Nur simalı Şəhlamız

Azərbaycan musiqişünaslığında layiqli yer tutan alimlərimizdən biri - Əməkdar incəsənət xadimi, sənətşünaslıq doktoru, professor Şəhla Həsənova-Mahmudovanın vəfatından bir il keçir.

Mehriban, gülərüz, xeyirxah, istedadlı Şəhla... Onun gözəl, qədim, “musiqili” adını nə vaxt ilk dəfə eşitdiyimi indi xatırlamağa çətinlik çəkirəm. Tanışlığımızın təfərrüatları da dəqiq yadımda deyil. Yəqin ki, bu hadisə 70-ci illərin sonuna, mənim Bülbül adına Orta İxtisas Musiqi Məktəbinin nəzəriyyə şöbəsinə keçdiyim dövrə təsadüf edir. İxtisas müəllimimiz Flora xanım bir neçə il öncə onun sinfini bitirmiş Şəhlanı öz ən bacarıqlı yetirmələrindən sayır, onu bizə nümunə gətirərdi. Sonradan bildim ki, o, tanınmış alimlər, pedaqoqlar, Universitetin şərqşünaslıq fakültəsində neçə-neçə tələbə yetişdirmiş Həsən müəllim və Fəxrəntac xanımın övladıdır. Onun elmə, biliyə sevgisi elə ailədəki ənənələrdən mayalanmışdır.

Müəyyən yaş fərqinə baxmayaraq – biz Ü.Hacıbəyli adına Konservatoriyaya daxil olduğumuz ildə Şəhla artıq bu təhsil ocağını bitirmişdi, – mən gələcək həmkarımın nəzərəçarpan uğurlarından bixəbər deyildim. Bilirdim ki, o, müxtəlif ciddi müsabiqələrdə, o cümlədən, tələbə - tədqiqatçıların Ümumittifaq müsabiqələrində mükafatlara layıq görülmüş, tələbə və gənclərin “azadlıq adası”- Kubada keçirilən XI Ümumdünya festivalına ezam olunmuş, silsilə verilişlər aparmaq üçün televiziyaya dəvət edilmiş, təhsilini bitirər-bitirməz o zaman musiqi məbədi saydığımız konservatoriyaya işə götürülmüşdü.

Bəli, Şəhla məktəb və konservatoriya həyatımızda olduqca əlamətdar bir fiqur idi. O dönəmdə doğma dilə bələd olan musiqişünaslar yox dərəcəsində idi. Odur, Şəhla bizim sayca məhdud, nə deyim, o qədər də böyük hörmətə malik olmayan Azərbaycan şöbəsinin əsl ulduzuna çevrildi. Deyə bilərəm ki, o, bizim təhsil illərimizin əsl kumiri idi. Mükəmməl musiqi duyumu, analitik təfəkkür, nadir qavrama qabiliyyəti kimi xüsusiyyətlərə malik Şəhla rahatlıqla, əgər belə söyləmək olarsa, gülə-gülə oxuyur, çoxsaylı, mürəkkəb fənlərin öhdəsindən asanlıqla gəlirdi. Özü də gənc musiqişünas dərslərə olduqca ciddi yanaşırdı: biliklərini durmadan genişləndirmək məqsədini qarşısına qoyaraq o, müəllimləri də özü seçir, ancaq ən təcrübəli, ən istedadlı olanlardan bəhrələnirdi. Onun insan kimi qətiyyəti, iradəsi, musiqiçi kimi məziyyətləri gündəlik müntəzəm zəhmətlə uzlaşdırılaraq parlaq nəticələrə gətirirdi: məktəbi qızıl medalla bitirmiş, Konservatoriyada ən ali təqaüdə layiq görülmüş, Tələbə Elmi Cəmiyyətinin sədri seçilmişdi.

Eyni zamanda rus dilinə də mükəmməl yiyələnərək Şəhla gələcəkdə Konservatoriyanın hər iki şöbəsində dərs demək imkanı qazandı. Musiqişünaslıq elmi sahəsində sanballı biliklər, geniş dünyagörüşü, mühazirələrinin əsas müddəalarını fortepiano arxasında çalıb illüstrasiya etmək kimi nadir keyfiyyət ona gözəl müəllimtək nüfuz qazandırdı. Onu sevirdilər, ona etibar edirdilər, onunla daim məsləhətləşirdilər.

