Nizami Gəncəvi
yaradıcılığına ilk elmi münasibət
Böyük Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi
(1141-1209) və onun yaradıcılığı haqqında məlumat
verən ilk mənbələrdən-təzkirələrdən
biri, təqribən 1217-ci ildə qələmə
alınmış, Məhəmməd Oufinin "Lübabül
əl-bab" əsəridir.
Məhəmməd Oufi bu əsərində şairin
yaradıcılığını bir neçə cümlə
şəklində, lakin yüksək qiymətləndirərək,
əsərlərinin adını çəkib, onlardan bir
neçə beyt nümunə verməklə kifayətlənir.
Nizami haqqında məlumat verən ikinci əsər yenə
də həmin illərdə, yəni 1217-1218-ci illərdə
qələmə alınmış Şəmsəddin Məhəmməd
bin Qeys ər-Razinin "əl-Möcəm fi məayiri əşar
əl-Əcəm" əsəridir. Dilimizə təqribən
"Əcəm şeirinin qanunlar toplusu" kimi tərcümə
olunan bu əsərdə, biz Nizami Gəncəvi
yaradıcılığına ilk dəfə elmi
yanaşmanın şahidi oluruq.
Ümumiyyətlə,
bu əsər Şərq poetikası tarixində, yəni
Şərq poetikasının əsas üç sahəsi
olan, əruz, qafiyə və bədi elmləri haqqında,
xüsusilə də fars şeirində əruz,
qafiyə və bədinin özünəməxsus xüsusiyyətləri
barədə olduqca möhtəşəm əsərdir.
Başqa sözlə desək, fars əruz
və qafiyə elmləri haqqında Şəms Qeys Razidən
əvvəl yazılan əsərlər dövrümüzə
qədər gəlib çatmadığı
üçün, bu əsər, fars əruz və qafiyəşünaslıq
tarixində ilk əsər, ilk mənbə hesab olunur. Bundan
başqa, bu əsərin əsas əhəmiyyəti ondan ibarətdir
ki, burada fars əruz və qafiyəsinin və eyni zamanda, bədii
elminin xüsusiyyətləri elə bir dərinliklə,
möhtəşəmliklə, elmiliklə izah olunur ki, ondan
sonra yaranan əsərlərin heç birində biz bu cəhətləri
görmədiyimiz kimi, ona qədər yazılan, lakin bizim əlimizə
gəlib çatmayan əsərlərdə də bu möhtəşəmliyin
olduğuna demək olar ki, inana bilmirik.
Bu mənada, həqiqətən də, Şəms Qeys
Razinin "əl-Möcəm" əsəri olduqca möhtəşəm
əsərdir.
Bu əsərdə biz dörd yerdə Nizami Gəncəvinin adına rast gəlirik. Belə ki, Şəms
Qeys Razi müxtəlif bəhrlərdən - daha doğrusu,
üç bəhrdən - Vafir, Həzəc və
Müşakil bəhrlərindən danışarkən
Nizaminin adını çəkir: bir dəfə Vafir, bir dəfə
Həzəc, iki dəfə isə Müşakil bəhrlərindən
danışarkən. Məsələ
burasındadır ki, bu bəhrlərin bəzi qəlibləri
- vəznləri bir-birlərinə oxşadıqları
üçün şairlər bəzən bu bəhrləri
qarışdırmış, alimlər isə bəzən
şeirin, əsərin hansı vəzndə
yazıldığını təyin etməkdə çətinlik
çəkmişlər. Bu mənada, olduqca görkəmli
əruzşünas olan Şəms Qeys Razi öz əsərində
bu məsələlərə aydınlıq gətirmiş,
bu məqsədlə Nizami Gəncəvinin adını çəkərək,
onun bilavasitə "Xosrov və Şirin" əsərini Həzəc
bəhrinin məfA"İlün məfA"İlün fə"Ulün
qəlibində qələmə aldığını
söyləmiş və Nizaminin bir şair kimi bu bəhri digər
heç bir bəhrlə, yəni yuxarıda adlarını
çəkdiyimiz Vafir və xüsusilə də
Müşakil bəhrilə
qarışdırmadığını söyləmişdir.
