Dilimiz - milli sərvətimiz

Ramiz MƏMMƏDZADƏ

Azərbaycan Prezidenti cənab İlham Əliyevin bir neçə ay əvvəl Azərbaycan Respublikasının Dövlət Dil Komissiyasının yeni tərkibini təsdiq etməsi uzun əsrlərin sınağından qalib çıxmış, möhkəmlənmiş, daha da zənginləşmiş, ən çətin və mürəkkəb fikirləri, mətləbləri belə ifadə etməyə qadir olan (poeziya dilinin ilahi, cilvəli əzəməti də öz yerində), torpağımız, suyumuz, çörəyimiz kimi halal və istəkli, türk dilləri ailəsində özünün ahəngdarlığı, diləyatımlılığı, musiqisi, harmoniyası, ifadə çalarları, yaraşıqlı əlbəsiləri, dadı-tamı ilə seçilən Ana dilimizə dövlət səviyyəsində çox yüksək diqqət və əhəmiyyət verilməsinin təcəssümüdür desək, düzgün olar.

İndi dilimizin orfoqrafiyası ilə bağlı geniş fikir mübadiləsi aparılır, təkliflər səslənir, fikirlər haçalanır, yeni münasibətlər bildirilir və s.

Akademik Muxtar İmanovun “525-ci qəzet”də çap olunmuş “Dilimiz, nitqimiz və qayğılarımız” yazısı diqqətimizi dilimizin qorunmasına, sözlərin düzgün və yerində işlədilməsinə, artıq (vacib olmayan) sözlərə ehtiyatla yanaşmağa, bəzi ifadələrə “yox” deyilməsini bacarmağa, hər kəlməyə, sözə həssaslıqla yanaşmağın nə dərəcədə zəruri olduğuna əhəmiyyət verilməsinə və s. bu kimi problemlərə yönəltmişdir.

Təbii ki, dilimizi qoruyub əzizləməliyik, ondan qızıldan, daş-qaşdan istifadə etdiyimiz kimi istifadə etməyi, ən qiymətli nemət kimi qənaətlə işlətməyi bacarmalıyıq.

Moskvada təhsil alan bibim oğlu (biz tərəflərdə mamaoğlu deyirik - R.M.) Səfər Cəbrayılovun böyük şairimiz Nazim Hikmətlə tanışlığı var idi. Onları məşhur heykəltəraş Münəvvər Rzayeva tanış edibmiş (Allah hər üçünə rəhmət eləsin!)

Qarabağlı balası Səfərin ürəyəyatımlı, şirin zənguləli səsi vardı və bu səs Nazim Hikmətə xoş gəlibmiş.

Səfər də hərdən böyük şairin dəvətilə bağına, evinə gedib onun üçün oxuyarmış. Görüşlərin birində Nazim Hikmət Səfərə deyib ki, Bakıda olanda “İnturist” otelində Azərbaycan radiosuna qulaq asırdım. Kamançaçalan haqqında söhbət gedirdi. Amma radionu başa düşmədim. Bir kamançaçalan haqqında nə qədər gurultulu söz demək olar, “dahi”, “gözəl”, “böyük”, “əla”, “yüksək”, “ustad” kimi sözlər eşitdim və təəccübləndim, öz-özümə dedim ki, görəsən bəs Sabirə, Səməd Vurğuna nə deyək, onlara deyiləsi söz qaldımı? Siz azəri türkləri sözə qənaət etmirsiniz...

Yeri gəlmişkən, ana dili haqqında ən mənalı, ən obrazlı fikri də elə qüdrətli şairimiz Nazim Hikmət demişdir: “Mən türk dilini bir kəndli öz torpağını, öküzünü, xışını, bir dülgər öz taxtasını və rəndəsini sevən kimi sevirəm!”

Müqəddəs dilimizin - unudulmaz Heydər Əliyevin dediyi kimi, məhz Azərbaycan dilimizin qorunmasına, işlədilməsinə, onun təravətinin pozulmamasına yazımızda, nitqimizdə lazımi səviyyədə qayğı və diqqətlə yanaşırıqmı?

Məncə, yox!

Bir neçə misalla bu “yox”u açmaq niyyətin

dəyəm.

Dilimizdə “qadağa”, “qadağan” sözləri var. “Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti”ndə “qadağandır” sözü belə izah olunur: - “qanunən icazə verilmir, yasaqdır”.

İndi gəlin baxaq görək bu söz harda və necə işlənir.

Yazı-pozu adamlarının hər gün gedib-gəldiyi böyük bir binanın liftinin qapısı üstdə yazılmış, qrammatik cəhətcə əndrəbadi olan cümləni oxuyaq: “Liftə 3 nəfərdən artıq (“çox” demək yerinə - R.M.) minmək qəti qadağandır”.

