Azərbaycan romantizmi və onun təşəkkülü problemləri

II məqalə

Məlumdur ki, İ.Qutqaşınlının "Rəşid bəy və Səadət xanım" hekayəsindən XIX əsrin sonlarına qədər iki nəsr əsəri yazılmışdır. Bunlardan biri A.Bakıxanovun "Kitabi Əsgəriyyə", digəri isə M.F.Axundzadənin "Aldanmış kəvakib" əsərləridir.

İstənilən bədii mətn təhlili bu əsərlərn fərqli bir üslubda yazıldığını ortaya çıxarır. A.Bakıxanovun hekayəsi lirik-romantik, M.F.Axundzadənin əsəri isə maarifçi-realist üslubda yazılmışdır. Bu əsərlərdən sonra yazılan nəsr əsərlərində də romantizm qabarıq şəkildə təzahür edir. Bu mənada XIX əsrin sonlarında yaranan iki nəsr faktına nəzər yetirmək kifayətdir: N.Nərimanovun "Bahadır və Sona" və Z.Marağayinin "İbrahim bəyin səyahətnaməsi".

Maraqlıdır ki, hər iki əsər roman janrında yazılmışdır. "Bahadır və Sona" əsərinin birinci hissəsi 1896-cı ildə yazılmış və çap olunmuş, ikinci hissəsi isə 1899-cu ilin sonlarında yazılmış, 1900-cü ilin ilk aylarında çap olunmuşdur. Bütövlükdə əsəri yalnız 1905-ci ildən sonra çap etdirmək mümkün olmuşdur. Bu tarixi ona görə xüsusi qeyd edirik ki, fikrimizcə, bu romanda romantizm bir ədəbi cərəyan olaraq bədii nəsrimizdə bütün parametrlərilə təzahür etmişdir. Ona görə də romanı romantizm estetikasının xüsusiyyətləri əsasında araşdırmaq lazım gəlir. Romantiklərin əsas mövzusu sevgi, məhəbbət olduğu kimi, bu romanda da iki sevən gəncin həyatı, saf, ülvi məhəbbəti əks etdirilir. Məsələ onda deyil ki, bununla biz N.Nərimanovu romantizmin nümayəndəsi kimi qələmə veririk. Məsələ burasındadır ki, hər hansı bir yazıçının yaradıcılığına bütöv bir "izm"lə yanaşmaq doğru deyildir. Yəni yazıçının hər bir əsərinə fərdi yanaşılmalı və təhlil edilməli, yalnız bundan sonra həmin əsərin hansı ədəbi "izm"ə daxil olduğunu aydınlaşdırmaq olar. Azərbaycan romantizminin görkəmli nümayəndəsi A.Şaiqin həm romantizm, həm maarifçi realizm, həm də sosialist realizmi kontekstində yazdığı əsərləri xatırlamaq kifayətdir. Hətta onun "Məktub yetişmədi" hekayəsini həm romantizm, həm də realist nəsr nümunəsi kimi təhlilə cəlb etmişlər. Bundan başqa, ötən əsrin əvvəllərində satiriklərin həm də romantizm cəbhəsində əsərlər yazdığının şahidi oluruq. Ə.Müznibin, S.Mənsurun, C.Cabbarlının və b. romantiklərin həm satirik, həm də romantik şeirlərini xatırlamaq kifayətdir. Romantizmşünas V.Osmanlı Azərbaycan romantiklərini xarakterinə görə iki yerə ayırırdı: "Bizdə iki qrup romantik sənətkarlar vardır: özlərinin sənətə gəlişi ilə bilavasitə romantizm ədəbi cərəyanını yaradanlar və onlardan təsirlənənlər, nisbətən sonradan onlara qoşulanlar" (Osmanlı V. Azərbaycan romantikləri. B., Yazıçı, 1985, s. 6).

