Azərbaycan ədəbiyyatında Məmməd Səid Ordubadi imzası

XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi, nasir, şair, dramaturq, ədəbiyyatşünas, tərcüməçi, böyük ictimai Məmməd Səid Ordubadi çoxşaxəli fəaliyyəti, zəhmətkeşliyi və novatorluğu ilə təkcə ədəbiyyat deyil, ümummədəniyyət tariximizə öz imzasını qızıl hərflərlə yazmış sənətkarlardandır.

Qədim tarixə, köklü ənənələrə malik Azərbaycan ədəbiyyatının müəyyən dövrünü M.S.Ordubadi adı olmadan düşünmək mümkün deyil. O, istər şeirlərilə şair kimi, istər romanları (xüsusən, tarixi romanları) ilə nasir kimi, istərsə də publisistik yazıları ilə jurnalist kimi XX əsr ədəbiyyatımızın inkişafında bilavasitə rol oynamışdır.

Ordubadi "mollanəsrəddinçi şair" kimi

M.S.Ordubadi ədəbi yaradıcılığa 14-15 yaşlarında başlamışdır. Müəllimləri Mirzə Baxış və Sidqi onda şeirə, yaradıcılığa olan meyl və həvəsi daha da artırmışdılar. Bu barədə o, öz xatirələrində belə deyirdi: "Mən şeir demək və yazıçı olmağa heç də həvəslənmirdim. Atamın yazdığı şeirlərin palçıq içərisinə atılması heç də yadımdan çıxmırdı. Bir çox zamanlar anam da buna mane olurdu. Çünki atamın şeir sənətindən nə kimi fəlakətlər çəkdiyi onun gözünün qabağında idi.

Lakin məktəb və şeirləşmə işi özüm də hiss etmədiyim bir surətdə məni şeir yazmağa öyrətdi".

Ordubadi aşiqanə parçalardan ibarət olan ilk şeirlərini Azərbaycan və fars dillərində yazmışdır. Bu ilk şeirlərə nümunə kimi aşağıdakı misraları göstərmək olar:

Əzizim, hicri-qəmin aşiqə müsibət olur,

O sərv qamətini görməsəm qiyamət olur.

Səfayi-gülşənə çıxma, xəzanə görsənmə,

O gül camalı qızıl gül görüb xəcalət olur.

Akademik İsa Həbibbəyli özünün "Böyük ədəbiyyat nəhəngi Məmməd Səid Ordubadi" adlı monoqrafiyasında onun şeir yaradıcılığı haqqında yazır: "Böyük ədib XIX əsrin sonlarından etibarən ömrünün axırına qədər şeir yaradıcılığı ilə məşğul olmuş, çoxsaylı ictimai məzmuna malik lirik şeirlər və satirik şeir nümunələri yaratmışdır. Lakin çox təəssüf ki, Məmməd Səid Ordubadinin publisistikası kimi, şeirləri də yazıçının vəfatından sonra toplanılaraq ayrıca kitablarda nəşr olunmamışdır. 1964-cü ildə çıxan "Əsərlər"inin birinci cildində verilmiş şeirlər isə Məmməd Səid Ordubadinin zəngin şeir yaradıcılığını tam əhatə etmir".

M.S.Ordubadinin cəhalət və nadanlıq əleyhinə yazdığı "Ədəbiyyat" adlı ilk mətbu şeiri Tiflisdə çıxan "Şərqi-rus" qəzetinin 13 iyul 1903-cü il tarixli 31-ci sayında dərc olunur. 1906-cı il Tiflisdə "Qəflət", 1907-ci ildə isə "Vətən və hürriyyət" adlı şeir kitabları çap edilir. 1906-cı ilin aprel ayından nəşrə başlayan "Molla Nəsrəddin" jurnalı gələcək ədibin yaradıcılıq inkişafına böyük təsir göstərmişdi. Ordubadinin "Politika aləmindən" adlı felyetonu jurnalın 2 iyun 1906-cı il tarixli 9-cu sayında çap edilir və beləliklə, o, jurnalın əsas əməkdaşlarından biri olur.

