Maarifçilik hərəkatının
işığında
Məlum olduğu kimi, Azərbaycanda milli elmi-pedaqoji fikir
çoxəsrlik inkişaf yolu keçərək təkmilləşmiş
və mərhələ-mərhələ yetkinləşərək
bizim günlərə qədər gəlib
çatmış, daha böyük gələcəyə
doğru istiqamət almışdır.
Qədim dövrün və orta əsrlərin klassik
Şərq-müsəlman dini-fəlsəfi və poetik
düşüncəsi milli ictimai-estetik baxışlar
sisteminin möhkəm bünövrəsi və
dayanıqlı təməlləri funksiyasını həyata
keçirmişdir. Azərbaycan maarifçilik hərəkatı
məhz həmin çoxəsrlik siyasi-ideoloji və ədəbi-fəlsəfi
təlimlər üzərində formalaşaraq yeni inkişaf
mərhələsinə qədəm qoymuşdur.
Fikrimizcə, Azərbaycanın tarixi taleyində
olduğu kimi, yeni dövr və müstəqillik dövrü
inkişafında da klassik maarifçilik hərəkatı
dalğasının böyük hərəkətverici rolu
olmuşdur. Çünki XIX-XX əsrlərin meydana
çıxardığı bütün axınların və
cərəyanların içərisində ən uzun
ömürlüsü olan maarifçilik hərəkatı
xalqımızın zamandan-zamana inkişafında davamlı
rol oynamış, hər tarixi mərhələnin müasirləşmə
və yeniləşmə proseslərində həlledici əhəmiyyətə
malik olması ilə səciyyələnmişdir.
Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin sədri tərəfindən
təsdiq olunmuş Naxçıvan MR Ali Məclisinin sədri
yanında Bilik Fondunun 2019-cu il üzrə tədbirlər
planına əsasən nəşr edilmiş "Pedaqoji fikir
tarixindən" adlı kitab möhkəm klassik tarixi-ədəbi
təməllər üzərində
formalaşdırılaraq inkişaf etdirilən XIX əsr və
XX əsrin əvvəllərinin maarifçilik hərəkatı
dalğasının ölkəmizin və xalqımızın
taleyində oynadığı müstəsna missiyanı
bütün reallıqları və obyektiv gedişatı ilə
əks etdirən qiymətli materiallar məcmuəsidir. Bu indiyədək hər hansı bir sənətkar və
ya maarif xadimi, yaxud ictimai-siyasi hadisə haqqında ayrı-ayrılıqda
bəhs edilən problemləri tam halda, sistemli şəkildə
əks etdirən əhəmiyyətli elmi-publisist icmallar məcmusu
olan ümumiləşdirilmiş ciddi tədqiqat əsəridir.
Böyük
bir hissəsini tanınmış publisist-politoloq Reyhan Mirzəzadənin
təqdim etdiyi "Pedaqoji fikir tarixindən" adlanan
elmi-publisist əsərlər XIX əsrin ikinci yarısı və
XX əsrin əvvəlləri Rusiya və Azərbaycan
maarifçi və ədəbi hərəkatının real
gedişatını və inkişaf templərini əks etdirən
zəngin materiallar toplusudur. Bu,
xalqımızın və ölkəmizin tarixi taleyində
böyük rolu olmuş klassik maarifçilik hərəkatının
qızıl fondunu təşkil edən ümummilli ideallara
geniş elmi baxışı mənalandıran dəyərli
kitabdır. "Pedaqoji fikir tarixindən"
adlanan kitabda həm görkəmli dövlət xadimlərinin,
həm də böyük məktəb yaratmış klassik
pedaqoqların, həmçinin, Azərbaycan və rus
yazıçılarının məktəb, təhsil, tərbiyə,
dil, ədəbiyyat, mənəviyyatla əlaqədar
baxışları sistemli şəkildə şərh
edilmişdir. Kitab xalqımızın
tarixi taleyində xüsusi rolu olmuş klassik maarifçilik hərəkatı
ənənələrinə həm dövlətçilik
baxımdan olan münasibəti, həm də elmi-ədəbi
cəhətdən dəyərləndirmələri
özündə əks etdirir. Azərbaycan maarifçi-ədəbi
fikrinin qiymətli səhifələrini və hikmətlər
xəzinəsini oxuculara təqdim edən "Pedaqoji fikir
tarixindən" kitabı eyni zamanda, Azərbaycan-Amerika və
Azərbaycan-Rusiya maarifçi-pedaqoji əlaqələrini də
yeni materiallarla zənginləşdirən mühüm mənbə
kimi əhəmiyyətlidir. Bundan başqa,
"Pedaqoji fikir tarixindən" adlı kitabda verilmiş
materiallar Azərbaycan maarifçi fikrinin ümumdünya
pedaqoji ideyaları ilə yüksək şəkildə səsləşdiyini,
harmoniya təşkil etdiyini də nəzərə
çarpdırır. Kitabda Amerika və
Rusiya maarifçilik hərəkatından Azərbaycan ədəbi-pedaqoji
fikrinin təqdimatına keçid o qədər
tarazlaşdırılmış şəkildə
qurulmuşdur ki, burada oxucu fərqli mədəniyyətlər
arasındakı daxili-məntiqi bağlılığın,
qarşılıqlı bir sistemin olduğunu görə bilir.
