İmadəddin Nəsimi və Azərbaycan
musiqisi
XIV əsrin sonu, XV əsrin əvvəlində
yaşamış böyük
Azərbaycan şairi,
filosofu və mütəfəkkiri İmadəddin
Nəsiminin cismani ölümündən, yəni
dərisinin diri-diri soyulmasından 650 il keçir.
Lakin onun həyatının son
dəqiqələrinə qədər
dini ehkamlarına qarşı çıxması,
barışmamazlığı, qəhrəman kimi ölümü, igidliyi haqqında dastan əsrlər boyu yaşayır, unudulmur, yeni-yeni nəsilləri riqqətləndirir, iftixar
və qürur hissi ilə zənginləşdirir. Nəsimiyə məxsus bir çox poeziya nümunələri əsrlər
boyu dillər əzbəri olmuşdur.
Məsələn:
Məndə sığar iki
cahan, mən bu cahana sığmazam!
Can ilə həm cahan mənəm, dəhrilə həm zaman mənəm
Gör bu lətifeyi ki, mən, dəhrü zəmanə sığmazam.
Zərrə mənəm, günəş
mənəm, çarilə
pəncü şeş
mənəm.
Surəti gör bəyanilə, çünki bəyanə
sığmazam.
Nəsiminin poeziyası dərin fəlsəfiliyi, çoxjanrlığı,
lirikliyi ilə seçilir. Onun poeziyasında biz dəfələrlə
musiqi terminlərinə,
muğamların və
musiqi alətlərinin
adlarına rast gəlirik:
Qurulmuş məclisi-şahi, çalınır
cəngü, ney, qanun,
Tərənnümlər qılır mütrib, ara
yerdə şərab oynar.
Ümumiyyətlə, Nəsiminin qəzəlləri melodikliyi,
əruz vəzninin rəngarəngliyi və zənginliyi ilə fərqlənir:
Həsrət yaşı hər
ləhzə qılır
bənzimizi saz,
Bu pərdədə kim, nəsnə bizə olmadı dəmsaz.
"Uşşaq" meyindən
qıla ol işrəti "Novruz",
Ta "Rast" gələ "Çəngi" - "Hüseyni"də
sərəfraz.
Bər
"Çargahı" Lütf
qıla Hüsnü
"Büzürki",
"Kuçik" dəhənindən
bizə, ey dilbəri "Şahnaz"!
"Zəngulə" sifət
nalə qılan zarı "Segahə",
Çün əzmi - "Hicaz"
eyləyə məhbubi-xoşavaz .
Ahəngi
"Sifahan" qılır
ol nayi-"Əraqi",
"Rəhavi" yolunda
yenə canim qıla pərvaz.
Könlümü "Hisar" eylədi
bir ruyi-"Mübərqə",
Çəl, olma müxalif bizə, ey dilbəri-pürnaz.
Şurə qəlibən eşq
sözünü söylə
Nəsimi,
Şövqündən anın cuşə gələ Sədiyi-Şiraz.
Qəzəl əruz vəzninin məf'Ulü məfA'İlü
məfA'İlü f ə'ulün
bəhrində yazılmışdır. Şair qəzəldə
on beşdən çox
muğam adı çəkir. Muğamları müəllif həm məzmuna, həm də əhval-ruhiyyəsinə
uyğun təqdim edir.
Nəsimi
başqa bir qəzəlində muğamın
quruluşu haqqında
məlumat verir və özünü rübab, ərğənun,
çəng və tənbur kimi alətlərlə eyniləşdirir:
Altı
avazə, on iki pərdə, iyirmi dörd şüab,
Həm rübabi
ərğənunəm, çəng
ilə tənburiyəm.
Musiqi haqda məlumatlara biz şairin digər bir sıra qəzəllərində
rast gəlirik. Məsələn:
Bahar oldu vü açıldı
üzündən pərdə
gülzarın,
İrişdi qönçənin dövrü,
zamanı qalmadı xarın.
Bu musiqidən, ey same, sana gər
nəsnə kəşf
oldu,
Məqamatın bəyan eylə, üsulun göstər-ədvarın.
Qəzəlin son misrasında Nəsimi sanki bir musiqişünas
kimi oxucuya müraciət edərək
muğam dairəsinin adının və bəhrinin təyin olunmasını istəyir.