Bu bəhrlərdən
danışarkən sadəcə olaraq onu demək istəyirik
ki, əsli qəlibi müfA"ələtün müfA"ələtün
müfA"ələtün olan Vafir bəhrinin məsub-məqtuf
beyti, yəni məfA"İlün məfA"İlün fə"Ulün
qəlibi və əsli təfiləsi fA"i-lA-tün məfA"İlün
məfA"İlün olan Müşakil bəhrinin müssəddəsi-məhzuf
qəlibi, yəni fA"i-lA-tün məfA"İlün fə"Ulün
qəlibi, əsli məfA"İlün məfA"İlün
məfA"İlün olan Həzəc bəhrinin müsəddəsi-məhzuf
qəlibinə - yəni məfA"İlün məfA"İlün
fə"Ulün qəlibinə oxşayırlar. Şəms Qeys Razinin "əl-Möcəm" əsərində
dediyinə görə bu vəznlər ahəng etibarilə
bir-birinə yaxın olduğu üçün, şairlər
çox zaman bu bəhrləri qarışdırır və
yaxud da bir əsərdə bu bəhrlərdən
yanaşı olaraq istifadə edirlər.
Bu mənada,
Şəms Qeys Razinin dediyinə görə, Nizami Gəncəvi
"Xosrov Şirin"ində və Fəxri Gürgani
"Vis və Ramin" əsərlərində heç bir
yerdə bu vəznləri qarışdırmamışlar. Yəni onların əsərləri başdan
ayağa qədər Həzəc bəhrinin müsəddəsi-məhzuf-məfA"İlün
məfA"İlün fə"Ulün qəlibində qələmə
alınmışdır. Qeyd edək ki, ilk
baxışda sadə görünən bu məsələ, əslində,
bir o qədər də asan deyildir. Çünki
hələ Şəms Qeys Razinin dediyinə görə,
neçə-neçə şair əsərini bir vəznlə
başlasa da, bəzən arada diqqətsizliyə yol verərək,
qələmə aldığı vəznə yaxın olan
yuxarıda göstərdiyimiz vəznlərə
keçmiş və bir əsərdə bir neçə vəzndən
istifadə etmişlər. Təbii ki, bu
qüsurdur və hələ XIII əsrin birinci
yarısında Şəms Qeys Razi kimi görkəmli alim bu
qüsuru duymuş və onu qeyd etmişdir. Bu mənada,
Nizami Gəncəvi istedadının təzahürüdür
ki, o, bir neçə min beytdən ibarət olan "Xosrov və
Şirin" kimi böyük həcmli əsərində
heç bir yerdə vəznin-Həzəc bəhrinin məfA"İlün
məfA"İlün fə"Ulün qəlibinin tələblərini
pozmamış, bu vəzni başqa vəznlərlə, bu qəlibə
oxşayan yuxarıda adlarını çəkdiyimiz Vafir,
xüsusilə də Müşakil bəhrinin qəlibi ilə
qarışdırmamışdır.
Qeyd edək ki, Şəms Qeys Razi "əl-Möcəm"
əsərində Müşakil bəhrindən
danışarkən şairlər tərəfindən bu qəlibin
- Həzəc bəhrinin "Xosrov və Şirin" vəzninin,
Müşakil bəhri ilə daha çox
qarışdırıldığını söyləyir. Bu mənada,
Şəms Qeys Razinin "əl-Möcəm" əsərində
Nizami Gəncəvi və onun "Xosrov Şirin"i barədə
dediyi sözlər elm aləmində Nizami
yaradıcılığı haqqında olduqca yüksək
fikirlər olmaqla bərabər, eyni zamanda, onun
yaradıcılığına ilk elmi münasibətdir.
Qeyd edək ki, "əl-Möcəm"
bütövlükdə Şərq ədəbiyyatını,
eləcə də, xüsusilə Azərbaycan ədəbiyyatını
öyrənmək baxımından da misilsiz mənbədir. Belə ki, hələ
Nizamidən danışarkən demək olar ki, əsərində
dörd yerdə Nizaminin adını çəkən müəllif,
üç yerdə onu Nizami, bir yerdə isə Nizami Gəncəi
kimi xatırlayır.
