Polina Dessiatnitçenko və böyük eşq yolu

Səhər tezdən şəbəkəyə daxil olan kimi Feysbukun xəbər lenti məni qeyri-adi bir sürprizlə qarşıladı... Zərif, incə, göyçək bir xanım Kürdəxanıda tarzən-pedaqoq Vamiq Məmmədəliyevin həyət evinin eyvanında əyləşıb tar çalırdı və onun özü kimi zərif barmaqları tarın pərdələri üzərində gəzdikcə "Nəva" muğamının tanış, ləngərli melodiyaları bahar nəsimi kimi virtual dünyanın sərhədlərini aşıb əyləşdiyim otağa daxil olur, ruhuma hakim kəsilirdi.

Kimdir axı bu xanım? Niyə mən onu tanımadım? Nə üçün onun çalğısının cazibəsindən çıxa bilmirəm?

Videogörüntünü altındakı yazıya baxıram və heyrətim dönüb olur, necə deyərlər, "heyrətin kvadratı":

Polina Dessiatnitçenko (amma mənim heyrətimi daha mükəmməl bir səviyyəyə qaldıracaq hadisə hələ qabada imiş!).

Sonrakı hadisələrin ssenarisi artıq mənim iradəmin sərhədlərindən kənarda cızılırdı: Vamiq müəllimə zəng elədim və öyrəndim ki, tarımızla belə dərin ülfət bağlayan bu xanım Kanadada yaşayır, iki ildən çoxdur ki, muğamlarımızın həm elmi, həm də praktiki tədqiqi ilə məşğuldur; ötən müddət ərzindəki çalışqanlığının nəticəsi olaraq klassik muğamlarımızın demək olar ki, böyük əksəriyyətini tarda ifa edə bilir və onlardan dördünü ona məhz Vamiq müəllim öyrədib...

İnadkarlığım nəticəsiz qalmadı, İsmayıllıda istirahət edən bu xanımın bu dəfə öz səsini telefonda da olsa eşitmək mənə nəsib oldu və heyrətim də özünün "pik" nöqtəsinə bu zaman çatdı.

- Dobrıy den, xanım. Ya jurnalist-iskusstvoved. Xoçu poqovorit c Polina xanım.

- Salam, sizi eşidirəm...

- Mne nujno Polina xanım

- Polina mənəm, sizi eşidirəm.

- ... Siz bizim dildə danışa bilirsiniz?

- Əlbəttə, bilirəm. Sizi eşidirəm.

Hiss etdim ki, bu qısaca dialoq Polina xanımı bircə anın içindəcə mənə doğmalaşdırdı.

Nə üçün? Burada nə var axı? Məgər bizlərdən də başqa xalqların musiqi alətlərində çalmağı bacaranlar azdırmı? Elə xarici sənətçilər arasında da bizim musiqi xəzinəmizdən bəhrələnənlər kifayət qədərdir. Rus bəstəkarı Qlinka "Qalanın dibində" mahnımızın melodiyalarını "dədəsinin malı kimi" fars kompozisiyası adı ilə (?) özünün əsas əsəri olan "Ruslan və Lyudmila" operasının partiturasına daxil edib; dünya şöhrətli kinorejissor A.Tarkovskinin "Stalker" filminin ən vacib epizodlarında fon musiqisi bizim "Bayatı Şiraz" muğamımızın spesifik improvizasiyalarıdır; S.Paracanovun çəkdiyi "Aşıq Qərib" filmində kadrarxası musiqisinin böyük hissəsi xalqımızın aşıq musiqisi və Alim Qasımovun oxumaları ilə "doydurulub". Hətta belə bir versiya da var ki, Baxın məşhur "Tokkata"sı "Bayatı Şiraz"ın Avropa stilində kopyalanmış versiyasıdır...