***
Musiqini çox
dəyərləndirib, ona
poeziyasında xüsusi
yer ayıran böyük şairin yaradıcılığına, faciəvi taleyinə, poeziyasına həmvətənliləri
biganə qala bilməzdilər. XX əsrin
Azərbaycan bəstəkarlarının
yaradıcılığında dahi şairin poeziyası müstəsna
yer tutmuşdur. Musiqimizin müxtəlif janrlarında Nəsiminin həyatının qəhrəmanlığı,
poeziyasının müxtəlif
çalarları tərənnüm
edilmişdir.
Bu müstəvidə görkəmli bəstəkar
Fikrət Əmirovun
"Nəsimi dastanı"
baletini xüsusi qeyd etmək istərdik. Əsər 1973-cü ildə yazılmış və İmadəddin Nəsiminin
ölümünün 600 illiyinə
həsr edilmişdir.
Bəstəkar Nəsimi yaradıcılığına
olan münasibətini,
sevgisini hələ
"Böyük Nəsimi"
məqaləsində bildirmişdi". "Nəsimi poeziyası bütövlükdə bir
simfoniyadır. Bu poeziyadan aldığım
güclü təəssüratı
"Nəsimi dastanı"
baleti ilə ifadə etməyə çalışdım, Nəsimi
şeirinin öz ritmi, öz ahəngi var".
Maraqlıdır ki, görkəmli
əruz ustadımız
Əkrəm Cəfər
də özünün
"Nəsimi şeirinin
vəzni" məqaləsində
şairin poeziyasının
vəznini simfoniyaya bənzədir. O, belə
yazır: "Böyük
şairin yalnız azərbaycandilli vəzni rəngarəng biçimdə
səslərdən, müxtəlif
tipli ahənglərdən
ibarət bir simfoniyadır".
"Nəsimi
dastanı" əsərində
musiqi, poeziya, rəqs, solo, xor sənəti bir vəhdət təşkil
edir. Ona görə əsərin
bəstəkarının (F.Əmirovun),
baletmeysterinin (N.Nəzirovanın),
Libretto müəllifinin (yazıçı
Anarın), rəssamın
(T.Nərimanbəyovun) birgə
zəhməti uğurlu
olmuşdur.
Bəstəkar böyük şairin məşhur "Məndə
sığar iki cahan, mən bu cahana sığmazam"
misralarını baletinə
epiqraf kimi böyük əzəmət
və məğrurluqla
səsləndirmişdir.
Baletin partiturasında
tar, dəf, nağara,
qoşa nağara xalq çalğı alətləri istifadə olunmuşdur. "Nəsimi dastanı" xoreoqrafik poemada Xeyir və Şərin mübarizəsi, məhəbbətin
qələbəsi tərənnüm
edilib. F.Əmirov sonralar bu əsərə
yenidən qayıtmış,
axırıncı redaksiyada
onu böyük simfonik orkestr üçün işləmiş
və "Nəsimi haqqında dastan-faciə"
kimi adlandırmışdı,
balet əsasında simfonik poemanın olmasını lazım bilmişdi. Balet 1973-cü ildə Bakıda tamaşaya qoyulmuş, 1974-cü ildə
F.Əmirov bu əsərə görə
Dövlət mükafatına
layiq görülmüşdür.
Azərbaycan bəstəkarlarının yaradıcılığında
Nəsimiyə həsr
olunmuş əsərlərin
siyahısı çox
böyükdür.
Görkəmli bəstəkarlarımızdan Cahangir Cahangirovun üç hissəli "Nəsimi"
kantatasını, "Haqq
mənəm", mahnı
romansını, Tofiq Quliyevin Azərbaycanfilmdə çəkilmiş
(rejissoru Həsən Seyidbəyli, Nəsimi rolunun ifaçısı Rasim Balayev) filmə uğurlu musiqisini, "Könlüm",
"Gərəkməz" romanslarını, Süleyman
Ələskərovun "Neylərəm"
kamera-vokal əsərini,
Ədilə Hüseynzadənin
"A kapella xor üçün bəstələdiyi
iki miniatürünü,
"Neylərəm" və
"Üzün bərqi-guli-tərdir",
Ağabacı Rzayevanın
yeddi romansını, onlardan "Bahar oldu", "Gəl Nigarım", "Gül
açıldı" və
s., Ramiz Mustafayevin
"Bahar" romansını,
Emin Sabitoğlunun
"Eylədi", "Sən
hardasan" romanslarını
göstərmək olar.