Bundan əlavə,
biz əsərdə Xaqani, Fələki Şirvani, Qətran,
Qivami Gəncəvi, Mücirəddin Beyləqani, Məhsəti
Gəncəvi kimi şairlərimizin adlarına da rast gəlirik.
Belə ki, "əl-Möcəm"də
onların adları çəkilməklə yanaşı, əsərlərindən
nümunələr də verilir. Bu mənada,
"əl-Möcəm"ə təkcə elmi əsər
kimi yox, eyni zamanda, istər digər Şərq klassikləri,
istərsə də farsca yazıb-yaradan Azərbaycan şairlərinin
yaradıcılıqları haqqında antologiya kimi də
baxmaq olar.
Şəms
Qeys Razinin yaradıcılığından danışarkən,
qarşımıza qoyduğumuz məsələdən
çox uzaqlaşmadan, sadəcə olaraq onu deyə bilərik
ki, Şəms Qeys Razi dövrümüzə gəlib
çatmayan, lakin orta əsrlərdə çox məşhur
olan qanqlı, monqol və farscaları əhatə edən bir
lüğət də qələmə almışdır. Bu lüğət dediyimiz kimi, orta əsrlərdə
çox məşhur olmuş və bir çox müəlliflər
ondan istifadə etmişlər. Qeyd edək
ki, türkcə bəzi kəlmələr və türk dillərinin
bəzi fonetik xüsusiyyətləri barəsində biz onun
"əl-Möcəm" əsərində də müəyyən
faktlara rast gəlirik. Bu mənada, Şəms Qeys Razinin
yaradıcılığı ilə bağlı
araşdırılası məsələlər hələ
çoxdur...
"əl-Möcəm" əsərinə gəldikdə
isə onu əlavə edə bilərik ki, bu əsər
1909-cu ildə ilk dəfə görkəmli şərqşünaslar
Edvard Braun və Əbdülvəhhab Qəzvini tərəfindən
çap olunduqdan sonra daima diqqət mərkəzində
olmuş və onların stolüstü kitabına
çevrilmişdir. Nəhayət, bu kitabı 1997-ci ildə
görkəmli rus şərqşünası N.Çalisova
rus dilinə çevirərək, Moskvada nəşr
etdirmişdir. Qeyd edək ki, N.Çalisova
üç hissədən - əruz, qafiyə və bədidən
ibarət olan bu kitabın yalnız iki qismini, qafiyə və bədi
hissələrini tərcümə edərək çap
etdirmişdir. Əruz hissəsini isə
çətin olduğuna görə, özünün də
etiraf etdiyi kimi, tərcümə edə bilməmişdir.
Bu mənada, Şəms Qeys Razinin dili və
sintaksisi, həqiqətən də, olduqca çətindir.
Biz bu əsərlə 1982-ci ildən tanışıq. Biz "əl-Möcəm"lə
ilk dəfə 1982-ci ildə ustadımız Əkrəm Cəfərin
evində, kitabxanasında tanış
olmuşuq. Bu illər ərzində bu kitabdan bir
mənbə kimi dönə-dönə istifadə etmiş,
ondan yararlanmışıq. Bu
qaldırdığımız məsələlər də təqribən
o dövrlərdən etibarən bizi
düşündürmüşdür. Lakin
tərcümənin qəliz olduğunu nəzərə
alıb, bu məsələləri həmişə daha
sonrakı günlərə saxlamışdıq. Nəhayət,
bu günlərdə keçmiş tələbəm, bu
gün Azərbaycanda tanınmış ərəbşünaslardan
biri olan Bakı Dövlət Universiteti Şərqşünaslıq
fakültəsinin müəllimi, filologiya üzrə fəlsəfə
doktoru, dosent Heybət Heybətovla əl-ələ verib "əl-Möcəm"
əsərinin "Müşakil bəhri" bəhsini tərcümə
edərək oxucuların ixtiyarına vermək qərarına
gəldik (Arabir AMEA Məhəmməd Füzuli adına
Əlyazmalar İnstitutunun əməkdaşı Hacı
Mustafa Əliyevin də əməyindən istifadə etdik). Daha doğrusu, mətni Heybət müəllim tərcümə
etsə də, mən də onu əruz baxımından redaktə
edib bir daha dəqiqləşdirdim. İndi
isə xalqımızın böyük oğlu Nizami Gəncəvi
ilə bağlı XIII əsrin təqribən əvvəllərində
- 1217-1218-ci illərdə digər böyük bir alim və
bizcə əslən türk soylu olan Şəms Qeys Razi tərəfindən
qələmə alınmış fikirləri bəzi
kiçik ixtisarlarla hörmətli oxuculara təqdim edirik.
