Orfoqrafiya qaydalarının tənzimlənməsinə dair mülahizələr

Qloballaşan dünyada milli dillərin qorunması və inkişafı olduqca vacibdir.

Nəzərə alsaq ki, hər il dünyada neçə-neçə dil "ölü" adını qazanır, onda bu problemin nə dərəcədə ciddi olduğunun bir daha şahidi olarıq. Doğrudur, Azərbaycan dili bu gün "dövlət dili" statusunu daşıyır və Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası ilə təsdiq olunub, lakin bu heç də o anlama gəlməməlidir ki, qloballaşmanın dilimizə heç bir təsiri yoxdur. Müstəqillik illərində dilimizlə bağlı kifəyət qədər müsbət məqamlar olsa da, təəssüf doğuran məqamlar da az deyil. Son illər KİV-in dilində, reklam və afişalarda tez-tez dilimizin normaları pozulur, dilimizə yad ünsürlər daxil olur. Ölkə prezidentinin 9 aprel 2013-cü il tarixində "Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı"nı təsdiqləməsi də bu təsirlərin qarşısının alınması məqsədi ilə imzalanmışdır. Proqramda dilimizin qorunması ilə bağlı kompleks tədbirlərin görülməsi nəzərdə tutulmuşdur. Bu tədbirlər planının tərkib hissəsi kimi, dilimizin normalarının tənzimlənməsi xüsusi rol oynayır. Dilin leksik normalarının tənzimlənməsində isə "Orfoqrafiya prinsip"ləri mühüm rol oynayır.

Məlum olduğu kimi, müstəqillik illərində iki dəfə "Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti" nəşr olunmuşdur (2004, 2013). Hər iki lüğət dilçiliyimiz üçün yeni hadisə olsa da, onlarda müəyyən qüsurlarda vardır. Xüsusən, eyni sözün müxtəlif formalarda verilməsi, dialektizmlərdən istifadə və s. bu lüğətlərin qüsurları sırasındadır.

Amma bəzən lüğət haqsız tənqidlərə də məruz qalır. İlk olaraq qeyd olunmalıdır ki, orfoqrafiya lüğətləri iki qismə bölünür:

I. Akademik lüğətlər;

II. Digər lüğətlər (bura nisbətən kiçik həcmli işlək lüğətləri, məktəblilər üçün hazırlanan lüğətləri və s. aid etmək olar).

Akademiyanın hazırladığı lüğətlər Nazirlər Kabinetinin təsdiq etdiyi qaydalar əsasında hazırlanır və digər lüğətlər üçün əsas rolunu oynayır. Bu tip lüğətlərdə dilin bütün leksik qatı öz əksini tapmalıdır. Yəni burada terminlər də daxil olmaqla dildə işlənən sözlərin mütləq əksəriyyəti əhatə olunmalıdır. Əlbəttə, dialekt sözləri bura daxil edilməməlidir. Bu tip lüğətlər daha çox elmi ictimaiyyət üçün nəzərdə tutulur və onların əsasında digər lüğətlər hazırlana bilər. Bəzən, lüğətlərdə verilən sözlərin anlaşılmazlığı etiraz doğurur. Amma nəzərə almaq lazımdır ki, dildəki sözləri hamı bilə bilməz. Məsələn, 2011-ci ildə nəşr olunan "Səməd Vurğunun bədii dilinin izahlı lüğəti"ndə (B., "Elm", 2011, 672 s.) 8 minə yaxın söz və ifadə (6215 söz və 1753 ifadə) verilmişdir. Azərbaycan dilinin son orfoqrafiya lüğətində isə yüz on mindən artıq söz (110563) verilmişdir. Əgər Səməd Vurğun təxminən altı min söz işlədirsə, deməli, gündəlik istifadə olunan sözlər 10-15 mini aşmadığı halda lüğətdə bundan on dəfədən də artıq söz verilir və bu belə də olmalıdır. Çünki lüğət bütün təbəqələr üçün nəzərdə tutulur və onda dilin lüğət tərkibi kifayət qədər əhatəli şəkildə əks olunmalıdır.

