Barmaqların rəqsi

"... dirijor Niyazidir".

Diktor bu iki sözü deyən kimi mənim savadsız, televizor adlı bu sehirli qutuya həmişə biganə olan, təbiətən qaradinməz nənəmin eyni açılırdı, əlində yağı da daşsaydı, başını qaldırıb ekrana baxırdı və bu anlarda mən açıq-aydın görürdüm ki, arvadın sifəti işıqlanır, gözləri durulur və mənim nənəm bircə anın içində dönüb olur dünyanın ən mehriban, ən kövrək nənəsi.

Bir dəfə özümü saxlaya bilmədim, soruşdum ki, ay nənə, sən o çalınanlardan, o kişinin hərəkətlərindən nə başa düşürsən ki, çiçəyin belə çırtlayır, dönüb olursan ayrı adam? Nənəm hələ də hikmətinə heyran qaldığım belə bir cavab verdi: "Balası, heç özüm də bilmirəm, bildiyim budur ki, o kişi əl-qolunu atanda, barmaqlarını oynadanda elə bil həmin barmaqlardan qulağıma tanış səslər süzülür, ruhum dincəlir. Bir də görmürsən əlində zurna-balaban tutmuş o kişiləri özünə necə ram edir bu balacaboy kişi? Hamısının gözü onun barmqlarındadır. Kişi belə olar ey..."

Bu, mənim savadsız, adlarını çoxlarının elə indinin özündə də bilmədiyi nəfəs alətlərini "zurna-balaban" adlandıran nənəmin musiqi yaradıcılığında ən elitar peşəyə - dirijorluq peşəsinə verdiyi sadəlövh "fəlsəfi" yozum idi və aradan 50 ilə yaxın vaxt keçəndən sonra da mən baxıb görürəm ki, bu yozum sadəlövh olduğu qədər də maraqlı, orijinal bir yozumdur. Nənəm şüuraltı şəkildə, bəsirər gözü ilə dirijorluq sənətini yeni bir səviyyəyə qaldıran Niyazi dühasının aktyorluq, rəngkarlıq, xoreoqrafiya sənətləti ilə bağlı yalnız gözləri ilə yox, həz də ürəkləri ilə görməyi bacaranların duya biləcəkləri ilişkiləri incələmişdi, bu sənətin mahiyyətini bəsit şəkildə də olsa sərrast ifadə etmişdi.

Bu yozumun gözəlliyinin başqa bir tərəfi isə dirijorluğu elitarlıq zirvəsindən mənim nənəm kimi başqa nənələrin də başa düşəcəkləri bir müstəviyə gətirib hamıya sevdirməyi bacaran Niyazinin böyüklüyü ilə bağlı idi.

Niyazi doğrudan da sıradan bir dirijor deyildi, dirijorluğu estetik hadisəyə, zövq mənbəyinə, çalınan əsəri isə gözönü obraza, təsvirə çevirən dahi idi.

Mən bu yazıda maestronun ömür yolu, aldığı mükafatlar, gəzdiyi ölkələr, həyat verdiyi əsərlər barədə uzun-uzadı yazmaq fikrində deyiləm - internet saytlarında, vikipediyada bunlar barədə kifayət qədər məlumat var. Amma Niyazinin bu gün də diri olan xarizması, barmaqlarının sehri, Azərbaycan xalqının ruhunu musiqi obrazları ilə yaşatmaq işinə əvəzsiz töhfələri barədə zənnimcə, hələ axıra qədər deyilməyənlərdən nə isə qoparmağa dəyər.

Niyazi dühasının kökündə heç şübhəsiz ki, gen amili, Allahın Hacıbəyovlar nəslindən əsirgəmədiyi fitri istedad dayanırdı: o da əmisi dahi Üzeyir bəy kimi anadan yalnız əhalinin sayını artıran növbəti bir uşaq kimi yox, həm də böyüdükcə səslərin dilini bilən, səsləri bir-birinə hörüb səs çələngi - musiqi yaratmağı, ona ruh, can verməyi bacaran fenomen kimi doğulmuşdu. Düzdür, çəlimsizliyi, arıq vücudu ilk gənclik illərində ağır atletika ilə məşğul olub, bir sıra uğurlar qazanan Niyaziyə sonralar əməlli-başlı başağrısı oldu: ağır xəstəliyə tutuldu, ağ ciyərinin bir tayını itirdi, üstəlik, fəhm, qeyri-adi istedad sarıdan səxavətini ondan əsirgəməyən Tanrı eynən əmisi kimi ona da övlad payı qismət eləmədi və bu fakt çox-çox sonralar - o vaxtlar ki, Niyazi artıq həyatda yox idi, canı qəqdər sevdiyi Həcər xanımı tək-tənha qoymuşdu - Niyazinin müəllifi də, dirijoru da özü olduğu ömür simfoniyasının çox üzücü akkordlarına çevrildi. Amma Niyazi qeyri-adi xarizması, fövqəladə istedadı sayəsində yaddaşlarda əlindəki sehirli çubuqla möcüzələr yaradan sehrbaz-dahi kimi qaldı.