Tərlan
QULİYEV
Filologiya
elmləri doktoru, professor
Heybət
HEYBƏT
Filologiya
üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Müşakil
bəhri
Müşakil bəhri yenidən yaradılmış bəhrlərdəndir. Ona
axırıncı bəhr də deyirlər. Bəzi söz sahibləri bu vəzndə ərəbcə
bir neçə beyt söyləmişlər. Və Pəhləvidə
bu bəhrdə yazılmış olan şeirlər fars şeirlərindəkindən daha
çoxdur. Bu vəznin təfilələri əsli
fA"i-lAtün məfA"İlün məfA"İlün-dən
iki dəfə fA"ilAtü məfA"İlü məfA"İlü-dür.
Məkfuf
məqsur beyt:
Ey
neqare-siyəh çeşm, siyəh muy,
fA"i-lAtü
məfA"İlü məfA"İl
Sərv qəddo, neku ruye, neku kuy.
fA"i-lAtü
məfA"İlü məfA"İl
(Ey qara gözlü, siyah zülflü, sərv qəddi-qamətli,
gözəl simalı və təbiətli yar.)
Dördtəfiləli
məqsur:
Ruzeqar xəzanəst,
fA"i-lAt
məfA"İl
Bade-sərd
vəzanəst
fA"i-lAtü
məfA"İl
(Ruzigar xəzandır - soyuq küləy əsəndir.)
Səkkiztəfiləli beyt də söyləmişlər
ki, ağır olur.
Kare-can ze
ğəme-eşqət, ey neqare-besaman,
fA"i-lAtü
məfA"İlü fA"i-lAtü məfA"İl
Həst
çun səre-zolfəyne-delrobate-pərişan
fA"i-lAtü məfA"İlü fA"i-l
(Ey nigar,
ürək ovlayan zülflərin pərişan olduğu
üçün, can, eşqinin dərdindən amanda
deyil - narahatdır.)
Altıtəfiləli
məhfuz beyt:
Ey pesər
mey biyaro baz barbat,
fA"i-lAtün
məfA"İlün fə"Ulün
(Oğul,
mey gətir, yenə çal...)
Morğe
fərbəh biyaro baz barbat
fA"i-lAtün
məfA"İlün fə"Ulün
(Yağlı
toyuq gətir, yenə çal..)
Bəzi səhih
Pəhləviyyat bu vəzndədir...
Qədim
vəznlər və məşhur bəhrlər yolu ilə bu
ağır vəzndə və yenidən yaranan bəhrdə nəzm
söyləməyin ümumi mahiyyəti və əsas səbəbi
budur ki, bütün İraq əhalisindən kifayət qədər
alim, adi, tanınmış, yaxud tanınmamış adamlardan
Pəhləvi beytlərini söyləyib, oxumaqdan xoşları
gəldiyini və bu ləhnləri dinləməyə və
qulaq asmağa həvəs göstərdiklərini
gördüm. Hətta bəlkə lətif musiqi və şərəfli
əsərlərdən ərəbcə yazılmış
sözlər və dəricə qəzəllər, ürəyəyatan
təranələr, həyəcanlandırıcı dastanlar
onları heç belə hərəkətə, ürək və
təblərini ehtizaza gətirməmişdi...