Amma yox, Polina xanımla bağlı məsələyə bu rakursdan baxmaq olmaz. Muğamlar Azərbaycan xalqının ruhunu, daxili dünyasını, hətta mən cəsarət edib deyərdim ki, düşüncə tərzini səslərin ilahi harmoniyası ilə ən mükəmməl tərzdə əks etdirən, onun bir xalq olaraq xarakterinin formalaşmasında rol oynamış magik qüvvəyə malik kompozisiyalardır, təmiz Şərq mədəniyyəti faktıdır və başqa bir mədəniyyətin yetişdirdiyi, fərqli milli-etnoqrafik mühitdə böyümüş gənc bir xanımın onlara bu sayaq təslim olmasının, yeni bir mədəniyyətin daşıyıcısına çevrilmək istəyinin nə isə başqa motivləri də olmalıdır. Xalqımızın ruhu ilə bağlı hər şey - onun sevinci, qəzəbi, həsrəti, heyrəti... və nə yazıq ki, düşmənə nifrəti də muğam "rəngindədir". Bəs Azərbaycandan çox-çox uzaqlarda yaşayan bu xanımın ruhumuza marağının, dilimizə hörmətinin, sevgisinin mayasında nə dayanır, görəsən? Bu "nə" və "nə isə"lərə mən Polina xanımla 4 gün sonra baş tutan görüşümüzdə cavab axtarmağa çalışdım.

- Salam, Polina xanım. Mümkünsə özünüz barədə danışın. Harada doğulub boya-başa çatmısınız? Niyə məhz Kanada?

- 1988-ci ildə Rusiyanın Belqorod şəhərində doğulmuşam. Valideynlərim əslən Xarkov şəhərindəndirlər.

10 yaşım olanda ailəliklə Kanadaya köçmüşük Toronto şəhərində kosservatoriyanı fortepiano sinfi üzrə bitirmişəm. Mən hələ orada təhsil alanda sizin həmyerliniz dirijor İsmayıl Hacıyevlə tanış oldum. O, "İpək yolu" adlı bir kamera orkestri yaratmışdı və mən də o orkestrdə fortepiano çalırdım. Bir dəfə iş elə gətirdi ki, biz Azərbaycandan gəlmiş muğam üçlüyü ilə birlikdə çıxış edəsi olduq. Güllü Mustafayevanı tarda Sahib Paşazadə, kamançada Munis Şərifov müşayiət edirdilər. Muğam sənəti ilə ilk dəfə onda tanış oldum və bu müsiqi özünün bənzərsizliyi, qeyri-adiliyi ilə məni cəlb etdi. Konservatoriyanın bakalavr pilləsini mən 2 ixtisas - antropologiya və musiqi ixtisasları üzrə bitirdim və məsələnin bu tərəfi məni musiqinin insanın həyatında yeri, onun yaşam və düşüncə tərzinə təsiri ilə bağlı araşdırmalara sövq etdi.

Bilirsinizmi, musiqi mənim fikrimcə, həmişə və hər yerdə insanın söz və digər vasitələrlə çatdıra bilmədiyi hisslərin, mətləblərin, hətta bir az irəli gedib demək istəyirəm ki, düşüncələrin səslərin qeyri-adi kombinasiyaları ilə ifadəsidir. Başqa cür desək, musiqi spesifik nitq formasıdır və onu elmi müstəvidə araşdırmaq da çox maraqlıdır. Beləcə, məndə etnomusiqişünaslığa böyük maraq yarandı və həmin ixtisas üzrə doktoranturaya daxil oldum. Mövzu seçəndə isə sizin muğam sənəti üzərində dayandım, bu janrın həm instrumental, həm də vokal ifaçılığı müstəvisimdə inkişaf, təkamül yollarını araşdırmağa başladım.

- Niyə məhz muğam sənətini seçdiniz?

- Bunu sözlə ifadə etmək mənim üçün bir qədər çətindir... Mən həmişə hiss edirəm ki, Azərbaycan muğamları insanın hiss və duyğu aləminin ən dərin qatlarını, spekrtlətini mükəmməl tərzdə əks etdirən kompozisiyalardır. Onların dili çox zəngin və nüfuzedici olduğundan insanın ruhuna sirayət edib onu bir növ özünə tanıdır, sanki onun yenidən doğuluşuna səbəb olur...

- Bəs tarda ifa etməyiniz necə oldu, bunu elmi işinizlə bağlı müəyyən eksperimentlər aparmaq üçünmü öyrəndiniz, yoxsa daxildən gələn təbii istəklə?