Əvvəla, “liftə minmək” demək olmaz, ata və ya başqa minik heyvanının üstünə qalxıb oturmağa “minmək” deyirlər, sonra əgər “qəti qadağandır”sa, liftə daxil olan adamlar (tutaq ki, 4-cü şəxs) cəzalandırılmalıdır, çünki “qadağa” cəza tələb edir axı...

Mənim də vaxtaşırı baş çəkdiyim bu binanın liftinin qapısına sadəcə olaraq məncə, yazılmalıdır: “Lift 3 nəfərlikdir”.

Şəhərdaxili marşrut avtobuslarında (misal üçün, 6-cı marşrutla işləyən maşınlarda) “qadağandır” sözünün işlədilməsinin necə deyərlər, biri bir qəpikdir... Bu rahat, yaraşıqlı maşının salonuna daxil olan kimi maşındakı radio başlayır səni “qadağandır” atəşinə tutmağa: “oturacağa əşya qoymaq qadağandır”, “sürücü ilə danışmaq qadağandır” və s. Avtobusa giriş qapısının içəri tərəfinə qırmızı hərflərlə yazıb yapışdırıblar: “Çıxış qadağandır”.

Təbii ki, bu qadağalar sərnişinlərin ovqatına pis təsir edir.

Şəxsən mən Bakı Nəqliyyat Agentliyinin avtobuslarda göstərilmiş telefon nömrəsinə (0772505757) dəfələrlə zəng edib təklif etmişəm ki, “çıxış qadağandır” yerinə “çıxış yoxdur” yazsanız düzgün olar. Kimdir məni eşidən, mənə qulaq asan.

Hətta Dövlət Avtomobil Müfəttişliyində məsul vəzifədə çalışan hörmətli polkovnik Vaqif Əsədovdan da xahiş etmişəm ki, bu məsələyə əhəmiyyət versin. Belə çıxır ki, heç ona da qulaq asan yoxdur. Çox təəssüf...

Hələ onu demirəm ki, həmin marşrutlarda maşındakı radio “Dövlət Bayrağı meydanı” əvəzinə “Dövlət Bayraq meydanı” deyir və s.

Dükanların birində kolbasa satılan bölmədə oxudum: “Kolbasaya əl vurmaq qadağandır”.

Mən cavan satıcıya dedim ki, bax, indi mən kolbasaya əl vurasıyam. Mənə neyləyəcəksən? O dedi ki, heç nə. Dedim ki, “qadağandır” yazmısan, məni cəzalandırmalısan, cərimələməlisən axı.

Cərimə də cəzanın pulla ödənilməsidir, dedim cavan oğlana…

Əgər Milli Məclisimiz müəyyən yerlərdə siqaret çəkməyi (belə yerlərin siyahısı var - R.M.) qadağan edibsə, bu qadağaları pozanların məsuliyyəti var, şübhəsiz ki...

Elə sahələr, obyektlər, lap elə iş yerləri (hərbi düşərgələrdə, sərhəd xidmətində, qapalı müəssisələrdə, xüsusi istehsalat sahələrində və s.) var ki, bu kimi yerlərdə “qadağandır” ifadəsinin geniş şəkildə istifadə olunması heç bir sual doğurmur, bu sözün işlədilməsi vacibdir, zəruridir və heç kəsi qıcıqlandırmır.

Bununla belə, universitetlərin birində müəllimlər üçün nəzərdə tutulmuş ayaqyolunun qapısına yazılmış “Tələbələrin girişi qəti qadağandır!” sözlərini oxuyanda mat qalırsan.

Əgər giriş qapısına “qadağandır” sözü yazılmış yerlərin adını siyahıya alsaq, böyük bir kitab bağlamaq olar.

Mən başa düşə bilmirəm ki, bu söz hansı elmi-məntiqi fikrə, hüquqi-qanuni akta əsaslanır...

Mənim iki oğlan nəvəm respublika Təhsil Nazirliyinin 132-134 nömrəli təhsil kompleksində oxuyur. Səkkizinci sinif şagirdi Fərhad bir gün məndən soruşdu ki, baba, bizim məktəbin adında nömrə sözü var. Televizorda məktəb göstərirlər, qapısının üstünə yazılıb misal üçün “125 nömrəli tam orta məktəb”. Amma aparıcı “125 nömrəli” yox, “125 saylı” deyir. Hansı düzdür? “Nömrə”nin işarəsi də var axı.

Açığı mən nəvəm Fərhadın sualına doğru-düzgün cavab verməyə tələsmədim. Yaxşı olmazmı ki, bu sualın elmi cavabını dil mütəxəssisləri versin, uşaqlar da, böyüklər də çaş-baş qalmasın...

O da yadımdadır ki, bir az əvvəllər telekanallarda hətta deyirdilər ki, “filan saylı telefona zəng edin”... Məlumat üçün onu da bildirim ki, rəsmi dövlət sənədlərində ... nömrəli sözü işlədilir.