"Pedaqoji
fikir tarixindən" kitabının ilk səhifəsində
verilmiş "ABŞ-ın 16-cı Prezidenti Avraam Linkolnun
oğlunun müəlliminə yazdığı məktub"
maarifçilik baxımından ayrılıqda mühüm əhəmiyyət
kəsb etməklə bərabər, bütövlükdə
oxuculara təqdim olunan ədəbi-pedaqoji və dialektik
materialların dərin mənalı bir epiqrafı təəssüratı
yaradır. Cəmi bir vərəqlik məktub
286 səhifədən ibarət olan bir kitabın mükəmməl
bir müqəddiməsidir. Eyni zamanda, Avraam Linkolnun məktubu
müasir gənclik üçün ibrətamiz bir
kitabdır: "Hörmətli müəllim! ...Ona (oğluna
- İ.H.) öyrədin ki, qazanılan bir dollar tapılan beş dollardan daha dəyərlidir... Əgər
bacara bilsəniz, ona kitabların möcüzəli bir nemət
olduğunu öyrədin... Öyrənsin ki, məktəbdə
səhv etmək hiylə gəlməkdən daha sərfəlidir...
Öz fikirlərinə inanmağı, nəzakətli
insanlara qarşı nəzakətli, kobudlara qarşı kobud
olmağı öyrədin. Hamı bir-birinə
yapışıb gedəndə kütləyə
qoşulmayıb öz yolu ilə getmə gücü verin
oğluma... Bacarsanız, kədərləndiyi zaman belə necə
gülə biləcəyini öyrədin ona... Əgər
özünün haqlı olduğuna inanırsa, dimdik ayaqda
qalıb mübarizə aparmağı öyrədin ona.
...Qoyun səbrsiz olacaq qədər cəsarətə sahib
olsun və qoyun cəsur olacaq qədər də səbrli
olsun. Ona həmişə özünə
inanmağı öyrədin. Bu yolla onun bəşəriyyətə
inamı daimi olacaq".
Kitabda dünyanın müxtəlif ölkələrinin
görkəmli dövlət xadimlərinin, böyük
yazıçıları və maarifçilərinin
seçilmiş fikirlərinin aforizmlər səviyyəsində
diqqətə çatdırılması Amerika prezidentinin
müdriklik dərslərini tamamlayır və daha da möhkəmləndirir. Türkiyə Cümhuriyyətinin
qurucusu, görkəmli dövlət xadimi Mustafa Kamal
Atatürkün "Milləti yalnız və yalnız müəllimləri
xilas edə bilər", böyük hind
yazıçısı, Nobel mükafatı laureatı
Robindranat Taqorun "Təhsil bizim bütün çətinliklərimizin
aradan qaldırılması üçün ən yaxşı
vasitədir", rus ədəbiyyatının klassiki Maksim
Qorkinin "İnsanın azadlığa olan cəhdini intizamla
birləşdirmək - budur əsas məsələ", məşhur
rus maarifçisi Konstantin Uşinskinin "Əgər tərbiyə
insanı xoşbəxt etmək istəyirsə, onu xoşbəxtlik
üçün tərbiyə etməli" və sair kimi
fikirləri təkcə ayrı-ayrı mövzular üzrə
irəli sürülən tezisləri deyil,
bütövlükdə "Pedaqoji fikir tarixindən"
kitabının və həmin kitabı nəşr edənlərin
cəmiyyətə çatdırmaq istədikləri
ideyaları bütün dolğunluğu ilə ifadə edir.