Lakin Azərbaycan romantiklərinin üçüncü qrupu da vardır. Bu da Azərbaycan romantizminin yaranmasına qədərki mərhələdə yazan, ancaq sona qədər bu cərəyanın nümayəndəsi olmayanlardır. Bunlardan biri də N.Nərimanovdur. Onun "Bahadır və Sona" əsərində romantizm estetikasının nəinki təzahürlərini, hətta bütün "izm"in izlərini görmək mümkündür. Məlumdur ki, romantizm estetikasının bədii düşüncədəki ifadə yolları vətən, millət, azadlıq, hürriyyət anlayışları üzərindən olmuşdur. Bu cəhətdən hətta onlar realistlərlə birləşirdilər. "Bahadır və Sona" romanında da bu problemdən ikisi-vətən və millət açıq şəkildə qoyulmuşdur. Yalnız azadlıq və hüriyyət burada öz əksini tapmır ki, bu da tarixi şəraitdən asılı idi. Bunu əsərin romantizm nümunəsi kimi qiymətləndirilməsinə elə bir təsiri olmamalıdır. Çünki XX əsrin əvvəllərində də elə romantiklər vardır ki, onların şeirlərində də azadlıq və hüriyyət məsələsi başlıca yer tutmurdu. Ə.Cənnəti, A.Müniri və b. romantiklərin yaradıcılığında daha çox vətən, millət, keçmiş, dini təəssübkeşlik kimi faktorlar bədii təsvir obyekti olurdu. Romanın süjet xəttində Bahadırla Sonanın sevgi münasibətləri qurmasına baxmayaraq, yazıçının məqsədi başqa bir millətdən olan Sona ilə vətən və millət amilini müqayisəli şəkildə təsvir etmək olmuşdur. Vətən və millət ideyası romanın əsas qəhrəmanı Bahadır və Sonanın həyat kredosudur. Ən çox da Bahadır xalqının, millətinin, vətəninin bu gündə olması ilə barışmaq istəmir. Əslində, onun faciəsi də buradan qaynaqlanırdı: "Bir gün Bahadır millət sözünü bəyan edərkən fikrə gedib ah çəkdi və yavaşdan farsca bunu dedi: - Biçarə millətim!

Bunu deyib rəngi təğyir tapdı. Sona bunun sözünü yaxşı eşitməyib sual etdi:

- Nə üçün siz ah çəkdiniz və nə dediniz? Bahadır bir az fikirdən sonra dedi:

- Sizə dair bir söz demədim, ona görə təvəqqe edirəm ki, ürəyinizə bir şey gətirməyəsiniz" (Nərimanov N. Seçilmiş əsərləri. B., 1973, s.215).

Bahadırın çəkdiyi ahın səbəbi millətpərəstlik olduğu bildirilir. Buradan da onun xalqını, vətənini dərindən düşünən bir ziyalı olduğunu görürük. O, millətlə bağlı yalnız ah çəkməklə kifayətlənmir, həm də onu gələcəyə aparmanın yollarını arayır, xristian aləmi ilə müsəlman dünyasını müqayisə edir. Bahadırın adını çəkmədiyi islam filosofunun "Məhəmməd peyğəmbər hazırda öz millətinə nəzər etsə, yəqin qoyduğu dini tanımaz", - fikirlərində geriliyin səbəbi kimi dini və mollaları görürdü. O, təkcə öz millətinin yox, bütün müsəlman aləminin tənəzzülünün səbəblərini axtarırdı. Hətta bir çox fikirlərində bütün bəşəriyyəti düşünür, ona səslənirdi. Bu cür yanğı yalnız M.Hadinin, A.Səhhətin, A.Şaiqin romantik şeirlərində öz əksini tapır. Bahadırın bəşəriyyətə üz tutması romantizmin görkəmli nümayəndəsi A.Şaiqin "Həpimiz bir günəşin zərrəsiyiz!" məşhur misrasını xatırladır.

Beləliklə, N.Nərimanovun "Bahadır və Sona" əsərində sonralar romantizmin əsas xüsusyyətinə çevrilən ictimai mövzu və problematika, millət, vətən anlayışları və ona sevgi, ülvi, saf məhəbbət, bəşəri hisslərin təsviri başlıca yer tutur. Həm Bahadır, həm də Sona həyata, hadisələrə baxışları, dünyagörüşləri etibarilə romantizm estetikasının tələblərinə tamamilə uyğun gəlir. Romantizm estetikasına məxsus olan milli mövqe, üsyankarlıq, tərəqqi, şəxsi azadlıq, vətənpərvərlik kimi keyfiyyətlər "Bahadır və Sona" qəhrəmanlarının da əsas xüsusiyyətlərindəndir. Ən maraqlı cəhət milli ədəbiyyatşünaslığın bu əsərdəki romantikanı görməsi, lakin buna baxmayaraq, ört-basdır etməməsidir. Romantizmşünas alim M.Cəfər "Bahadır və Sona" əsərini təhlil edərkən yazır: "Əsasən realist üslubda yazılmış olan bu romanda zəngin bir romantika da vardır. Bu, bu günün gözəl sabahından xəbər verən bir romantika..." (Cəfərov C. Seçilmiş əsərləri. 2 cilddə, I c., B., Azərnəşr, 1968, s. 212).