Digər məsələ isə orfoqrafiya qaydalarının tənzimlənməsi ilə bağlıdır. Heç kəsə sirr deyil ki, müstəqillik illərində istifadə olunmuş qaydalar, əsasən, sovet dövründə istifadə olunan qaydaların müəyyən qədər təkmilləşdirilmiş formasından başqa bir şey deyildi. Doğrudur, o zamandan bəri xeyli illər keçməsi, bəzi qaydaların köhnəlməsi, əlifbanın dəyişməsi və s. yeni qaydaların yaradılması zərurətini ortaya qoydu. Bu zərurət nəzərə alınaraq, yeni orfoqrafiya qaydaları yaradıldı. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 5 avqust 2004-cü il tarixli qərarı ilə təsdiqlənmiş "Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydaları" əsasında dilimizin orfoqrafiya lüğəti yenidən hazırlandı və 2013-cü ildə lüğət yenidən nəşr olundu və kitaba 110563 söz daxil edildi. Bu isə əvvəlki 2004-cü il nəşrinə nisbətdə 30 mindən artıq sözün əlavə edilməsi deməkdir. Yeni nəşrdə əvvəlkidə olan müəyyən mübahisəli məqamlar aradan qaldırılsa da, yeni qaydalar hazırlanmadı və lüğət Nazirlər Kabinetinin 5 avqust 2004-cü il qərarı ilə təsdiqlənmiş qaydalarına əsasən nəşr olundu. Bununla belə, anten, metafor, kompüter, feil, təbaşir,cəfəngiyyat, cüdo və s. sözlərin yazılışında korrektələr edildi.

Lakin bu nəşrdə də müəyyən sözlərin yazılışında problemlər qalır. Belə ki, lüğətdə əvvəlki lüğətdə ekspress kimi verilən söz - ekspres kimi verilsə də, nədənsə superekspress sözü olduğu kimi saxlanılır.

2004-cü ilin lüğətində sürtgəc, sürtgü, ötgün, ötgünlük kimi verilən sözlər dilin qaydalarına tabe edilərək, sürtkü, sürtkəc, ötkün, ötkünlük kimi verilir. Qarmaqarış, qarmaqarışıq - qarma-qarışıq, qarma-qarışıqlıq və zirzibil, zirzibilli, zirzibillik tipli bitişik yazılan sözlər isə zir-zibil,zir-zibilli, zir-zibillik şəklində defislə verilir. Bu tip nümunələri artırmaq da olar.

Lakin qeyd olunmalıdır ki, lüğətdə bu düzəlişlərlə yanaşı, bir sıra mübahisəli məqamlar da qalmaqdadır. Belə ki, alğı-satqı sözü lüğətdə səhv olaraq alqı-satqı şəklində verilib. Məlum olduğu kimi, dilimizin qaydalarına görə cingiltili samitlə bitən sözlər müvafiq olaraq -gi, -ğı kar samitlə bitən sözlər isə -qı, -kü şəkilçisini qəbul etməlidir. Bu qaydaya əsasən isə bu sözün düzgün yazılışı "alğı-satqı" şəklində olmalıdır. Ona görə də burada sözün kökündə (al) l cingiltili samit olduğu üçün ondan sonra -qı şəkilçisinin işlənməsi doğru deyil, deməli, bu sözün yazılışı"alğı-satqı" olmalıdır.

"Orfoqrafiya qaydaları"nın 22-ci bəndində əslində quruluşca sadə olan"yaxud", "çünki", "həmçinin" və "hərçənd" bağlayıcıları mürəkkəb bağlayıcılar hesab edilib. Mürəkkəb sözlərin tərkib hissələri baxımından yanaşıldıqda bu bağlayıcılar mənşə baxımından mürəkkəb hesab edilsə də, indiki vəziyyətdə morfoloji quruluşu baxımından sadə bağlayıcılardır.