"Pedaqoji
fikir tarixindən" kitabında görkəmli rus pedaqoqu,
"Rusiya xalq məktəbi və elmi pedaqogikanın
banisi" Konstantin Uşinskinin, Zaqafqaziyada pedaqoji fikrin
inkişafında görkəmli yer tutan Aleksey
Çernyayevskinin, "hər uşaq bir dünyadır" -
deyən mahir pedaqoq Vasili Suxomlinskinin, istedadlı və fədakar
tərbiyəçi Anton Makarenkonun həyatına və
pedaqoji fəaliyyətlərinə, maarifçilik
baxışlarına həsr olunmuş tədqiqatlar məktəb
və təhsil, təlim və tərbiyə işinin nəzəriyyəsini
və təcrübəsini bütün mahiyyəti və əsas
konturları etibarilə meydana qoyur. Zəngin ədəbi-tarixi
materiallar, dərin və əsaslı təhlil əsasında
yazılmış "Uşinskinin, Çernyayevskinin,
Suxomlinskinin əziz xatirəsinə" və "Pedaqogikada
misli görünməmiş təcrübə" fəsilləri
klassik maarifçiliyin gedişatını müasirlik
işığında şərhini verən, ciddi elmi əhəmiyyətə
malik olan qiymətli pedaqoji traktatlardır.
Tanınmış publisist-politoloq Reyhan Mirzəzadənin
təqdimatında böyük rus maarifçilərinin
yığcam tərcümeyi-halları ilə birlikdə həm
də konkret istiqamətlər üzrə səmərəli fəaliyyətləri,
habelə pedaqoji ideyaları sistemli şəkildə oxuculara
çatdırılır. Bir qədər
publisist çalarları olan bu tədqiqatlar klassik rus
maarifçi fikrinin tarixi oçerkləridir. Reyhan Mirzəzadənin
təqdimatında ensiklopedik biliyə malik olan Konstantin
Uşinskinin xalq pedaqogikasının əsaslarına
çevrilən pedaqogika nəzəriyyəçiliyi və
ilk dərsliklərin yaradılmasındakı xidmətləri,
"Ürəyimi uşaqlara verirəm" kitabının
müəllifi, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı Vasili
Suxomlinskinin əmək tərbiyəsi sahəsindəki fədakar
xidmətləri, Anton Makarenkonun çətin tərbiyə
olunan uşaqlarla işin metodikasına dair baxışları
və həmin istiqamətdəki ibrətamiz işləri
sanki oxunaqlı bir povest qədər təsirli şəkildə
nəzərə çatdırılır. Bütün məqamlarda
rus məktəb və pedaqogikasına həsr olunmuş
materialların Azərbaycan maarifçilik hərəkatı
ilə əlaqəli şəkildə təqdim olunması bu fonda milli pedaqoji mühitin aparıcı
simalarının çoxcəhətli və fədakar fəaliyyətlərinin
müqayisəli şəkildə təhlil edilib dəyərləndirilməsinə
münbit şərait yaradır. Xüsusən,
Aleksey Osipoviç Çernyayevskidən bəhs edilərkən
məşhur Qori Müəllimlər Seminariyasının
görkəmli azərbaycanlı yetirmələrindən də
geniş söz açılması ölkəmizin
maarifçi mühitinin miqyasını təsəvvür etməyə
işıq salır.
Böyük
yazıçı Maksim Qorkinin ədəbi irsindən
mütaliə ilə əlaqədar məqamların
seçilib kitaba daxil edilməsi təkcə rus ədəbiyyatını
və maarifçi əsərlərini deyil, ümumiyyətlə
oxumaq mədəniyyətinə yiyələnməyi təşviq
edən çağırışlar kimi səslənir:
"Bilik mənbəyi olan kitabı sevin, ancaq bilik bizi mənəviyyatca
qüvvətli, namuslu, zəkalı adamlar, insanı səmimi
surətdə sevməyi, onun əməyinə hörmət
etməyi və onun fasiləsiz davam edən böyük əməyinin
gözəl bəhrələrinə ürəkdən məftun
olmağı bacaran adamlar edə bilər". Maksim
Qorkinin özündən sonrakı nəsillərin həyatında
mühüm rol oynamış bu sözləri "Pedaqoji fikir
tarixi"ndən bizim günlərə, hətta sabahkı gəncliyə
də ərmağan edilən müdrik mesajlardır.