Akademik M.Cəfər bu fikrini 1957-ci ildə yazmışdır; bu o zaman idi ki, romantizm cərəyanına ədəbi, ictimai-siyasi mühitdə kəskin münasibət hökm sürürdü. Ə.Mirəhmədovun M.Hadi ilə bağlı yazdığı tədqiqat işi ləğv olunmuşdu. Azərbaycan alimləri çox çətinliklə romantizmdən yazmağın yolunu taparaq onu "mütərəqqi və mürtəce" - deyə iki yerə bölmüşdülər və bu barədə ilk araşdırmalar aparılırdı. Üstəlik, bu dövrdə siyasi səbəblərdən N.Nərimanovun da adı tutulmurdu. Ona görə də, M.Cəfərin N.Nərimanovun bu əsərini realist üsubda yazılmış əsər kimi dəyərləndirməsi başadüşüləndir. Lakin böyük alim əsərdəki romantik istiqaməti də qeyd etməyə bilməmiş və beləcə əsərdəki realizmlə birgə romantikanı da dəyərləndirmişdir.

Yaxşı haldır ki, bu dövrdə yaranan əsərlər içərisində "Bahadır və Sona" romantizm bədii düşüncəsini təkbaşına təmsil etmir. Əgər belə olsaydı, bunu bir təsadüf də hesab etmək olardı. Ancaq bu dövrdə yazılan ikinci bir roman Z.Marağayinin "İbrahim bəyin səyahətnaməsi" əsəri Azərbaycan romantizminin XIX əsrin son onilliyinə təsadüf etdiyinin ən yaxşı nümunəsidir. Hər iki roman bir-birinə yaxın zamanlarda yazılmışdır. Lakin N.Nərimanovun "Bahadır və Sona" əsəri azərbaycanca yazıldığı halda, bu əsər farsca yazılmış və çap olunmuşdur. Bu roman da bir çox xüsusiyyətlərinə görə on il sonra yazılan romantizm cərəyanına məxsus əsərlərlə çox yaxınlıq təşkil edir. Əsər həm bədii təsvir üsuluna, ifadə vasitələrinə, məsələnin qoyuluşu və bədii həllinə görə romantizm ədəbi cərəyanının tələblərinə cavab verir. Bahadır kimi, İbrahim bəy də daim vətəni, milləti düşünür, onunla nəfəs alır, onun yolunda xəstələnir və ölür. Vətən, xalq, millət, tərəqqi anlayışları romanın baş qəhrəmanının həyat kredosudur. Romanın müqəddiməsində yazıçı qəhrəmanın həyat kredosunu belə açıqlayır: "Bu gün hamıya aydındır ki, Qərb millətlərinin tərəqqisinin əsas səbəbi o xoşbəxt ölkələrin mətbuatının bərəkətindəndir. Onlar vətənlərindəki bütün nöqsanları, millətin hər hansı sinfinə və məmləkətin hər hansı bir sahəsinə aid olmasından asılı olmayaraq, gördükləri kimi yazırlar. Əgər eşitmiş olsalar, doğruluğunu yoxlayıb tam arxayınlıq əldə etdikdən sonra eşitdiklərini heç bir şəxsi mülahizə və qərəzə yol vermədən mətbuat səhifələrində əfkari-ümumin qarşısına çıxarıb, səlahiyyətli dairələri bu nöqsanları aradan qaldırmağa çağırırlar. Məsul məqamlar da mətbuatın xəbərdarlığını eşidən kimi bircə dəqiqəni belə fövtə vermədən əvvəlcə o mətləbin doğruluğunu yoxlayır, sonra nöqsanı islah etmək vasitələrini təşkil etməklə bərabər, onu yazıb göstərənə təşəkkürünü bildirir, əgər bir yanlışlıq baş vermiş olsa, bunu xoş dillə qeyd edərək mətbuatın səhvini düzəltməyə çalışırlar. Beləliklə, demək olar ki, o ölkələrin xoşbəxt əhalisinin həm danışan dili, həm görən gözü, həm də eşidən qulağı var. Təəssüflər olsun ki, bədbəxtlik üzündən biz bu nemətlərin üçündən də məhrumuq" (Z.Marağayi. İbrahim bəyin səyahətnaməsi. B., Elm, 1982, s.67).