Bizim digər görkəmli bəstəkarımız da
şairin qəzəllərinə
dəyərli əsərlər
bəstələmişlər. Əfrasiyab Bədəlbəylinin
"Nəsimi" vokal-xoreoqrafik
poeması, Səid Rüstəmovun, Nazim Əliverdibəyovun, Ramiz Mirişlinin vokal əsərləri, Azər
Rzayevin orkestr, tar və şeir ifası ilə səslənən "Nəsimi"
simfonik poeması, Əziz Əzizlinin "Nəsimi" simfonik poeması buna gözəl misaldır.
Dahi şair
İmadəddin Nəsiminin
möhtəşəm obrazı
Azərbaycanın xalq
artisti, UNESCO-nun "Sülh
artisti" görkəmli
bəstəkarımız Firəngiz
Əlizadənin yaradıcılığında
müstəsna əhəmiyyət
daşıyır. Şairin ölümünün
600 illiyinə F.Əlizadə
xor, ifaçı və simfonik orkestr üçün
"Nəsimi Passion"unu
bəstələmişdi. Xüsusi layihə əsasında yazılmış bu möhtəşəm əsərin
premyerası ilk dəfə
Amsterdamda 2017-ci ilin aprelində oldu və böyük uğurla keçdi. Həmin əsər həmin ilin iyununda Bakıda M.Maqomayev adına Dövlət filarmoniyasında Fəxrəddin
Kərimovun dirijorluğu
ilə simfonik orkestrin, xor kapellasının, solistlərin
ifasında səsləndi.
Qeyd edək ki, bu əsər
musiqidə ilk yeni janr müsəlman passionu idi (Passion - latın sözü
passio-dandır, əzab,
əziyyət, iztirab,
cəfa, dərd deməkdir. Passion VIII əsrdə yaranmış
dini mövzuya həsr edilmiş vokal dramatik janrdır. İsa peyğəmbərin əziyyətləri və
ölümünə həsr
olunmuşdur. XVI əsrdə bu janr kilsədən ayrılaraq müstəqil
əsər kimi ifa olunur, oratoriya
janrına yaxındır.
Öz bədii inkişafını
İ.S.Baxın yaradıcılığında
tapmışdır. Bu
janrın dərin insani-etik məzmunu onu dini doqmatik
əhəmiyyəti çərçivəsindən
çıxardır). F.Əlizadənin "Nəsimi Passion"u
da bu cəhətlərə
malik olaraq dahi şairin və mütəfəkkirin
möhtəşəm, parlaq
surətini yarada bilmişdir.
Firəngiz Əlizadənin Nəsimiyə
həsr olunmuş digər əsəri "Nəsimiyə ithaf" adlanır. Bu, Əlizadənin
iki əsəri əsasında yaranmış
balet - konsertdən ibarətdir. Onlardan biri "Muğamsayağı",
o birisi isə "Dərviş" musiqi əsərlərinin vəhdətindən
yaranmış bir tamaşadır. Əsərdə
xeyir və şər qüvvələri
qara və ağ geyimlərdə
təsvir olunurlar. Tamaşanın musiqisində muğamın
və bəstəkarın
üslubunun müasir vasitələri bacarıqla
sintezləşdirilib. Əsərdə qədim alətlərlə
yeni video üsulların
vəhdətdə təqdimi
tamaşaya innovativ yenilik, müasirlik bəxş edir. Dərin emosional təsirə malik bu tamaşa
Nəsimi dünyasına
marağı artırmış,
yeni-yeni əsərlərin
yaranmasına səbəb
olmuşdur.
Prezidentimiz İlham Əliyev
2019-cu ili "Nəsimi ili" elan edib. Biz şübhə etmirik ki, həm "Nəsimi ili"ndə, həm də sonrakı illərdə müxtəlif sahələrdə
olduğu kimi, musiqi sahəsində də Nəsimi dühasına layiq əsərlər yaranacaq,
Nəsimişünaslıq dəfələrlə zənginləşəcək.
Zemfira SƏFƏROVA
Akademik, Əməkdar Elm Xadimi
525-ci qəzet.- 2019.- 5 aprel.- S.10.