Pəhləviyyatın çoxu qəribə mənalar
daşısa da, insanlar arasında o qədər də məşhur
olmayan bu bəhr vasitəsilə və müğənnilərin
əlavə etdikləri nəğmələrlə bəzənmişdir. Bu bəhrin
iki təfiləsi həzəc bəhrindən qalıb. Onun təqti olunmuş müxtəlif tərkibli hissələri
qüsurlu təfilələrə düşür. Elə buna görə də düzgün yoldan və
düz istiqamətdən çıxır ki, əksər
şairlər həzəc bəhri ilə müşakil bəhrini
bir-birinə qarışdırır, bundan bir misra ilə ondan
bir misrani bir-birilə bağlayırlar. Məsələn:
Xori kəm
zəhrəh ni kəş sa bebusom
məfA"İlün
məfA"İlü fə"Ulün
Niyom on dəstrəs
kəş pa bebusom
fA"i-lAtün
məfA"İlün fə"Ulün
Bevaji gu kovameş xa nəha pa
məfA"İlün
məfA"İlün fə"Ulün
Vəşe-Xovada beşom on xa bebusom.
fA"i-lAtün
məfA"İlün fə"Ulün
(Bir
Günəş ki, cürətim yoxdur, onun kölgəsini
öpəm,
Əlim ona çatmır ki, ayağından öpüm.
De ki,
oynayaraq hansı torpağa ayağını qoysa,
Allaha xatir gedib o torpağı öpərəm.)
Hər iki beytin əruzlu misraları həzəci-məhzuf
vəznində, zərbli misraları isə müşakili-məhzuf
vəznindədir.
İstərdim
ki, sədrdə olan təfilənin əvvəlinə
düşdüyü üçün pozulması hiss olunmayan
və bu vaxtadək qəflətdə olduqları, yaxud fikir
vermədikləri üçün öz dediklərinin tərkib
müxtəlifliyini bilməyən fəzilət sahibi və
şairlər tayfası məfA"İlün məfA"İlün
fə"Ulün vəzninin həzəci-müsəddəsi-məhzuf,
fA"i-lAtün məfA"İlün fə"Ulün vəzninin
isə müşakili-məhzuf olduğunu bilsinlər. Heç bir halda bu iki bəhri bir-birinə qarışdırmaq
və iki müxtəlif vəzndə şeir demək olmaz.
İstəyirəm ki, bundan sonra müxtəlif
tərkibli, müxtəlif rüknlü Pəhləviyyat deyilməsin,
bu açıq-aşkar eybə öz şeirlərində yol
verməsinlər. Lakin nadir hallarda olsa da, bəzi
qəsidə və qitələrdə bu problem müşahidə
olunur. Təəccüblüdür ki, fars
şeirində heç kəsdə bu nöqsana təsadüf
edilmir. "Xosrov və Şirin", "Vis və
Ramin"i bu vəzndə nəzmə çəkən Nizami
və Fəxri heç yerdə məfA"İlün əvəzinə
fA"ilAtün işlətməmişlər.
Əgər
kimsə söyləsə:
Xodavənda
dəre tofiq beqoşay,
Bəndeqan ra rəhe təhqiq benomay
(Allahım, müvəffəqiyyət - uğur qapısını aç, Bəndələrə həqiqət yolunu göstər)
Təbi olan hər kəs bu şeirin ikinci misrasının birinci misra vəznində olmadığını və bu məsələnin güvəniləsi, izləniləsi, müstəqil bir şey deyil, yamsılama olduğunu bilir. Belə ki, bu qarışığın səhv və nöqsan olduğuna heç şəkk və şübhə yoxdur. Və bu tərkiblərin bir-birlərinə qarşı belə durmaları və bu şəkildə təqdim olunması əsas və göstərici ola bilməz. Lazımsız şeydən nümunə götürmək və nəzərdən düşmüş şeyin arxasınca getmək yaxşı deyil.