Bir dəfə iş yoldaşım və həmkarım Sevinc xanım Quliyeva ilə Niyazi haqqında söhbət edirdik və o, mənə çox qəribə bir əhvalat danışdı. Dedi ki, uşaq olanda hər dəfə Niyazini televizorda görəndə qorxub ağlayırmış (?). Təəccüblə səbəbini soruşdum. Onun cavabı: "Elə ki, əlində çubuq qeyri-adi hərəkətlər edən Niyazini, onun gərgin sifətini görürdüm, "Bir qalanın sirri" filmidəki sehrbaz - tilsimli çubuğu ilə adamları daşa döndərən Göygöz Kosa gəlib dururdu gözlərimin qabağında. Ondan isə yaman qorxurdum".

Uşaq psixikasının hələ qəbul etməyə hazır olmadığı informasiyaya dözümsüzlüyünün bariz ifadəsi olan bu qəribə olay Niyazi sənətinin uşaq duyumunun prizmasından keçərək mistikləşən, mifləşən sehrindən soraq vermirmi?

O qızcığazın təsəvvüründə Niyazinin min bir tilsim bilən, adamları daşa döndərən sehrkara oxşaması heç şübhəsiz ki, Niyazinin əllərinin, barmaqlarının sehri ilə bağlı idi və mən maestronun əlindəki o çubuğun hərəkətləri, barmaqlarının qeyri-adi rəqsi ilə dünyanın böyük konsert salonlarında musiqini təkcə eşitməyi yox, həm də görməyi bacaran neçə-neçə insanı canlı heykələ döndərdiyinə qətiyyən şübhə etmirəm.

Niyazi qeyri-adi auraya, tükənməz enerjiyə, bəzilərinin kobudluqla səhv saldıları zahiri sərtliyinə rəğmən həssas, kövrək ürəyə malik insan idi. Dirijor pultu arxasına keçəndə isə bu arıq, balacaboy kişi səmanın ənginliklərindən yerə enib öz əzəmətinə, vüqarına sığınan qartala bənzəyirdi, içinin bütün enerjisi onun gözlərinə, əllərinə, barmaqlarına axır, insani sövq-təbii öz cazibəsinə salan bir aura yaradırdı. O, bəlkə də dünyada 4-5 dirijordan biri idi ki, yozumunu verdiyi əsərə təkcə idarə elədiyi, nizama saldığı səslərin dili ilə yox, həm də rəngdən rəngə düşən sifətinin cizgiləri, gözlərinin ifadəsi, qaşlarının tərpənişi, ən başlıcası isə barmaqlarının qeyri-adi rəqsi ilə can verirdi. Belə anları həssas kameranın gözü ilə lentlərin yaddaşına köçürüb montajsız-filansız nümayiş etdirsən belə, bu "səssiz" musiqini eşitmək və görmək nümkün idi, çünki Niyazi musiqini plastikanın dili ilə rəsm etməyi, dirijorluğu isə yeni estetik hadisəyə - hansısa bir mətləbi, hekayəti danışan subyektin monoloquna çevirməyi bacarırdı.