Dilimizin düzgün işlədilməsi, ifadələrin yerli-yerində deyilməsi (yazılması) məntiqi əsaslara bağlı olmalıdır. “28 May” metro stansiyasına yaxın ərazilərdə əsasən çərəz satılan dükanlarda “quru meyvə” sözünə rast gəlmək olar.

Nə deməkdir “quru meyvə”? Məncə, dilimizdə belə bir söz birləşməsi yoxdur.

Xalq arasında geniş yayılmış və məntiqi cəhətcə düzgün olan “meyvə qurusu” ifadəsi var (tut qurusu, alça qurusu, ərik qurusu və s.). Misal üçün, biz dükançıdan tut qurusu, ərik qurusu istəyirik, ta demirik ki, quru ərik ver, quru tut ver...

O Hitler müharibəsi illərində cənnətlik Sayad nənəmə desəydim ki, mənə çay içmək üçün quru tut ver (o vaxtlar qənd, şəkər hardaydı ki...) arvad dəli olardı, şübhəsiz ki, deyərdi, a bala, bir adam dilində danış görüm nə istəyirsən...

Tənbəllik eləməyib “Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti”nə nəzər yetirdim, “çərəz” sözünün izahını oxudum. Kitabda “çərəz” sözü belə izah olunur: “adətən xörəkdən sonra yeyilən quru meyvə”...

Daha sözüm yoxdur.

Başqa bir məsələ. Bu soyuq qış aylarında televizordan, radiodan eşidirik, qəzetlərdən oxuyuruq: “iki-üç dərəcə isti olacaq”. Axı iki-üç dərəcə isti necə ola bilər?

İsti əsasən yayda olar (yaz-payız aylarında da təsadüf edilir). İsti paltar geyindiyimiz, evimizi qızdırdığımız halda “istidir” necə demək olar...

İsti yayın atributudur, əlamətidir. Əslində məncə, belə deyilməlidir, yazılmalıdır: “hava müsbət 2-3 dərəcə olacaq”...

Təəccüb doğuran, başadüşülməz bir məsələdən danışmağı məqsədəuyğun hesab edirəm. Və məcburam ki, diqqətli oxuculardan üzr istəməklə bu “ayaqyolu” söhbətinə bir də qayıdım.

Əhali arasında yayılmış “tualet” deyilən bir ifadə var ki, bu sözün mənası haqqında izahlı lüğətlərdə belə yazılır: “Tualet fransız sözüdür, güzgülü və qutulu kiçik stol deməkdir, qadınların özlərini səliqəyə salması üçün nəzərdə tutulur” və s.

Bu söz də kifayət qədər işlənilir. “Kişi” və “qadın” sözləri kimi hörmətli, sanballı sözləri böyük hərflərlə qapıların üstünə, divarlara yazıb bu ifadələri urvatdan salmaq nə qədər etikdir, mədənidi, görəsən... Şəkil asılan yerlər də var...

Nə etməli, başqa variant varmı?

Var.

Yunanıstanda özüm görmüşəm ki, belə obyektlərin üstündə qadın ayaqqabısının (dikdaban) və kişi ayaqqabısının şəkli var, heç bir yazı-filan yoxdur. Zatən, belə işarələr dilimizdəki “ayaqyolu” ifadəsi ilə səsləşir, məncə.

Əlbəttə, mənim bu dediklərim bəlkə də kimlərinsə xoşuna gəlməyə bilər, deyə bilərlər ki, bu kişinin işi-gücü qurtarıb, gör nələrdən danışır.

Belə düşünənlər məni qəti narahat eləmir, desəm, inanın.

Hələ o qədər yerində işlənməyən, səhv yazılan (deyilən) ifadələr var ki, saymaqla qurtarası deyil...

Mənə elə gəlir ki, yazı-pozu ilə məşğul olan şəxslərin stolu üstündə “Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti” və “Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti” kitabları hökmən olmalıdır.

Azərbaycan dilimiz şəxsi mülkiyyət deyil, milli sərvətimizdir, Dilimiz sapsağlamdır, öz incəliyiylə, gözəlliyiylə, lətafətiylə hər birimizindir. Əlifbamız baxımlıdır, sözlərimiz dadlı-tamlıdır, məna çalarları cilvəlidir. Bu dillə zarafat etmək olmaz. Onu qoruyub əzizləməliyik, nazı ilə oynamalıyıq, bütün ömrümüz boyunca.

Musiqisi, melodiyası, səmimiyyəti, şirinliyi və kövrəkliyi ilə seçilən bu bayatı Azərbaycan dilindən başqa hansı bir dildə deyilə, yazıla bilər ki...

Mən aşiq gül üşüdü,

Şeh düşdü gül üşüdü,

Güldün ağlım apardın,

Bu necə gülüş idi...

Gəlin and içəndə də “Dilimiz haqqı!” deməyi öyrənək!

Şüvəlan, yanvar, 2018