"Pedaqoji fikir tarixindən" kitabında Azərbaycan
ədəbiyyatından və maarifçi fikrindən də
çox qiymətli, ibrətamiz örnəklər seçilib
oxuculara təqdim olunur. Bu, ilk növbədə Azərbaycan
maarifçi ədəbiyyatının hikmət xəzinəsini
yeni nəsillərin üzünə açmağa xidmət
edir. İkincisi, təqdim edilən bədii
ədəbiyyat nümunələri sadəcə oxu
materialı kimi yox, həm də tərbiyəvi dərslər
səviyyəsində diqqətə çatdırılır.
Üçüncüsü isə, Azərbaycan
ədəbiyyatı klassiklərindən seçilib kitaba daxil
edilmiş şeirlər və məqalələr milli
maarifçi fikrin konkret tarixi şəraitdəki inkişaf səviyyəsini,
Rusiya maarifçiliyi ilə müqayisədəki yerini və əhəmiyyətini
müəyyən etməyə imkan yaradır. Bütün bunlar isə öz növbəsində ədəbi-pedaqoji
fikir tarixində Azərbaycan ziyalılığının
yerini və miqyasını görməyə və göstərməyə
əsas verir.
Böyük demokrat yazıçı Cəlil Məmmədquluzadənin "Maarif" adlı məqaləsindəki "məhz acı həqiqəti meydana qoymaqla biz maarif evini abad edə bilərik" sözləri "Pedaqoji fikir tarixindən" kitabının Azərbaycan fəsillərinin parolu kimi səslənir. Kitabda Məhəmməd Tağı Sidqinin "Nümuneyi-əxlaq", "Töhfeyi-bənat, yaxud Qızlara hədiyyə" dərsliklərindən seçilmiş sadə dildə yazılmış kiçik uşaq hekayələri cəlbedici məzmunu və anlaşıqlı ideyası ilə yeni nəsillərin qəlbinə və şüuruna təsir edə biləcək örnəklərdir. Məhəmməd Tağı Sidqinin bir qədər əvvəldə Konstantin Uşinskinin və Vasili Suxumlinskinin dərsliklərindən verilmiş maarifçi hekayələrlə səsləşən kiçik hekayələri mahiyyət etibarilə rus maarifçilərinin didaktik materiallarına bənzəsə də, Azərbaycan mühitinin koloritini, milli ruhunu ifadə etməsi ilə onlardan əsaslı surətdə fərqlənir. Məhəmməd Hinduşah Naxçıvani və Nəsirəddin Tusidən bəhs ediləndə də məsələnin həmin cəhətinə, yəni ölkə həyatına uyğunluğuna xüsusi diqqət yetirilmişdir. Bu yolla milli maarifçiliyin özünəməxsus siması və yüksək səviyyəsi, həmişə müasir səslənən çağırışları göz önünə gətirilmişdir. Məhəmməd Tağı Sidqinin XIX əsrin sonlarında Naxçıvanda "Məktəbi-Tərbiyə"nin şagirdləri üçün yazıb dərsliyə saldığı hekayədən gətirdiyimiz aşağıdakı parça müasir dövrün oxucusu üçün də eyni dərəcədə əhəmiyyətlidir: "Məktəb nədir? Məktəb bizim elm və maarifimizin vasitəsi, dünya və axirətimizin səadətinin səbəbidir. Elm və ədəb bir xəzinəyə bənzər ki, onun açarı məktəbdir. Bizləri nadanlıq zülmətindən qurtarıb nuri-mərifətə yetirən məktəbdir. ...Məktəb cəhalət dərdinin dərmanı və mərifət bağının xiyabanıdır... Məktəb bir cismə bənzər ki, onun ruhu müəllimdir. Elmin ləzzətini anlayan şagirdə məktəb bir gülüstani-behcətdir. Amma tənbəl və qeyrətsiz uşaqlara məktəb bir zindani-əziyyətdir".