Hərdən fikirləşirsən: Niyazi öz sənəti ilə simfonik konsertlərdə orkestr-dirijor monoloqunun təşkilində islahat aparmaq, onu yenidən başqa prinsiplə təşkil etmək zərurətini gündəliyə gətirmiş novatordur. Məhz Niyazi sübut etdi ki, əsəri təkcə səsləndirmək yox, həm də dinləyicilərə çatdırmaq məsuliyyətini və missiyasını daşıyan dirijorun zalda əyləşənlərlə oppozisiyada - arxası onlara tərəf dayanması səhv, həm də ədalətsizlikdir, dinləyici həm də tamaşaçıdırsa, onların gözlərini not kağızlarına və dirijorun əllərinə dikmiş ifaçıları yox, məhz gözlərini zillədikləri obyekti ön planda görməsi daha vacibdir. İfaçı kağız üzərindəki notu səsə çevirir və bununla da öz missiyasını başa çatdırır. Bu səsləri plastikaya, vizual qavrayış predmetinə çevirən dirijorun jestləri, mimikası, barmaqlarının rəqsi isə bəlkə də ifaçılardan çox, dinləyicilər üçün önəmlidir. Əgər polifonik dilə malik simfonik əsərləri rahat qavramağın əsas şərti dirijor faktı ilə bağlıdırsa - bu barədə düşünməyə, "orkestr-dirijor" dialoqunda "orkestr - üzü dirijora, dirijor isə üzü orkestrə və dinləyicilərə" prinsipi ilə qurulan yeni mizan haqqında düşünmək düzgün olmazmı?

Nə isə, mənim bu "kəşfimi" mütəxəssislərin müzakirəsinə buraxıb qayıdaq əsas mətləbə.

Niyazi çox tələbkar, maksimalist insan idi. Miyanəlik, yola vermək onun sənət fəlsəfəsinə yad idi. Bir çox əsərlərinin ilk təfsirçisi Niyazi olan Arif Məlikov mənimlə söhbətlərini birində belə bir əhvalat danışmışdı: "Tələbə idim, ilk simfonik əsərimi yazmışdım. Not kağızlarını götürüb getdim maestronun hüzuruna. Qapını döyüb kabinetinə daxil oldum. Niyazi soruşdu ki, kimsən, nə lazımdır? Dedim, tələbəyəm, əsər yazmışam, istəyirəm siz çalasanız. Çox sərt tərzdə dedi: "Mən tələbə əsərini çalmıram". Dedim, bağışlayın maestro və çevrilib çıxmaq istədim. İki addım atmışdım ki, arxadan məni səslədi: "Dayan!" Nə ixtiyarım vardı ki, dayanmayım. Notları istədi: "Ver görüm, nə yazmısan". Notları aldı və nəzərdən keçirməyə başladı. Mən dərhal gözlərimi onun əllərinə zillədim. Çünki eşitmişdim ki, maestro əsərin notlarına baxanda onun reaksiyasını, verdiyi qiyməti ilk növbədə əlləri, barmaqları bildirir. Bir az keçdi, gördüm sol əli hərəkətə gəldi, sonra barmaqları başladı yavaş-yavaş rəqs etməyə. Bildim ki, artıq əsəri ürəyində çalır. Nəhayət, maestro başını qaldırdı, gülər gözlərini üzümə zilləyib dedi: "Təbrik edirəm. Mən bu əsəri çalacam".

Niyazi belə Niyazi idi.

Məncə, ustadın xalqımız qarşısında ən böyük xidmətlərindən biri də Azərbaycan mədəniyyətində simfonik musiqi təfəkkürünün hüdudlarının genişlənməsinə onun həm dirijor, həm də bəstəkar kimi verdiyi əvəzsiz töhfələrdir. O, Ü.Hacıbəyov, Q.Qarayev, F.Əmirov, A.Məlikov kimi korifeylərin kağız üzərində yalnız notlar kimi doğulan əsərlərinin nəfəs alaraq cana gəlməsində, dünyanın ən nüfuzlu konsert salonlarında "Bravo" sədaları ilə alqışlanaraq xalqımıza başucalığı gətirməsində elə o müəlliflərin özü qədər mühüm rol oynayan şəxsiyyət idi. "Koroğlu", "Məhəbbət əfsanəsi", "Yeddi gözəl" baletləri, "Şur", "Kürd-Ovşarı" simfonik muğamları, "Karvan" simfonik lövhəsi və adlarını sadalamağa çətinlik çəkdiyim neçə-neçə başqa əsərlər ilk dəfə məhz onun yozumunda səslənmiş, bu şedevrlərin sonrakı ifalarında etalonluq kriteriyasına çevrilmişdir. İllər keçir, bu əsərlər başqa dirijorların təfsirində yenə də ifa olunur, amma heç kim Niyazinin yozum texnikası və fəlsəfəsinin təsirindən kənara çıxa bilmir. Zirvə bir dəfə fəth olunur axı.