Z.Marağayi romanda üzünü "işıq zehinli bilik sahiblərinə" tutur və sözünün onlara olduğunu bildirir və yer üzündə "millətlərin tərəqqisi, mədəniyyəti, səadəti və xoşbəxtliyinin" səbəblərini axtarır. Bu da romantiklərin ən başlıca problemlərindən idi. İkinci əsas məsələ, baş qəhrəmanın və müəllifin (o, həm də prototipdir) vətənpərvər olmasıdır. Məlumdur ki, romantizmin əsas xüsusiyyətlərindən biri də keçmişi idealizə etmək, vətəni sevməkdir. İbrahim bəy də Azərbaycanın ən böyük tacirlərindən birinin oğludur. Atası əlli ilə əvvəl ticarət məqsədilə Misirə gedib, xeyirxahlığı ilə ad qazanıb. Özü Misirdə olsa da, ürəyi həmişə vətəndə olub. Bu vətənpərvər insan vəfat etdikdə oğlu İbrahim bəyin iyirmi yaşı vardı. O da atası kimi çox vətənpərvər idi. Müəllifin də məqsədi onun vətənpərvərliyi kontekstində İranda baş verən hadisələri göstərməkdir. Romanda əvvəldən axıra lirik-romantik üslub aparıcı olur. Vətən, millət, tərəqqi mövzusu və vətəndaşlıq keyfiyyəti təsvir edilir. Romantiklərin əsas yaradıcılıq xüsusiyyətlərindən biri də bədii mətndə obrazla vətən arasındakı münasibətlərin təsviridir. Bu romanda da biz vətənlə vətəndaş arasındakı münasibətlərin lirik-romantik əlaqəsini görürük. Vətəndaş öz vətəninə cani könüldən vurğundur, onun haqqında hər hansı bir tənqidi eşitmək, qüsuru görmək, eşitmək istəmir. O, vətəninə aşiqdir, onu sevir, əzizləyir, lakin real gerçəkliklərlə tanış olduqda, onsuz yaşaya bilmir. Bu cəhətdən "İbrahim bəyin səyahətnaməsi" romanı XX əsr romantiklərinin əsərlərilə eyniyyət təşkil edir. Hətta mən deyərdim ki, qəhrəmanlar eyni platformadan, estetikadan çıxış edirlər. Onların yaradıcılığında olduğu kimi, İbrahim bəyin vətənə münasibəti-aşiqin "sevgili məhbub"a münasibətidir. Romantizmin bütün qəhrəmanları kimi, İbrahim bəy də millət, vətən təəsübkeşidir. Onun evində "Tarixi Nadir"in bir neçə əlyazma nüsxəsi var. Hər gün "Tarixi Nadir" oxuyur. Millət, vətən təəssübkeşliyi onun gözünü o qədər qapamışdır ki, vətəni ilə bağlı gerçəklikləri görmür, görəndə isə halı pisləşir: "Atasının vəfatından sonra, gözəl əxlaqı, doğru-düzgünlüyü, xeyirxahlığı və təmiz dolanmasına görə İbrahim bəyi dost-düşmən barmaqla nişan verirdi. Bütün işləri ölçülüb-biçilmiş, adamlarla rəftarı olduqca mülayim və gözəl idi. Milli təəssübdə də İbrahim bəy atasını ötüb keçdi. Belə ki, bir para zarafatçı həmvətənləri onu pərt etmək istəyəndə İranın bəzi eyblərindən onun yanında danışmağa başlardılar...

Bəzən də bu zarafatçı adamlar hakimlərin qəddarlığından, əhalini istədikləri zülmə, işgəncəyə və talana məruz qoymalarından, onların hədsiz-hüdudsuz zülmündən xalqın baş götürüb cəlayi-vətən etməsindən söhbət açır, özü də bütün bu ürəyədəyən sözləri İbrahim bəyə eşitdirirdilər. Biçarə İbrahim bəy bu sözləri eşitdikcə hirslənir, onların bəzisini dinsiz, bir parasını qeyrətsiz adlandırırdı. Elə vaxtlar da olurdu ki, iş yaman-yovuzdan yumruğa, çomaq davasına, hətta bir-birinin saqqalını yolmağa və əlbəyaxa olmağa da çəkirdi" (Marağalı Z. İbrahim bəyin səyahətnaməsi. B., Elm, 1982, s. 68).

Lakin gerçəklikləri gördükdə İbrahim bəyin halı pis olur, o, xəstələnir. Daim xəyalında canlandırdığı, sevdiyi vətənində olarkən gördüyü reallıqlar onu "ah" çəkməyə məcbur edir. İbrahim bəyin bu halı M.Hadinin vətən təəssüblü qəhrəmanlarının dünyagörüşü ilə eynilik təşkil edir:

Ey atəşi-cəhalətə büryan olan vətən!

Pirayeyi-ülümdən üryan olan vətən!

Ey dideyi təəssürü giryan olan vətən!

Baxdıqca əhlinə ürəyi qan olan vətən!

(Hadi M. Seçilmiş əsərləri. B., Şərq-Qərb, 2005, s. 245).

İbrahim bəy vətənə səyahət edib öz gözləri ilə görüb onun dərdlərini anlayarkən hönkür-hönkür ağlaması və vətən haqqında nalə çəkməsi romantik qəhrəmanın naləsi kimi səslənir: "Məgər bütün bunları şah bilmir?" - deyə soruşdum. "O yazığın nədən xəbəri var?" - dedi. Onun başını elə qatmışlar ki, başını qaşımağa macalı yoxdur. Bunları xarici işlər naziri ilə sədr-əzəm əlbir olub satırlar".