Sadə dildə yazılmış anlaşıqlı məzmuna malik olan belə bir ibrətamiz maarifçi ideyalarına görə Məhəmməd Tağı Sidqinin "Nümuneyi-əxlaq" dərsliyi Konstantin Uşinskinin "Rodnoye slovo", Aleksey Çernyayevskinin "Vətən dili" dərsliklərindən nəinki geri qalmır, hətta bir az da irəli gedir. Bu, təkcə Məhəmməd Tağı Sidqinin yox, geniş mənada XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbi-maarifçi fikrinin gəlib çatdığı zirvə idi. Eyni zamanda, kitabda Nəriman Nərimanovdan gətirilmiş "Hər millət üçün tərəqqi qapısı məktəbdir və hər məktəbin tərəqqi tapmağı milli müəllimlərlə bağlıdır", Hüseyn Caviddən verilmiş "Dilsiz bir millət yaşamaz, çabuq münqəriz (nəslikəsilmiş - İ.H) olur", Həsən bəy Zərdabidən alınmış "Bir millətin ki, dili batdı, onda o millətin özü də batar" kimi maarifçi fikirlər Rusiyadakı Uşinskilərin ideyalarından heç də geridə qalan mülahizələr deyildir.
Ümumiyyətlə, XIX əsrin ortalarından XX əsrin əvvəllərinə, sovet dövrünə qədərki mərhələdə Azərbaycan maarifçiliyinin gücü, enerjisi, işığı hesabına ölkəmiz və xalqımız qısa müddətdə böyük yol keçmişdir. Azərbaycanda milli maarifçiliyin bütün istiqamətlər üzrə yaranıb inkişaf etməsi, yəni ana dilində dünyəvi məktəblərin açılması, Nəriman Nərimanovun "böyüklər üçün məktəb" adlandırdığı milli teatrın yaranması və genişlənməsi, Azərbaycan mətbuatının - "Əkinçi"nin meydana çıxması, realist-demokratik ədəbiyyatın inkişafı gələcək böyük inkişafın möhkəm təməllərinin atılması isə nəticələnmişdir. "Pedaqoji fikir tarixindən" kitabındakı Nəriman Nərimanovun "Müəllimlər ictimainə dair", "Türk dilində yeni jurnal", "Cümə söhbəti", Hüseyn Cavidin "Naxçıvanda nə gördüm", "Naxçıvana nə lazım?", "Həsbi-hal", Eynəli bəy Sultanovun "Zəmanə ədiblərindən nələr tələb etmək lazımdır", "Azərbaycan atalar sözləri" məqalələrində səsləndirilən maarifçi ideyalar dövrün mühüm çağırışlarına çevrilərək yeni nəsilləri, bütövlükdə Azərbaycan cəmiyyətini arxasınca aparmış, zəmanədən geriyə qalmağa qoymamışdır. Hazırkı müstəqillik dövründə dərinləşməkdə və genişlənməkdə davam edən milli-mənəvi özünüdərk proseslərində də klassik maarifçilik bir daha ictimai-mədəni mühitin carçısına çevrilərək cəmiyyətdə gedən proseslərə təkan verir. Bu cəhətdən "Pedaqoji fikir tarixindən" kitabının hazırlanıb nəşr edilməsi son dərəcə aktual və əhəmiyyətlidir.
Oxuculara təqdim edilən "Pedaqoji fikir tarixindən" kitabı XX əsrin azərbaycançılıq ideyalarının müasirlərimizə çatdırılması ilə tamamlanır. Məhəmməd ağa Şahtaxtlının kitaba daxil edilmiş "Müsəlmanlarda məktəb həyatı" məqalələr silsiləsi dünyəvi məktəbin, milli maarifçiliyin və azərbaycançılıq ideyalarının mükəmməl əks-sədasıdır. Məmməd Səid Ordubadinin "Ana dili" məqaləsi kitab boyu izlənilən milli-mənəvi oyanış və özünüdərk ideyasının düşünülmüş finalıdır.
Bütün bunlara görə "Pedaqoji fikir tarixindən" kitabı milli ədəbi-tarixi köklərdən və ənənələrdən müasir dövrə çağırış kimi səslənir.
Azərbaycan ədəbi-pedaqoji fikrindən
örnəklərin şərhsiz, təhlilsiz verilməsi
oxucudan milli maarifçiliyimizin miqyası və
çağırışları haqqında müstəqil qərar
qəbul etməyi və sərbəst nəticələr
çıxarmağı tələb edir.
İsa
HƏBİBBƏYLİ
Azərbaycan
Milli Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti, Milli Məclisin
Elm və Təhsil Komitəsinin sədri, akademik
525-ci qəzet.- 2019.- 24 aprel.- S.12-13.