Əsas məsələ isə, fikrimizcə, müstəqillik dövrü üçün dilimizin yeni orfoqrafiya qaydalarının hazırlanmasıdır. Məlum olduğu kimi, əvvəlki lüğətlərdə alınma sözlərin yazılışında bir qayda olaraq ərəb və fars mənşəli sözlər, o cümlədən, rus dilindən və bu dil vasitəsi ilə dilimizə keçən sözlərin yazılışı öz əksini tapırdı. Bu da dövrün tələblərindən irəli gəlirdi. Çünki dilimizə yeni sözlər rus dilindən və rus dili vasitəsi ilə keçirdi. Artıq müstəqillik illərində dilimiz birbaşa mənbə dillərdən söz alır. Bu səbəbdən də "orfoqrafiya qaydaları"nda bu qaydalar təsbit olunmalıdır. Məsələn, son illər dilimizə ərəb dilindən "əl" artiklı ilə bir neçə söz daxil olub, "əl-qaidə", "əl-cəzirə" və s. Mətbuatda bu sözlərin müxtəlif yazılış formaları mövcuddur və lüğətdə bu sözlərin yazılışı təklif olunmalıdır. Əlbəttə bu tip sözlər az deyil: Məsələn, dilimizə son illər daxil olan, veb-kamera, vay-fay, vatsap və s. sözlərin doğru yazılması üçün ingilis dilindəki "w" hərfinin dilimizdə necə yazılmasını bilmək lazımdır.

Digər bir məsələ isə dildə alınmaların tənzimlənməsi və dilimizin qaydalarına uyğunlaşdırılmasıdır. Bu proses dildə həmişə olub və indi də davam etməkdədir. Məsələn, biz əsli "şəhr", "qazeta", "vyodra" və s. sözləri dilimizin fonetik qaydalarına uyğunlaşdıraraq "şəhər" və "qəzet", "vedrə" kimi yazırıq. 2004-cü ildə apostrof işarəsi ləğv edilərkən bir çoxları bunun dilimiz üçün "fəlakət" olacağını deyirdilər, hətta indi də bununla bağlı narahatlıq keçirənlər var, amma keçən illər sübut etdi ki, bu addım doğru idi.

Lüğətlər hazırlanarkən üç prinsip nəzərə alınır: fonetik, morfoloji və tarixi-ənənəvi prinsip. Azərbaycan dili üçün isə fonetik prinsip əsasdır. Yəni biz orfoqrafiya lüğətlərini hazırlayarkən fonetik prinsipi əsas götürürük. Lakin bu o demək deyil ki, bizim dilimizin orfoqrafiya prinsipləri hazırlanarkən digər prinsiplər nəzərə alınmır. İlk növbədə onu bilmək lazımdır ki, fonetik prinsip, əsasən, alınma sözlərin yazılışında nəzərə alınır. Məsələn, Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğətində "qayınana" sözü tarixi-ənənəvi prinsipə görə belə yazılır. Əgər biz bu sözü fonetik prinsipə görə yazsaq, onda bu söz "qaynana" kimi yazılmalıdır. Bu halda isə dilin qrammatik prinsipi pozulmuş olacaq, yəni sözün mənası itəcək. Bəzi hallarda isə biz morfoloji prinsipə müraciət etməli oluruq, məsələn,"alğı-satqı" sözündə olduğu kimi.

Artıq qeyd etdiyimiz kimi, Azərbaycan dilinin orfoqrafiya prinsipləri hazırlanarkən fonetik prinsip, əsasən, alınmalara şamil edilir. Alınma sözlər isə zaman-zaman dilə uyğunlaşdırılır və bu proses daim davam etdirilməlidir.

Təəssüflə qeyd olunmalıdır ki, dilimizdə çox vaxt rus dilinin təsiri ilə hazırlanmış və qəbul etdirilmiş qaydalar hələ də orfoqrafiyamız üçün norma kimi qəbul edilməkdədir.Müstəqillik dövrü üçün isə yeni qaydaların tətbiqi vacib şərt kimi dilçiliyimizin qarşısında durur. İlk növbədə onu qeyd etmək lazımdır ki, cənab Prezidentin imzaladığı "Dövlət proqram"ına uyğun olaraq dilimizin transliterasiya qaydaları hazırlanacaq və bu qaydalara uyğun olaraq əcnəbi dillərdən dilimizə keçən sözlərin yazılışı tənzimlənəcək.

Sonda dilimizin orfoqrafiya qaydalarının tənzimlənməsi üçün aşağıdakı qaydaların tətbiq olunmasını təklif edirik:

1. Hələ də rus dilinin təsiri ilə dilimizdə bəzi sözlər qoşa "o" hərfi ilə yazılır. Məsələn, kooperativ, kooperasiya, zoologiya. Fikrimizcə, bu sözlər digər sözlərlə eyniləşdirilərək bir "o" ilə yazılmalıdır.