Daha dayana bilmədim. Hönkür-hönkür ağladım. Burada millətin qeyrətli övladlarından birinin vətən haqqında qoşduğu təranədən iki beyt yadıma düşdü. Münasib olduğu üçün yazdım:

Vətən, behişt də sənin tək gözəl ola bilməz,

Məhəbbətinlə vurur sinədə bu odlu ürək.

Tükənməz hörmətinə kəc baxarsa hər bir kəs,

Başında olmaya heç bir zaman papağı gərək"

(Marağalı Z. İbrahim bəyin səyahətnaməsi. B., Elm, 1982, s. 91).

Göründüyü kimi, əsasən romantik poeziyada olan vətən təəssübkeşliyi, xalq, millət sevdası İbrahim bəyin də həyat amalına daxildir. Vətənin hüznlü əhvalı onu mütəəssir edir. Lirik-romantik qəhrəmana məxsus ovqat demək olar ki, "İbrahim bəyin səyahətnaməsi" romanı ilə romantik poeziyada bir-birinə çox yaxındır, hətta bir çox məqamlarda eynidir. Yazıçı İbrahim bəyin sevgisini (həm vətən, həm də şəxsi) Şərq romantizminin baş qəhrəmanları Leyli və Məcnun, Fərhad və Şirin, Mahmud və Ayaz eşqindən başqa bir sevgini - Vətən sevgisini anlatmağa çalışır: "Məhz buna görə də İbrahim bəyin öz əziz vətəninə olan eşqini əfsanə kimi qiymətləndirmək olmaz. Bu eşqin yolunda can vermək ən böyük səadətdir. Onun ağacının barı "İbrahim bəyin səyahətnamə"sinin axırında təəssübün səmərəsi adlanan meyvədən ibarətdir (Marağalı Z. İbrahim bəyin səyahətnaməsi. B., Elm, 1982, 445).

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, üç hissədən ibarət roman on beş il ərzində yazılmışdır. Əsərin birinci cildi ilə üçüncü cildi arasında on beş illik bir zaman vardır. İkinci və üçüncü cildin yazıldığı dövrdə romantizm artıq həm poeziyada, həm də nəsr və dramaturgiyada özünü təsdiq etməkdə idi. Görünür, bunun təsiridir ki, əsərin ikinci və üçüncü cildlərində realizm azalır, romantik təsvirlər isə çoxalır. Əgər romanın birinci cildində İbrahim bəyin vətən məhəbbəti təsvir olunursa, ikinci cilddə İbrahim bəyin "doqquz ay İran yollarına göz dikib yolunu gözləyən" Məhbubəyə olan məhəbbəti göstərilir. Əsərin ikinci cildində bu iki gəncin məhəbbətindən danışılır. Uşaqlığından bu evdə böyüyən Məhbubə İbrahim bəyə sevgisinə son nəfəsinə qədər sadiq qalır. İbrahim bəyi sağaltmağa cəhd göstərsə də, mümkün olmur, İbrahim bəy sevgilisinin qolları arasında can verir. Bunun da mənası vardır; yazıçı iki məhəbbət xəttini bir-birinə qarşı qoyur: vətən məhəbbəti və şəxsi sevgisi. Yazıçı qəhrəmanını öldürməklə birinci məhəbbəti hər şeydən üstün tutur. İbrahim bəy vətən yolunda fəda olur, şəxsi sevgisini vətən məhəbbətinə qurban verir. Məhbubə də onun dərdinə dözə bilməyərək həyata vida edir. Müəllif bununla onları o dünyada səadətə qovuşdurur.

Hər iki cilddə hadisələrin təsviri, eləcə də bədii təsvir və ifadə üsulları romantik əhvali-ruhiyyədə verilir. Hətta romanın bu hissələrində çoxlu poetik mətnlərdən istifadə edilir:

Ayağından öpmək qismətim olsa.

Cəhldir həm başdan keçmək, həm candan.

Vüsalın qədrini nə bilsin ol kim,

Nə hicran çəkmişdir, nə dərdi-hicran.

Mənim məsləkimdə diri odur ki,

Dost yolunda etmiş canını qurban

(Marağalı Z. İbrahim bəyin səyahətnaməsi. B., Elm, 1982, s. 400).