- Həm ona, həm də buna görə (gülür). Mən muğamların instrumental ifalarının yazılarını tapıb dinlədikcə görürdüm ki, bu melodiyaları bütün dərinliyi və incəliyi ilə ifadə etməyə tar qədər gücü çatan ikinci bir alət yoxdur. Tar çox mükəmməl, həm də imkanları tükənməyən çox mürəkkəb musiqi alətidir.

- Tarın sirlərinə müəyyən qədər bələd olan adam kimi sizinlə tam razıyam. Tarda ən mükəmməl ifa texnikasına yiyələnmiş ustad tarzən də könül xoşluğu ilə deyə bilməz ki, mən tarı fəth etdim, o, sözün tam mənasında mənə təslim oldu.

- Mən hələ Azərbaycana gəlməmiş Kanadada yaşayan Məhəmməd Amanallahi adlı cənubi azərbaycanlı ilə tanış oldum. O, bir vaxtlar Bakıda oxuyub, Ramiz Quliyevin tələbəsi olub, indi isı Kanadada bizneslə məşğuldur. Ondan xahiş etdim ki, muğam ifçılıgının heç olmasa əlifbasını mənə öyrətsin.

3 ay mənimlə məşğul oldu və mənim ürəyimdəki həvəs böyuk bir eşqə çevridi, Beləcə, bu eşqin ardınca düşərək bir də baxıb gördüm ki, Bakıdayam, özüm üçün tar, onun dilini öyrənmək üçün ustad, Azərbaycan dilini öyrənmək üçün müəllim axtarıram.

- Kimləri tapdınız? Kimlər sizin əlinizdən tutdu?

- Ramiz Quliyev, Elxan Mansurov, Elxan Müzəffərov, Vamiq Məmmədəliyev, Aslan Məmmədov muğam ifaçılığının sirlərini mənə təmənnasız öyrətmək missiyasını məmnuniyyətlə öz üzərlərinə götürdülər. Sağ olsunlar. Mən bunu heç vaxt unutmaram.

- Hansı muğamları tam şəkildə ifa edə bilirsiniz?

- "Mahur hindi", "Çahargah", "Rast", "Şur", "Nəva", "Bayatı kürd", "Şahnaz", "Zabul Segah", "Bayatı Şiraz", "Humayun" muğamlarını ifa edə bilirəm. O biri muğamlardan da müəyyən hissələrini ifa edə bildiklərim var. Amma muğamlarınızın hamısını mütləq öyrənəcəm.

- Bəs fortepianoda necə, muğam ifa eldirsiniz?

- Xeyr, düşünürəm ki, bu alətin imkanları muğamın məzmununu ifadə etmək üçün yetərli deyil.

- Bilirsinizmi, Polina xanım, mən də muğamı çox sevirəm. O, demək olar ki, mənim həyat tərzimin bir parçasına çevrilib, ona görə də son vaxtlar bu barədə çox fikirləşirəm və məndə muğamın mənşəyinə dair qəribə bir fikir əmələ gəlib. Bəzən belə fikirlər səslənir ki, muğam folklor nümunəsidir. Amma mən fikirləşrəm ki, muğam sənəti, daha doğrusu, bu sistemin sxemi hansısa bir kəsin, şəxsin təfəkkürünün məhsulu deyil - bu melodiyalar nə vaxtsa bizə yaxın fəzaya kosmosdan daxil olub və sadəcə olaraq duyma hissi çox yüksək olan seçilmiş insanlar adi insanlardan fərqli olaraq onları eşidir və göydən yerə endirirlər. Bu mənada muğam mənin fikrimcə, Yaradanın Azərbaycan xalqına göndərdiyi töhfədir, daxili aləminin təmizliyinə görə ona verdiyi mükafatdır.

- Muğamın sirli bir nəsnə olması fikrinizlə razıyam. Doğrudan da insan onu ifa edəndə də, dinləyəndə də özünü qeyri-adi məkan və zaman parametrlərində hiss edir. Amma bir məsələ də var ki, vəyhi eşitmək və qəbul etmək yalnız peyğəmbərlərə xas olan bir xüsusiyyətdir. Mən muğamı tədqiq edəndə belə bir fikirlə də qarşılaşdım ki, muğam ifa edən ifaçı bir növ merac edir, ruhən kosmosda olur. Məncə, burada ifrata varma var - peyğəmbərlərə şərik qoşmaq olmaz.