Həmədan və Zəncan əhli bu bəhrlərin hər ikisində çoxsaylı Pəhləviyyat dedikləri zaman, təfilələri bir-birinə çox bənzədiyi üçün onları səhvən bir-birinə qarışdırırlar. Belə ki, birinci misrada yanaşı vətədi aralı vətədlə əvəz edir, yaxud fA"i-lAtün-ün aralı vətədinə bir sakin əlavə edərək, onun yerində məf"UlAtün işlədirlər. Bu iyrənc xəta və biabırçı nöqsan bilicilər tərəfindən duyulsa da, onlar üçün üzürlü hesab edilir. Çünki onların dili Pəhləvidən dəri dilinə daha yaxındır və onlar, məfA"İlün məfA"İlün fə"Ulün vəznində bir neçə qitə və qəsidə demişlər. fA"i-lAtün məfA"İlün fə"Ulün vəznində beş beyt ardıcıl deməyən şəxsin bu nöqsana necə yol verdiyini anlaya bilmirəm. Onların şeirlərində ağır zihaflardan istifadə etməsindən başa düşmək olur ki, onlar əruzu bilirlər. Bəs bu tərkib müxtəlifliyini necə rəva bilmiş, ona nəyə əsasən yol vermişlər?
Mən bu işə başlayıb "Kitab əl-kafi fi-l-əruzeyni və əl-qəvafi" əsərini yazarkən gəlib bu fəslə çatdıqda, fars və İraqın bütün fəzilət sahibləri və sadə şairləri bu məsələdə mənə qarşı çıxdılar. Onların haqlı, mənim haqsız olduğumu israr etdilər. Onlar şeir və əruzla bağlı olan heç bir dəlillə bu vəznin səhv olduğunu öz təblərinə yaxın buraxmırdılar. Onun zihafı onlar üçün aydın olmurdu.
Bir gün bu dəstə və tayfaya mənsub
olan görkəmli simalar bir araya toplaşaraq ciddi söhbətlər
edir, müzakirələr aparır, saatlarla müxtəlif sahələrdən
bəhs edirdik. Sufiyanə səmanın təsirinə
düşən zaman, nəzm və nəsrdə öz dəsti-xətti
ilə seçilən təb əhlindən olan
dostlarımızdan biri (təfsirlərdə xoş avazla izah
edilən "O, xəlq etdiklərinin mükafatını istədiyi
qədər artırar") arzusunun yerinə yetdiyini-məclisin
əğyardan xali, dostları ilə bəzəndiyini
görüb, Nizaminin "Xosrov və Şirin"indən
musiqi, xoş avaz və təmtəraqla bir neçə beyt
oxudu. Və ona bir qədər fərqli avazla bir neçə
yüngül başqa avaz vurdu. Mən onlara dedim ki, Pəhləviyyatdan
bu vəzndə olan hər şeyi, bu şəkildə musiqi və
bu avazla oxumaq olar. Hamı bir ağızdan dedi
ki, bütün Pəhləvi şeirləri bu vəzndə və
bütün "Uramenan" (Oxunuşu və səslənməsi
ilə farslara məxsus və şeirləri Pəhləvi
dilində olan növdür. - Tərlan
Quliyev) bu şəkildədir. Mən onlardan məfA"İlün
məfA"İlün fə"Ulün vəznində bir
neçə Pəhləvi beytini istədim. Bu yolla onların
təbi o avaza öyrəşənə qədər onlarla gah
razılaşdım, gah razılaşmadım. Onların əli
bu avaza öyrəşən zaman, birdən müxtəlif tərkibli
digər beytlər söylədim. Özümü tərkibin
müxtəlifliyindən xəbərsiz kimi apardım. Onlar
üç misranın vəzni və ahəngi ilə
razılaşarkən, dördüncü misranın əvvəlində
fA"i-lAtün-ə çatdıqda əlləri
yanlarına düşdü və səsləri avazdan kəsildi.
Beləliklə, onlar bunun səs və vəzn fərqi deyil, bəhr
və vəzn fərqi olduğunu qəbul edib, bəzi Pəhləvi
şeirlərinin vəznində qüsur olduğunu etiraf etdilər.
525-ci qəzet.- 2019.-
26 aprel.- S.12-13.