Bu cür paralellər üzərində çox dayanmaq olar. Lakin bunlar da Azərbaycan romantizminin 1905-ci il inqilabından başlanmasını istisna edir. Bütün bunlar onu deməyə əsas verir ki, Azərbaycan ədəbiyyatında romantizmin təzahürləri İ.Qutqaşınlının "Rəşid bəy və Səadət" xanım hekayəsi ilə başlayıb mənbəyini oradan götürürsə, bir cərəyan olaraq XIX əsrin son onilliyində formalaşır. Demək olar ki, eyni zamanda yazılan N.Nərimanovun "Bahadır və Sona" və Z.Marağayinin "İbrahim bəyin səyahətnaməsi" əsərlərində romantizm bütün parametrlərilə özünü büruzə verir. Maraqlıdır ki, bu dövrdə yazılan iki romanın ikisi də romantik üslubda yazılmışdır. Baxmayaraq ki, "İbrahim bəyin səyahətnaməsi" əsərində tənqidi ruh da hakimdir. Bu da təbiidir. Çünki hər iki əsərin qəhrəmanı xarakterinə görə, həm də maarifçidir. Öz vətəninin, xalqının tərəqqisini istəyir və buna çalışırdılar. "İbrahim bəyin səyahətnaməsi"ndə qətiyyən satirik, yaxud tənqidi realist estetikanın bədii təsvir və ifadə vasitələrindən istifadə edilmir. Ədəbiyyat kimi ədəbiyyatşünaslıq da daim dəyişir, inkişaf edir. Bu mənada çağdaş ədəbi-elmi fikrimiz hər hansı bir problemi yenidən araşdırmaq və doğru nəticələrə gəlməlidir. Romantizm hadisəsi də elmi-nəzəri fikrimizdə yenidən öz qiymətini almalıdır.

Məlumdur ki, Azərbaycan romantizminin mənbəyini götürdüyü və bəzi xüsusiyyətlərinin təzahür etdiyi "Rəşid bəy və Səadət" xanım hekayəsi ilk dəfə kitab şəklində 1956-cı ildə nəşr edilmişdir. Bu zaman artıq Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında romantizmin yaranması və nümayəndələri haqqında müəyyən qənaətlər formalaşmışdır. Xüsusilə, Azərbaycan romantizminin yaranmasının 1905-ci il inqilabına bağlanması alternativ fikri istisna edirdi. Romantizm tədqiqatçıları da buna görə bu hekayəyə nəzər yetirməmiş və bu hekayə onların nəzərindən yayınmışdır. Romantizmşünasların əsas diqqəti XX əsr romantiklərinin yaradıcılığına yönəlmişdir. İdeoloji-siyasi təzyiq altında olan ədəbiyyatşünaslığımızın bu çərçivədən çıxa bilməsi üçün müəyyən vaxt və zaman lazım gəlmişdir. Fikrimizcə, bu məsələ ətrafında daha dərindən düşünmək, araşdırmalar aparmaq lazımdır.

Romantizmin hüdudlarını müəyyənləşdirərkən onun ədəbiyyatımızda sona çatması tarixi də düzgün göstərilməyib. Belə ki, sovet ədəbiyyatşünaslığı romantizmin başa çatmasını 1917-ci il kimi göstərmişdir. Əslində isə milli bədii düşüncəmizdə hər hansı bir ədəbi cərəyanın başa çatmasını Rusiyada baş verən bir inqilabla əlaqələndirmək doğru deyildir. Bəs nədən bu yanlışlıq baş vermişdir? Doğrudanmı Azərbaycan romantizmi öz missiyasını onunla əlaqədar olmayan hər hansı bir inqilabla sonlandırmışdır? Azərbaycan romantizminin görkəmli nümayəndələri Ə.Hüseynzadə, H.Cavid, M.Hadi, A.Səhhət, A.Şaiq, Ə.Müznib, A.Müniri, S.Mənsur, Ə.Səbur, İbrahim Azər, İbrahim Tahir Musayev və b. yaradıcılığı bu tarixdə başa çatmışmı? Yoxsa onlar dərhal yazı üslubunu dəyişib realist, yaxud sosrealist olmuşlar? Bu suallara aydınlıq gətirmək də çağdaş ədəbiyyatşünaslığımızın əsas vəzifələrindəndir.

Məsələ belədir ki, sovet ədəbiyyatşünaslarının, demək olar ki, hamısı Azərbaycan romantizminin 1917-ci ildə başa çatmasını iddia etmişlər. Xüsusilə, ədəbiyyat tarixlərində romantizmin hüdudlarının bu tarixdə başa çatmasının göstərilməsi bu sahədə yazılan araşdırmalar üçün də əsas sənəd hesab olunmuşdur. Sovet ədəbiyyatşünaslığı isə 1918-1920-ci illər ədəbiyyatının üzərindən sükutla keçirdi. Yəni bu dövrdə yazılan ədəbiyyat tarixlərində Cümhuriyyət dövrü ədəbiyyatı araşdırmalardan kənarda qalırdı. Yoxsa romantizmin ən parlaq dövrü kimi Cümhuriyyət dövründə yazılan əsərləri də təhlilə cəlb edərdilər. Aydındır ki, romantizmin ideyaverici nümayəndəsi Ə.Hüseynzadə 1910-cu ildə Türkiyəyə getmiş və poetik yaradıcılıqla məşğul olmamışdı. Bəs, M.Hadi ki, ömrünün sonlarına qədər (1920) bu cərəyana mənsub olmuş və Cümhuriyyət dövründə ən yaxşı əsərlərini yaratmışdır! A.Səhhətin də bu dövrdə əsərləri dərc edilmişdir. A.Şaiqin "Arazdan Turana", "Birləşəlim, türk oğlu" və s. onlarla poetik nümunələri bu illərdə yaranmışdır. Əlipaşa Səbur, Əliabbas Müznib, Səməd Mənsur, Əbdülxalıq Cənnəti və b. onlarla romantik sənətkarlar bu dövrdə yaşayıb yaratmışlar.