2. Əvvəlki lüğətlərdə mürəkkəb söz kimi verilmiş ikinci növ təyini söz birləşməsi formasında olan bəzi sözlər (kələmdolması, başağrısı və s.) cəmlənə bilmədiyinə görə lüğətdən çıxarılmalıdır. Məlum olduğu kimi, dilimizdə cəm şəkilçisi sözün sonuna artırılır. Belə sözlərdə isə bu alınmır. Deməli, "bir vurğu altında deyilən sözlər bir yerdə yazılır" qaydası, heç də həmişə özünü doğrultmur. Məsələn, "kələmdolmasılar" deyə bilmirik və kələmdolmaları deyirik və yazırıq. Bu isə dilin morfoloji prinsipinin pozulması ilə nəticələnir ki, gələcəkdə ciddi fəsadları ola bilər. Bu eyni zamanda "soyqırımı" və digər sözlərə də aiddir. Bu söz əslində "soyqırım" olmalıdır, necə ki, "soyad" sözünü yazırıq.

3. Dilimizdə orfoepik norma kimi təsbit olunan "iki kar samit yanaşı gələrkən ikinci kar samit cingiltiləşir" qaydası söz kökündə işlənən bütün sözlərə şamil olunmalıdır. Məlum olduğu kimi, dilimizdə bu cür yazılan cəmi iki-üç söz var (nisgil, əsginas, əsgər, əsgi, pelasgi (-lər),fosgen və difosgen) ki, bu sözlərin "k"ilə yazılması məqsədəuyğundur. Bu tədrisdə olduqca vacib amildir. Qalan hallarda dilimizdə işlənən "sg" və "şg" istisna hallarda işlənir ki, bunlar da düzəltmə və mürəkkəb sözlərə aiddir. Məsələn, səsgücləndirici, yasgülü, dəsgirə, pərəstişgah, təxəllüsgötürmə, onbeşgünlük, təşəbbüsgöstərmə.

4. Dilimizdə söz əvvəlində qoşa samit işlənmədiyinə görə hazırkı lüğətdə qoşa "s" ilə başlayan sözlər bir "s" ilə yazılsın. Məsələn, senari, senarist, ssenariçi və s.

5. Son illər əcnəbi dillərdən dilimizə keçən sözlərin hamısının fonetik prinsipə əsasən yazıldığı qeyd olunsun. Məsələn, feysbuk, tvitter, sidi, sidi-ve, sivi, sidi-erve, vatsap, fləş, fləşkart, pleysteşn, vörd, vindous, fotoşop, corl-drou, avroviziya və s.

6. Lüğətdə sonu təkheca ilə yazılan hiss, küll, fənn və s. sözlərinə samitlə başlayan şəkilçilər artırılarkən samitlərdən birinin düşdüyü qeyd edilsin. Məlumdur ki, indiyə qədər qrammatika kitablarında bu məsələ mübahisəli şəkildə izah edilirdi. Belə ki, dilimizdə həm də bir hərflə yazılan his və kül sözləri olduğundan bu sözlərdə son samitin düşməməsi qeyd edilirdi. Bu isə əslində "dilimizin normalarını pozur. Fikrimizcə, bu kontekstdə məlum olduğundan" hissdən yazmağa ehtiyac yoxdur.

7. Məlum olduğu kimi, abreviaturalara (qısaltmalar) şəkilçilər artırılarkən qısaltmanın son hərfinə uyğun yazılır. Məsələn, Azərbaycan Turizm Təşkilatı - ATT-nin və s. Bura Amerika Birləşmiş Ştatları - ABŞ-nin (Bu qısaltma Azərbaycan dilində A-Be-Şe şəklində tələffüz edilməlidir) əlavə edilsin.

8. 2013-cü ilin lüğətində "anten" kimi yazılan söz antena kimi yazılsın.

9. "şeir", "feil" sözlərinə saitlə başlayan şəkilçi qoşularkən kökdəki son saitin düşdüyü qeyd edilsin. Məsələn, şerə, feli və s.

10. Ay adları bəzən böyük, bəzən kiçik yazıldığından (8 Mart, 10 mart) onlar bütün hallarda böyük hərflə yazıldığı qeyd edilsin.

Rasim HEYDƏROV

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

525-ci qəzet.-2018.-26 yanvar.-S.8.