- Ola bisin, həmin sitat təhrif olunub, orada sadəcə "sanki" sözü unudulub. Amma mən başqa şey deyirəm. Mən demirəm ki, muğam melodiyaları Yaradanın səsidir. Xeyr. Demək istədiyim budur ki, onlar ilahi bir nurun işığında yaranıb bizə göndərilib.

- İlahi dəyəri olan şeyə toxunmaq, ona nə isə əlavə etmək olmaz axı. Muğam isə improvizasiya sevir, hər bir yaradıcı ifaçı ona nə isə yeni bir çalar əlavə edir, onu zənginləşdirir. Bu isə sizin məntiqinizə bir az düz gəlmir.

- Mən demirəm ki, muğam bizə toxunulmaz nəsnə kimi göndərilib. Mənim dediklərim onun səs quruluşuna, yəni lad sisteminə aiddir. Bütün əlavələr, zənginləşdirmələr bu sistemə tabedir. Başqa sözlə desək, muğam sanki Yaradan tərəfindən kodlaşdırılan səs mətnidir. Bu kodları açıb mətni zənginləşdirmək insanlara həvalə olunub. Bunun öhdəsindən isə həmin kodların dilini bilən seçilmiş insanlar gələ bilər - Bəhram Mansurov, Hacı Məmmədov, Ramiz Quliyev, Xan Şuşinski, Yaqub Məmmədov, Qədir Rüstəmov... kimi qüdrətli sənətkarlar...

- Adlarını çəkdiyiniz sənətkarları mən də yüksək dəyərləndirirəm. Bilirsinizmi, biz sizinlə söhbətin mistika və reallığın sərhədi deyilən məqamındayıq. Bəlkə də muğam sənətinin mahiyyətinin dərk olunduğu məqam elə bu məqamdır - iki keyfiyyətin təmas nöqtəsi.

- Demək istəyirsiniz ki, muğam haqqında yalnız rasional tərzdə düşünmək yetərli deyil?

- Bəli, muğam dünyası sirlərlə doludur. Lakin onun mahiyyətinin mistik tərəfləri barədə də dəqiq fikir söyləmək üçün inandırıcı arqumentlər lazımdır.

- Həmin arqumentlərdən bəzilərini sadalaya bilərəm; özünüz də bilirsiniz ki, 7 əsas Azərbaycan muğamı var. Soruşuram, niyə məhz yeddi? Niyə bu yeddi muğamı yaradan düha səkkizincini, doqquzuncunu... yaratmadı? Diqqət yetirək - bir oktava daxilində yeddi əsas səs var, işığın spektri, səma hadisəsi olan göy qurşağı yeddi rəngdədir; qədim inanclara görə vəfat etmiş şəxsin ruhu yeddi gün öz məzarının yanında dayanır; həftənin yeddi günü, dünyanın yeddi möcüzəsi... Sizcə, bunlar təsadüfidirmi? Xeyr, məncə, burada ilahi bir qanunauyğuluq, sakral məna var.

- Biz söhbəti elmi bir simpoziumun marağında olan bir müstəviyə gətirdik, amma burada iki nəfərik (gülür) və bu mövzuda kon-kret bir nəticəyə gəlmək bizə o qədər də asan olmaz. Mən hal-hazırda Harvard Universiteti ilə əməkdaşlıq edirəm və muğam haqqında yazmaq istədiyim bir kitaba material toplayıram. Sizinlə bərabər toxunduğunuz bu məsələləri orada mütləq nəzərə alacam.

- Bilmək olar kitab hansı problemləri əhatə edəcək?

- Onun ümumi istiqamətini belə ifadə etmək olar: Muğam eşq kimi. Eşq məhəbbət və sevgidən böyük anlayışdır, bizi təsəffüv, irfan ünvanına aparan sonsuz bir yoldur. Kim bu yolun yolçusu olursa, o, ancaq irəli getməlidir və heç vaxt bu yoldan geri çəkilə biməz.