30-cu illərdə repressiyaya məruz qalan H.Cavid sovet tənqidçilərinin tənqidinə məhz əski üslubundan qurtula bilməməsinə görə məruz qalmırdımı? Əgər H.Cavid sona qədər öz üslubuna sadiq qalmışsa, nədən romantizmin 1917-ci ildə başa çatması haqqında sovet ədəbiyyatşünaslarının dedikləri təkrarlanmalıdır?! S.Mənsurun sona qədər əvvəlki inersiya ilə yazıb yaratdığını kim inkar edə bilər? Bəs sovet ədəbiyyatşünaslığının mürtəce romantiklər kimi qiymətləndirdiyi A.Müniri, Ə.Müznib, Ə.Cənnəti, İ.T.Musayev, Rza Zaki, Hacı Səlim Səyyah, İbrahim Azər və b. yaradıcılığını hansı "izm"ə aid edək?! Onlar ki, sovet dövründə yazıb yaratmışlar və onların bu yazdıqları proletar, yaxud sosrealist ədəbiyyatına daxil edilməmişdir? Mən hələ milli hərəkat və Cümhuriyyət dalğasında ədəbiyyata gələn gəncləri - C.Cabbarlı, Ə.Cavad, Ə.Abid, Umgülsüm, Əliyusif, Davud, Ə.Dai və b. demirəm. C.Cabbarlının "Trablis müharibəsi" və ya "Ulduz", "Ədirnə fəthi", "Bakı müharibəsi", "Aydın", "Oqtay Eloğlu" kimi dram əsərləri, eləcə də "Gülzar" hekayəsi romantizm "başa çatdıqdan" sonra yazılmışdır. 50-ci illərə qədər yaşayan A.Şaiq yeni dövrə aid müəyyən əsərlər yazmışdır. Belə bir nəticəyə gəlmək çətin deyil ki, romantizm 1917-ci ildə başa çatmamış, bir müddət davam etmişdir. Hətta Cümhuriyyət dövründə özünün ən yüksək pilləsinə çatmışdır. Sonrakı dövrdə də romantizmə aid əsərlər yazılmışdır.

H.Cavidin "Peyğəmbər", "Topal Teymur", "Xəyyam", "Səyavuş" dram əsərləri, "Azər" poeması və s. məhz romantizm nümunəsi deyilmi?! Mürtəce romantiklər adıyla adlandırılan digər romantiklər də yazıb-yaratsa da, onların əsərləri mətbuata çıxmamış, ədəbi prosesdən kənarda qalmışdır. Buna görə də, Azərbaycan romantizminin başa çatma dövrü kimi 1917-ci ili götürmək doğru nəticələrə gəlməyə imkan vermir. Doğrudur, romantizmin qaynağı kimi "Füyuzat" "Şəlalə", "Yeni füyuzat" kimi jurnal və qəzetlər sovet dövründə nəşr edilmədiyindən romantizm əvvəlki coşğunluqla davam etməmişdir. Lakin sosialist realizminin özünü təsdiq etməsinə qədər romantizm zəif də olsa mövcud olmuşdur. Fikrimizcə, romantizm bir ədəbi cərəyan kimi sovet dövründə mövcudluğunu sürdürməsə də, bədii nümunələrin yaranması onun hələ də bu ənənənin davam etməsini şərtləndirir. Bütün bunlar onu göstərir ki, Azərbaycan romantizminin hüdudlarını 1905-1917-ci illərlə məhdudlaşdırmaq düzgün deyil, onun hüdudları daha genişdir. Belə bir müqayisə aparmaq yerinə düşər ki, əgər dünya ədəbiyyatı və incəsənətində romantizmin hüdudları fərqli şəkildə olmasına rəğmən, ən parlaq dövrü XIX əsr olduğu kimi, Azərbaycan romantizminin də hüdudları yüzillik bir dövrü əhatə etməsinə rəğmən, ən parlaq dövrü XX əsrin əvvəlləridir. Lakin XX əsrin əvvəllərini də 1917-ci illə məhdudlaşdırmaq doğru deyildir.