Və nəhayət, Niyazinin xalq musiqisinə olan məhəbbəti, bu əsasda yarardığı əsərlər - "Rast" simfonik muğamı, "Xosrov və Şirin" operası, bir-birindən gözəl vokal partiyalar, xalq mahnılarımızın orkest işləmələri...

Məgər "Qaragilə"ni, "Xumar oldum"u orkestr üçün işləyib dilindən, irqindən asılı olmayaraq hamının qəbul edəcəyi bir dildə dünyaya tanıtmaq dahilik deyilmi?

Onun "Rast"ı isə ayrı aləmdir. Niyazi bu möhtəşəm əsər üzərində yarpaq kimi əsirdi, onu təkmilləşdirib əzəmətli səs abidəsinə çevirmək üçün işləməkdən yorulmurdu. Bu əsərdə nələr yoxdur? - "Rast" muğamının fəlsəfi hikmətləri, "Əlində sazın, qurbanım", "Xumar oldum" mahnılarının şux ovqatı, gözəl rənglərin, "Mirzəyi" rəqsinin incə çalarları və mən ustadın ruhuna bağışldığım bu yazını məhz həmin möhtəşəm əsərlə - "Rast" simfonik muğamı ilə bağlı bir xatirə ilə tamamlanaq istəyirəm.

"Rast" ruhuma hopub onun bir parçasına çevriləndə çox gənc idim - 18 yaşım vardı (indiki gənclər təəccübləndilər yəqin). Hər gün azı 2 dəfə bu əsərin valını oxutdurub dinləməsəydim, elə bil nəfəsim çatmırdı. Əsgərliyə getməyim bu rituala son qoydu və mən təxminən il yarım uzaq Rusiya çöllərində "Rast"ı öz ürəyimdə ifa edə-edə yaşadım. Amma bir gecə - inanın buna - o möhtəşəm əsərin konsert salonunda heç vaxt izləmədiyim ifasını yuxuda gördüm (!). Elə bil mən orda idim - barmaqları ilə növbəti şedevrini yaradan Niyazinin yanında. Və səhərisi gün dostuma məktub yazıb xahiş etdim ki, o valı evimizdən götürüb mənə göndərsin. Təxminən 2 həftə sonra bağlamanı aldım. Amma valı oxutdurmaq üçün bizim o qədər də böyük olmayan hərbi hissədəki (əlahiddə bölük) yeganə imkan yeri - hər səhər yerbəyerində komandirin əmrindən sonra SSRİ-nin himnini səsləndirmək üçün köhnə bir valoxudanın qoyulduğu kiçik otaq starşınadan başqa bütün şəxsi heyətin üzünə bağlı idi. Mən isə "Rast"ın burada - rusların, gürcülərin... ermənilərin xidmət etdiyi bu qəsəbədə səslənməsi üçün alışıb yanırdım. Nəhayət, bir yol tapdım, bunun nə ilə nəticələnə biləcəyinin fərqinə varmadan gecə pəncərədən o otağa daxil olub himn yazılmış valı öz valımla dəyişdirdim... Səhər yerbəyerində komandir "SSRİ-nin hava sərhədlərini qorumaq üçün döyüş növbəsinə BAŞLA" əmrini verib əlini papağına apardı. Hamımız farağat vəziyyəti aldıq və SSRİ-nin himni əvəzinə "Rast"ın möhtəşəm sədaları yaxınlıqdakı səsucaldandan həmin o kiçik qəsəbənin səmasına yayıldı.

Sonrasını özünüz təsəvvür edin...

Mənim sonrakı aqibətim isə ayrı bir söhbətin mövzusudur.

İntiqamımı belə aldım və cəzamı çəkmək üçün salındığım kartof saxlanılan buz kimi soyuq anbarda qətiyyən üşümürdüm, çünki "qardaş" xalqların nümayəndələrindən ibarət şəxsi heyətin bir neçə saniyə də olsa "Rast"ın sədaları altında farağat dayanmasına nail olmuşdum və bunun sevinci mənə bəs idi.

Aradan 40 il keçib, amma hərdən mənə elə gəlir ki, "Rast"ın o möhtəşəm sədaları hələ də orada səslənir...

Əlisəfdər HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2019.- 24 aprel.- S.22