- Bayaq dediniz ki, elmi işinizdə muğamın inkişaf mərhələlərini araşdırmısınız. Sizcə, o, hal-hazırda öz tarixinin hansı mərhələsini yaşayır?

- Əgər muğama əbədi bir yol kimi baxırıqsa, onu mərhələlərə bölmək düzgün olmaz, çünki əbədiyyət bütövlük deməkdir. Amma ifaçılığın texniki təkamülü ilə bağlı mərhələlərdən danışmaq olar.

- Doğrudur, Sevgi - elə sevgidir. Amma hərə onu bir cür yaşayır, heç kimin sevgisi başqa sevgini

təkrarlamır.

- Mənə elə gəlir ki, muğamın mahiyyəti elə onun ifadə tərzinin xarakterini də müəyyən mənada diktə edir. Bu mənada məni Əhməd Bakıxanov məktəbi və bir də Bəhram Mansurovun üslubu ilə bağlı olan klassik ifa tərzi daha çox cəlb edir. Hər muğamın öz ritm qəlibləri var və o, bu ritm axarında sanki cümlə-cümlə, sözbəsöz danışır. Təəssüf ki, dinlədiyim gənc ifaçıların böyük bir qismi öz texnikalarını virtuozluq kimi qələmə vermək üçün özləri də bilmədən bu qanunauyğunluğu pozur və fərqinə varmırlar ki, muğamın ayrı-ayrı hissələrini qammaya çevirirlər. Əlbəttə, bu, mənim subyektiv fikrimdir.

- Haqlısınız. Bu, ondan irəli gəlir ki, onlar Hacı Məmmədovun "qızıl tarazlıq" qanununa əməl etmirlər.

- O, nə qanundur ki?

- Bu qanunun Hacı müəllim haqqında yazdığım yazıda sözlə belə ifadə etmişəm; "Texnika baxımından nə qədər mükəmməl ifaçı olsan da, bu virtuozluq çalınan əsərin ruhunu bütövləşdirməyə xidmət etmirsə - bir qara qəpiyə də dəyməz və əksinə - muğamın tələb etdiyi virtuozluğa tam yiyələnməyən tarçalan heç bir vəchlə özünü tarzən hesab edə bilməz".

- Razıyam, muğamın məzmununu texniki hay-küyçülüyə qurban vermək olmaz. Vokal muğam ifaçılığında isə Hacıbaba Hüseynovu yüksək qiymətləndirirəm. O, oxuduğu qəzəlləri nəinki sözbəsöz, hətta durğu işarələrinə qədər dinləyiciyə çatdırmağı bacaran sənətkardır.

- Mən də bu yaxınlarda belə bir fikrə gəlmişəm ki, hər bir muğam durğu işarələri olan mətndir və onların məzmununun qavranılması bu işarələrin öz yerində və düzgün işlədilməsindən çox asılıdır. Bu mövzuda bir yazı yazmaq fikrim də var.

- Çox maraqlı və orijinal mövzudur. Sizə uğurlar arzulayıram.

- Məni qabaqlamağa çalışmayın, Polina xanım (gülüşürük). Bilirəm ki, ildə bir neçə dəfə Azərbaycana gəlirsiniz - böyük Eşq yolunun yolçusu kimi. Bu yolda sizə ancaq xoşbəxt anlar yaşamağı arzulayıram.

P.S. Söhbət vaxtı müsahibimin bəzi məqamlarda fikirlərini bizim dilimizdə ifadə etməkdə çətinlik çəkdiyini görüb dedim ki, belə olanda rusca danışsın. O gülümsədi, bir neçə dəfə bəzi ifadələri, cümlələri öz ana dilində dedi, amma söhbətin ağırlıq mərkəzini bu dilin üzərində qurmadı, sonadək mənimlə Azərbaycan dilində danışdı. Mən bunu Polina xanımın dilimizə və onun timsalında xalqımıza, mədəniyyətimizə hörməti kimi qiymətləndirdim və yəqin ki, siz də, hörmətli oxucular.

Əlisəfdər HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2019.- 10 avqust.- S.13.