Təkcə bunu demək kifayətdir ki, Azərbaycan romantizminin ən böyük nümayəndəsi H.Cavid yolundan (oxu: üslubundan, "izm"indən, poetik sistemindən! - T.Ə.) dönməmiş, yaradıcılığını repressiya olunana qədər davam etdirmişdir. Sosialist realizmi ədəbiyyatşünaslığının mürtəce romantiklər hesab etdiyi Ə.Cənnəti, A.Müniri kimi şairlərin də yaradıcılığı əvvəlki inersiya ilə davam etmişdir. Cümhuriyyət düşüncəsi ilə yoğrulan Ə.Abid (Gültəkin), Əli Yusif Rai, Əbdürrəhman Dai, Ümgülsümün yaradıcılığında romantizm hələ də qorunub saxlanılırdı. Seyidzadə Bədri, Səməd Mənsur yaradıcılığında da romantizm bütün parametrlərilə özünü göstərməkdə idi. 20-ci ilin əvvəllərində C.Cabbarlı sosialist realizmi yoluna hələ keçməmişdi. Hacı Kərim Sanılının şeirlərində romantik əhvali-ruhiyyə, keçmişin və təbiətin təsviri mühüm yer tuturdu. Ə.Cavadın şeirlərindəki simvolizm ilə romantizm nümayəndələrinin yaradıcılığı arasında bir əlaqə axtaran dövrün ədəbi tənqidi əbəs yerə "haray" çəkmirdi. Gəncliyin tutduğu bu yolu məqbul hesab etməyən Ə.Nazim yazırdı: "Bu qrupun aynası olan Cavid-Cavad ədəbiyyatındakı böhran, şübhəsiz ki, öz balasına da təsir etmiş və bu qrupun ədəbi fəalityyəti də böhran halını keçirmişdir" (Nazim Ə. Seçilmiş əsərləri. B., 1979, s. 63).

S.Vurğun, M.Müşfiq, A.İldırım yaradıcılığının ilk mərhələsində romantizm estetikasına əsaslanmaları bu ədəbi cərəyanın hələ də təzahürlərinin mövcudluğundan xəbər verirdi. Hətta bu təmayül ədəbi prosesdə o şəkildə qabarıq nəzərə çarpdı ki, tənqid və ədəbiyyatşünaslıq ona məcburən "inqilabi romantizm" adını verməli oldu. S.Vurğun Cavid ədəbi irsindən yararlanmanı bütün gənclərə aid edərək yazırdı: "Biz Cavidin yaradıcılığından istifadə etmiş və edəcəyik. H.Cavidin yaradıcılığında biz şairlər üçün öyrənməli şeylər çoxdur" ("Ədəbiyyat" qəzeti, 1936, 14 aprel) .

Gənc tənqidçi M.Hüseyn "Şeirimizdə sosialist realizmi və inqilabi romantizm" adlı məqaləsində ədəbiyyatımızdakı mövcud romantizm ünsürlərini sosialist realizmi ilə uyğunlaşdırmağa çalışırdı. Bu onu göstərirdi ki, romantizmin təzahürləri 30-cu illərdə gözlə görünür və onu inkar etmək çətindir. Ona görə də onun varlığını qəbul edərək inqilabi romantizm adı ilə adlandırırdı: "Sosialist realizmi inqilabi romantikaya zidd deyildir. Bəlkə əksinə, onu büsbütün qəbul edir. İnqilabi romantizm varlığımızın qələbələrini, kapitalizm əleyhinə apardığımız mübarizəni, quruluşumuzun gələcəyini göstərir. Bu romantizm hər cür mistikaya ziddir. Bu romantizm varlığımızın gələcək inkişaf perspektivlərini də ehtiva edən həqiqi bolşevik xəyalının bədii ifadəsidir" (Mehdi H. Seçilmiş əsərləri, 10 cilddə, IX c., B., Yazıçı, 1979, s. 129).

Burada önəmli olan tənqidçinin dövrün romantizmini inqilabi prosesə bağlaması deyil, onun varlığını zamanında görməsi və qəbul etməsidir. Mövcud romantizmi sosialist realizmi ilə əlaqələndirməsi isə yazılan nümunələri ideoloji təzyiqlərdən sığortalamaqdan başqa bir şey deyildir. Fikrimizcə, bütün bunlar müasir ədəbiyyatşünalığımızda yenidən araşdırılmalı və milli romantizm həqiqi qiymətini almalıdır.

Timuçin ƏFƏNDİYEV

Bakı Xoreoqrafiya Akademiyasının rektoru, Əməkdar elm xadimi, professor

525-ci qəzet.- 2019.- 12 aprel.- S.10-11.