O, ana dilində yazdığı şeirləri "Səid Ordubadi", yəni "xoşbəxt ordubadlı" təxəllüsü ilə yazırdı.

Şairin ilk şeirlərindən maarifçi, vətənpərvər ruhu özünü göstərməyə başlamışdı. 32 səhifəlik "Qəflət" kitabına müqəddiməni məşhur publisist Ömər Faiq Nemanzadə yazmışdı. Həmin müqəddimə də şairin mollanəsrəddinçilərlə səsləşdiyini təsdiq edir. Kitaba daxil edilmiş nümunələrin sadə dili, yığcamlığı, tərbiyəvi motivlər, milli ruh mollanəsrəddinçilərin ədəbi platformasına yaxın idi.

"Qəflət" kitabı bütün orta əsr boyu da nəzərə çarpan, fəqət XIX əsrdən başlanıb, XX əsrin əvvəllərində bir qədər də qüvvətlənən, "dadi-qəflət" motivinin yeni ədəbi-ictimai mərhələyə keçid səviyyəsində təqdimatı idi. Ordubadi bu kitabında geniş mənada artıq qəflət fəlakətindən qurtuluşun açarının hürriyyətdə olduğu barədəki düşüncələrini də gündəmə gətirir. Bu cəhətdən "Qəflət" XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbiyyatında qəflət əleyhinə yönəlmiş cəsarətli kitablardan biridir:

Gəl, qardaş, ataq qəfləti bilmərrə kənarə,

Bir az da qəflət qala, olmaz dəxi çarə...

Hər bir işimiz getdi, qalıb qəlbdə həsrət,

Avarə qoyan bizləri qəflətdi, bu qəflət.

Ədəbiyyatşünas İslam Ağayev yazır ki, "1906-cı ildə M.S.Ordubadinin "Molla Nəsrəddin" jurnalında yeddi satirası çap olunub. Ordubadi yaradıcılığında Sabirlə yanaşı, C.Məmmədquluzadənin də təsiri böyük idi. Amma getdikcə Ordubadinin şeirləri büllurlaşır və onun satirik istedadı parlayırdı".

Şairin ilk kitabları hesab olunan "Qəflət", "Vətən və hürriyyət"də o, maarifçi kimi diqqət cəlb edir. "Molla Nəsrəddin" jurnalının təsiri ilə getdikcə Ordubadi yaradıcılığında inkişaf və dəyişmək müşahidə olunurdu. Artıq o, klassik şeir ənənələrindən imtina edərək satirik poeziyaya üz tutur, xalqı narahat edən, cəmiyyəti korlayan bir sıra mətləbləri satirik gülüş vasitəsilə qələmə alırdı. Getdikcə onun poeziyasında tənqidi motivlər güclənir, feodal üsul-idarəsi, nadanlıq, cəhalət, Şərq despotizmi başlıca ifşa obyektinə çevrilir.

O, şeirlərini bir sıra fərqli imzalarla yazmağa başlayır. Bəzən açıq, bəzən isə "Hərdəmxəyal", "Bəhayi", "Məsa", "Divanə", "Ruhi-reyhan" və s. kimi gizli imzalar jurnal və qəzetlərin səhifələrində görünməyə başlayır.

M.S.Ordubadinin "Molla Nəsrəddin" jurnalı ilə ünsiyyəti, sonralar isə sıx bağlılığının bir səbəbi də onun hələ keçən əsrin sonlarında böyük yazıçı, dramaturq C.Məmmədquluzadə ilə şəxsi tanışlığı idi. Yazıçı bu haqda özünün "Böyük ədiblə görüşlərim" adlı xatirəsində yazır: "Mən böyük ədibimiz Mirzə Cəlil Məmmədquluzadə ilə birinci kərə Şürbi Mirzə Cəlilin vasitəsilə tanış oldum. Gənc olduğum zaman Naxçıvana getmişdim. Naxçıvan şairlərindən Bala Əşrəf məni Şürbi Mirzə Cəlil ilə tanış etdi. Bu tanışlıq mənim Mirzə Cəlil Məmmədquluzadə ilə birinci kərə görüşməyim üçün zəmin yaratdı..."

