortasında qoşa [ss] samiti olan sözlərdə bir [s] hərfinin yazılması (masaj, pasaj, şose);.

7. Mənbə dildə tərkibində qoşa [m] samiti olan və sonu [a] saiti ilə bitən sözlərin bir [m] hərfi ilə yazılması (proqram, stenoqram, teleqram).

İndiyə qədər orfoqrafiya qaydalarının müəyyənləşməsində üç prinsip - fonetik, morfoloji və tarixi-ənənəvi prinsip mövcuddur və orfoqrafiya qaydalarının tərtibində bunlar həmişə əsas götürülür. Düzgün yazı qaydalarının əsas fəlsəfəsi isə oxu ilə yazını bir-birinə yaxınlaşdırmaqdır. Orfoqrafiya ilə orfoepiyanın qarşılıqlı münasibətlərini də daha çox onları bir-birindən uzaqlaşdıran, bir-biri ilə "yadlaşdıran" müddəalar deyil, bir-birinə yaxınlaşdıran, bir-biri ilə doğmalaşdıran qaydalar təmin edir. Bu qaydalar isə mövcud üç prinsipdən birinə - fonetik prinsipə əsaslanır. Fonetik prinsip orfoqrafiyanın qızıl qaydasıdır.

"Əsl Azərbaycan sözlərinin yazılışı" və "Alınma sözlərdə saitlərin yazılışı" bölmələrindəki 13 maddənin, demək olar ki, hamısı tələffüz qaydalarına nəzərən formalaşdırılmışdır. Bu, sözlərin yazılış qaydalarına aydınlıq gətirmək istəyindən və orfoqrafiyanın tələffüzlə yazının sıx əlaqələri zəminində formalaşması müddəasından irəli gəlmişdir.

Bu gün adamların yazı zamanı çoxlu səhvlər etdiyi barədə şikayətləri tez-tez eşidirik. Hətta orta məktəblərdə və qəbul imtahanlarında esse yazmaq tələbinin meydana çıxması yazı zamanı çoxlu səhvlər buraxılmasının qarşısını almaq məqsədi daşıyır. Məgər uzun illər orta məktəblərdə imla, ifadə və inşa yazan şagirdlərin yazılarında orfoqrafik səhvlər olmurdumu? Yaxud esse yazmaqla bu məsələni köklü şəkildə həll etmək mümkündürmü? Bu sualların cavabı da yenə orfoqrafiya qaydalarına gedib çıxır. Yazı zamanı buraxılan səhvlərin köklü şəkildə aradan qaldırılması üçün ən mühüm yol tələffüzlə yazı arasındakı fərqlərin aradan qaldırılması, yaxud da bu fərqlərin minimuma endirilməsidir. Həmçinin, bu yol mərhələli orfoqrafiya islahatına aparan yoldur.

Layihənin 37-ci maddəsində fonetik prinsip açıq şəkildə elan edilmişdir: "Əvvəlki orfoqrafiya lüğətlərində tərkibində - iyyat, - iyyət və - iyyə şəkilçisi olan sözlər qoşa yy samiti ilə yazılmışdır. Hazırda həmin sözlər bir [y] ilə tələffüz olunur. Buna görə də fonetik prinsipə əsaslanaraq tərkibində həmin şəkilçilər olan sözlərin bir y ilə yazılması məqsədəuyğun sayılır. Məsələn: cərrahiyyə - cərrahiyə, dövriyyə - dövriyə, ədəbiyyat - ədəbiyat, fəaliyyət - fəaliyət, maliyyə - maliyə , üslubiyyat - üslubiyat və s".

Bir cəhəti nəzərə almaq vacibdir ki, irəli sürülən təklif ərəb dilndən alınan "iyyat", "iyyət" və "iyyə" şəkilçilərinin (məhz şəkilçilərinin!) tərkibində olan qoşa "yy" samitinə aiddir və bu şəkilçilər də digər alınma şəkilçilər kimi dilimizdəki alınma sözlərə artırılır. Məsələn, "iqtisad+iyyat", "ədəb+iyyat", "zehin+iyyət" (zehniyyət), "ədl+iyyə" tipli sözləri kök və şəkilçiyə ayırdıqda bu, tam aydınlığı ilə görünür. Yəni qoşa "yy" samitinin birindən imtina sözdəki yox, şəkilçidəki samitdən imtina deməkdir. "Xəyyam", "Səyyad", "səyyarə", "niyyət", "hədiyyə" kimi sözlər yalnız kökdən ibarətdir və onlarda qoşa "yy" samitli şəkilçiyə rast gəlinmədiyinə görə həmin qayda layihədə göstərildiyi kimi, bu tipli sözlərə qətiyyən aid edilə bilməz. Yaxud "qafiyə", "saniyə", "mərsiyə" kimi sözlər düzəltmə olmadığına görə "iyə" hissəsi söz kökünün tərkibindədir və "iyyə" şəkilçisi ilə heç bir bağlılığı yoxdur, deməli, həmin qayda bu tipli sözlərdən tamamilə kənardadır.

Məsələnin məğzinə gəldikdə isə layihədə qoşa "yy" samitindən birinin ixtisarı ilə bağlı təklif birbaşa orfoqrafiyanın qızıl qaydasına aiddir və həmin maddənin dilçi mütəxəssislər, bu sahə ilə bağlı olan peşəkarlar tərəfindən qəbul edilməsi, şübhəsiz, bununla əlaqədardır. Hətta belə düşünmək olar ki, layihədə həmin maddənin yerinə tələffüzdə iki sait arasına "y" səsinin daxil olduğu "ayilə", "Nayilə" tipli sözlərin yazılışının tələffüzdəki kimi qəbul edilməsi təklifi irəli sürülsəydi, müəyyən şərtlər daxilində həmin maddə də əksər mütəxəssislər tərəfindən bəyəniləcəkdi. Çünki orfoqrafiya üçün fonetik prinsip əsasdır.