Daha sonra kitablarının çapı ilə əlaqədar Tiflisə - "Qeyrət" mətbəəsinə gedib-gələn Ordubadinin Mirzə Cəlillə həm yaradıcılıq, həm də şəxsi dostluq əlaqələri möhkəmlənməyə başlayır. Onun "Molla Nəsrəddin" jurnalının əməkdaşları ilə yaxınlığı təkcə Mirzə Cəlillə yekunlaşmırdı. O, Ömər Faiq Nemanzadə ilə dostluq edir, Mirzə Ələkbər Sabirin satiralarından bəhrələnirdi.

O dövr satirik yazarlarının, xüsusən, mollanəsrəddinçilərin qələminə xas qadın hüquqsuzluğu mövzusundan Ordubadi də yan keçmirdi. Cəmiyyətdə tez-tez qarşılaşdıqları, çoxlarının adi, onların isə ürək ağrısı ilə qarşıladıqları Şərq qadınının hüquqsuz, kölə vəziyyətinə, Azərbaycan qadının acı həyatına qarşı mübarizə aparan ədib bu halların bilavasitə şahidi idi. Şair cahil, nadan kütlənin azyaşlı qızları vaxtından əvvəl özlərindən dəfələrlə böyük qocalarla evləndirməsinə, elmdən, təhsildən uzaq tutmasına özünün kəskin etirazını bildirir, bunun gələcəkdəki acı nəticələrindən söz açırdı. O, bəzən bu və bu kimi problemləri dilə gətirərkən müxtəlif sənətkarlıq priyomları işlədir, oxucuda gülüş yaradaraq onu düşünməyə vadar edirdi. Məsələn, "Qızı qocalmış övrət ərinə deyir" satirası da bu səpkidə qələmə alınıb. On bir yaşlı qızının ərə getməməsini özünə böyük dərd sayan ana bu barədə ərinə gileylənir. Bu, cahillik, nadanlıq, cəmiyyətin tutulduğu xəstəlik deyilmi?!

Ordubadinin poeziyasında qəzəllər və mənzum hekayələr də yer tutur. Qəzəllər sayca çox azdır və heç bir orijinallığı ilə seçilmir. Mənzum hekayələr isə onun şeirləri ilə ideya-məzmun baxımından səsləşir. Bunlardan "Karvan" alleqorik şəkildə, qalan mənzumələrin bir qismi isə satirik planda yazılıb. Nisbətən ciddi mövzulu mənzumələri də az deyil. "Yurdsuz çocuq", "Vaiz və kəndçi", "Molla və rəssam", "Kəndə traktor gəlir", "Tamahkar doktor" kimi mənzum hekayələrində yaşadığı cəmiyyətin müxtəlif problemləri özünəməxsus dildə qələmə alınıb.

O, həm də lirik şeirlər müəllifidir. "Bahar çiçəkləri", "Şeir və məhəbbət", "Borjom", "Bahar", "Ararat dağı", "Dilican yolunda" kimi poeziya nümunələri təbiət təsvirləri ilə, pak duyğuların sadə ifadəsi ilə diqqəti cəlb etsə də, o qədər də orijinal və yenilikçi deyil.

Dediyimiz kimi, Ordubadi yaradıcılığının ilk illərindən ömrünün sonuna qədər həmişə şeir yazmış, poeziya ilə məşğul olmuşdur. Onun müxtəlif vaxtlarda "Mollanın yuxusu" (1927), "Kənd alverçisi" (1929), "Şeirlər" (1929), "Köhnə adamlar" (1930), "Mənim şeirlərim" (1930), "Din əleyhinə şeirlər" (1937), "Seçilmiş əsərlər və hekayələr" (1950) adlı kitablarında satirik şeirləri və mənzum hekayələri toplanıb.

Bütün müxtəlif səpkili, fərqli mövzulu və janrlı şeirləri ilə yanaşı, M.S.Ordubadi Azərbaycan poeziya tarixində həm də bir şair kimi yaşayır, özü də mollanəsrəddinçi şair kimi, "Molla Nəsrəddin" satirik jurnalı ətrafında formalaşan Sabir üslublu bir şair kimi.

Roman janrının böyük ustadı

Bütün bunlarla yanaşı, M.S.Ordubadinin adı Azərbaycan ədəbiyyatına roman janrının, xüsusən, tarixi romanın ustadı kimi daxil olub. O, özünün vətənpərvərlik ideyalarını, milli düşüncələrini yaradıcılığının sonrakı mərhələsində, nəsr əsərlərində də davam etdirib.

Ədib "İki çocuğun Avropaya səyahəti" adlı ilk romanını 1907-ci ildə yazıb, 1908-ci ilin ilk aylarında "Tazə həyat" qəzetində çap etdirib. Romanda maarifçilik ideyaları təbliğ edilir. Burada o zamankı qabaqcıl Azərbaycan ziyalılarının vətənin geriliyini xalqa başa salmaq, maarif və mədəniyyətə rəğbət oyatmaq arzuları ifadə olunub. Roman məktublar şəklindədir. On məktubda biri müəllifin özü olmaqla, üç gənc iştirak edir. Bu roman Ordubadi yaradıcılığında demokratik ideyaların və realizmin ilk illərdən mühüm yer tutduğunu sübut edir.

1907-1909-cu illərdə qələmə aldığı "Bədbəxt milyonçu, yaxud Rzaqulu firəngiməab" adlı ikinci romanı çox kədərli və təsirli faciə üzərində qurulub. İsa Həbibbəyli həmin roman haqqında yazır: "Bədbəxt milyonçu, yaxud Rzaquluxan firəngiməab" keçən əsrin əvvəllərində meydana çıxmış "kiçik roman" formatındakı Azərbaycan romanının böyük nümunəsidir. Bu əsər Azərbaycan ədəbiyyatında artıq Şərq tipli gedişatın mümkünsüzlüyünü, qərbləşmə meyllərinin çətinliklərini, bütövlükdə yeniləşmə proseslərinin zəruriliyini meydana qoyan ilk romandır. Fikrimizcə, romandakı Rzaquluxan-Balacaxanım xətti əsərə real həyat materialının gətirilməsi ilə yanaşı, müəllifin izlədiyi əsas siyasi qayənin məişət motivi fonunda zahirən arxa plana keçirilməsi məqsədinə də xidmət edir. "Bədbəxt milyonçu" əsərində yazıçının mövqeyi heç də firəngiməablığın birmənalı şəkildə müdafiə olunmasından və ya tənqid edilməsindən ibarət olmayıb, Azərbaycan mühitinin Qərb meylli inkişafının real gerçəkliyi, milli psixologiyanı, təkamül proseslərini nəzərə almadan mümkün olmamasını önə çəkməsi ilə bağlıdır. Bu isə öz növbəsində həm milli ədəbiyyatda, bundan qabaq isə həm də bütövlükdə Azərbaycan ictimai mühitində yeni inkişaf mərhələsinin başlanmasının ifadəsi demək idi".

"Bədbəxt milyonçu" dil, üslub baxımından da maraqlı bir nəsr nümunəsidir. Əsərin dili o qədər də qəliz deyil, sadədir. Bu əsəri gələcək böyük romanların ilk carçısı da hesab etmək olar. Seyid Hüseyn roman haqqında belə bir qənaətə gəlir: "Bədbəxt milyonçu"... bütün həqiqəti ilə bir romandır".

30-cu illərin əvvəllərindən etibarən M.S.Ordubadi musiqili dram sahəsinə xüsusi diqqət yetirir. "Bu da bir möcüzə", "Sədəf", "Neft-pambıq", "Pambıq uğrunda" və s. əsərlər bunlardandır. Elə həmin illərdə M.S.Ordubadi operamız üçün "Dəmirçi Gavə", "Səfa", "Nərgiz", "Koroğlu", "Nizami" və s. kimi bir sıra librettolar yazır.

(Ardı var)

Şahanə MÜŞFİQ

525-ci qəzet.- 2019.- 3 avqust.- S.14.