Yazı zamanı şəkilçinin tərkibində olan qoşa "yy" samitindən birinin ixtisarı ilə bağlı təklif o demək deyildir ki, bu, müxtəlif sözlərin tərkibində olan bütün qoşa samitlərə (məsələn, dd, bb, kk, qq və s.) şamil edilməlidir. Həmçinin, bu, o da demək deyildir ki, bütün sözlərin tələffüzdə müşahidə olunan normalarını məhz elə indi yazıya gətirmək lazımdır; belə bir düşüncə tərzi konkret elmi yanaşmanın prinsiplərinə tamamilə ziddir.

Layihənin 37-ci maddəsində irəli sürülən təklif dilimizlə bağlı gələcək bir çox hadisələri də işarələyir. Əslində, bu maddə ilə orfoepiya ilə orfoqrafiya arasındakı fərqləri mümkün qədər aradan qaldırmaq, onları bir-birinə daha da yaxınlaşdırmaq, Azərbaycan dilinin başqa dillərdə danışanlar tərəfindən öyrənilməsini asanlaşdırmaq, yazı mədəniyyətini inkişaf etdirmək, yazı prosesində buraxılan səhvləri minimuma endirmək, dilə olan sevgini gücləndirmək kimi ali məqsədlərin anonsu verilir.

Elə buradaca layihədəki 22-ci maddəyə də aydınlıq gətirmək lazımdır. Bu maddədə diqqət əskər, əskinas, İskəndər, işkəncə kimi sözlərin elə o şəkildə yazılması təklifinə yönəldilmişdir və həmin sözlərin dilimizdə məhz tələffüzlərinə əsasən indiyədək "g" hərfi ilə yazılması məqsədəmüvafiq hesab edilmir. Beləliklə, 22-ci maddə uzun müddət fonetik prinsipin bərqərar olduğu sözlərin həmin prinsipdən təcrid edilməsi anlamına gəlir. Əlavə olaraq son dörd orfoqrafiya lüğətində, təxminən 60 ildir ki, həmin sözlər "g" hərfi ilə yazılır, məsələn: İsgəndər, əsgər. Belə olduqda orfoqrafiyanın həm fonetik, həm də tarixi-ənənəvi prinsipləri birləşərək Nizami Gəncəvinin "İsgəndərnamə" poeması və mübariz Azərbaycan əsgəri tərəfindən çıxış edir.

"Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydaları"nın layihəsi indiki halda elmi düşüncəni ifadə edən mətndir - əsərdir. Bu mətn Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti tərəfindən təsdiq edildikdən sonra rəsmi bir sənədə çevriləcək və oradakı müddəalar həm geniş miqyasda, həm də illər boyu öyrəniləcəkdir. Ona görə də "Qaydalar"a daxil edilən nümunələr də müəyyən prinsip əsasında və son dərəcə diqqətlə seçilməlidir. Aparıcı prinsip nümunələrin əlifba sırası ilə düzülüşüdür ki, mətndə buna tam şəkildə əməl edilmişdir. Məsələn: addım, dəniz, gəlin, günəş, qoşun, oğul və yaxud: bulud, palıd, söyüd və yaxud da: ilan, ildırım, ilğım, ilxı, ilıq, inanmaq, işartı, işıq.

Nümunələrə gəldikdə isə bunları qaydaya müvafiq olaraq dildəki uyğun gələn ixtiyari sözün seçimi kimi başa düşmək doğru deyil. "Qaydalar" ayrıca bir mətn - əsər səciyyəsi daşıdığına görə oraya daxil edilən nümunələr xalqın düşüncəsini, psixologiyasını, həyat tərzini, arzu və istəklərini ifadə edə bilmək gücünə malik olmalıdır. Bu nümunələrə yazı normaları ilə xalq təfəkkürünün vəhdətini nümayiş etdirən ötürücü vasitə kimi baxılmalıdır. Məsələn, müharibə şəraitində yaşadığımıza görə "Qaydalar"ın mətninə müvafiq maddələrə uyğun olaraq "general", "qoşun", "tüfəng", "avtomat" kimi sözlərin daxil edilməsi son dərəcə təqdirəlayiqdir.

Həmçinin, "Qaydalar"da müasir dövrümüzlə bağlı olan neologizm xarakterli sözlərin nümunələrə daxil edilməsi layihənin əhəmiyyətini xeyli dərəcədə artırır. Məsələn: tütor, əmlak, kollec, veb-sayt, vindos, vörd və s. Müstəqillik dövründə demokratiyanın inkişafı ilə əlaqədar olaraq senzuradan yaxa qurtardığımıza görə söz köklərində samitlərin yazılışına aid 14-cü maddədə nümunə kimi verilmiş "senzura" sözünü də mətndən çıxarmaq daha məqbul hesab edilə bilər.

"Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydaları" layihəsi dilimizə daha böyük diqqət və qayğı ilə yanaşmaq, bu dilin keşiyində durmaq, səmərəliliyini artırmaq, onu müxtəlif vasitələrlə inkişaf etdirmək, yad təsirlərdən qorumaq, and yerinə çevirmək kimi vəzifələri yenidən gündəmə gətirir. Hər bir xalq, hər bir millət öz dilinin gücünü bildikdə daha qüdrətli olur.

525-ci qəzet 2018.- 23 yanvar.- S.4.