İlk ən güclü təəssüratlarımdan biri Şəhlanın Filarmoniyada şan-şöhrətli türk bəstəkarı Əhməd Ədnan Sayqunun Dördüncü simfoniyasının ifasından əvvəl söylədiyi ön sözdür. Bu miqyaslı lövhənin Azərbaycan Dövlət simfonik orkestri tərəfindən tanınmış türk dirijoru Gürer Aykalın rəhbərliyi altında ifası 80-ci illərin əvvəlində Bakının musiqi həyatında böyük bir hadisə oldu. Şəhlanın məhz doğma Azərbaycan dilində tanış olmayan əsər barədə çıxışı öz-özlüyündə əlamətdar hadisə idi. Həm də bəlli idi ki, bu mürəkkəb əsər haqqında danışmağı Şəhlaya xüsusi tələbkarlığı ilə fərqlənən maestro Niyazi təklif etmişdir. Niyazinin, görünür, Şəhlanın səlis azərbaycancası, danılmaz natiqlik bacarığı haqda məlumatı var idi – televiziyadakı çıxışlarını seyr etmişdi. Sonralar Şəhla maestro ilə görüşünün bütün təfərrüatlarını kövrək duyğularla xatırlayırdı. Gənc musiqişünasın bilik səviyyəsini yoxlamaq məqsədilə Niyazi onu öz evinə dəvət etmiş, Həcər xanımın zövqlə hazırladığı çay süfrəsi arxasında qəfil sualları ilə imtahana çəkmişdir. Lakin çox keçmədən bu sorğu-sual, Şəhlanın təbirincə, musiqi haqqında maraqlı söhbətə çevrilmiş, sənət ilə bağlı ən müxtəlif məsələləri əhatə edərək, iki musiqiçinin fikir mübadiləsi kimi davam etmişdir. Niyazi gah qədim dövrə, gah orta əsr musiqiçilərinin yaradıcılığına dönür, gah XX əsrə qayıdaraq, Ravel, Stravinski, Gerşvinə yönəlir, gah da milli bəstəkarlıq məktəbinin nailiyyətlərinə, milli ənənəvi sənətə, muğamlara toxunurdu. Həmin görüş, Şəhlanın dediyinə görə, Niyazini özünü anlamaq, onun bədii meyillərini, hansı üslublu musiqiyə üstünlük verməsini başa düşmək, müvəffəqiyyətinin təməlində zəngin mənəvi dünyasının durduğunu dərk etmək baxımından da əlamətdar idi. Bu söhbətin yekununda isə gələcək konsertdəki çıxışını, səslənəcək əsəri müzakirə etməyin zəruriliyini bildirən gənc musiqiçiyə Maestro müdrikcəsinə: “get, qızımcan, heç narahat olma, həmin çıxışını da, deyəcəklərini də özün tapacaqsan. Bunu sənə Niyazi deyir”, – söyləmişdir. Bəli, Şəhla gələcəkdə nədən danışırsa-danışsın, nədən yazırsa-yazsın, hər mövzuya dərindən varmaq, fikrini ifadə etmək üçün lazımi, dəqiq, sərrast sözləri tapmaq kimi valehedici bacarıq sərgiləyirdi.

Əlbəttə, bizim televiziyamızın tarixində o zaman lap cavan və son dərəcə cazibədar Şəhlanın müəllifi və aparıcısı olduğu “Sehrli səslər evciyi” musiqili-maarifləndirici silsilənin xüsusi yeri var. Həmin verilişlər hətta sanballı tədqiqat mövzusu da olub. Uşaq auditoriyasına ünvanlanan bu silsilənin hər buraxılışı üçün ssenari yazarkən Şəhla o qədər təxəyyül və erudisiya sərgiləyirdi! O proqramlara baxan hər kəs aparıcı xanımın “köməkçisi” Do-Re-Mi adlı kuklanı xatırlayır: məhz o kukla ilə dialoqda Şəhla ən kiçik tamaşaçılara musiqi sənətinin ən önəmli hadisələri haqqında asan qavranılan oyun, əyləncə şəklində danışmağa çalışırdı. Ancaq heyfsilənmək olar ki, bir neçə il davam edən bu silsilə sonralar dayandırıldı. Açıq deyim ki, indinin özündə belə televiziyamızda ən mürəkkəb, ən vacib uşaq auditoriyasına ünvanlanan belə bir peşəkar səviyyəli veriliş yoxdur.

Bir çoxları Şəhlanın maarifpərvər proqramlarını bir məktəb adlandırır. Belə insanlardan biri hal-hazırda Vyanada fəaliyyət göstərən həmyerlimiz musiqişünas, sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, bir sıra diqqətəlayiq tədqiqatların müəllifi Fərəh Tahirovadır. “Culture meeting Point” mədəniyyət assosiasiyasının musiqi rəhbəri kimi o, Academia Musica adlı musiqi təhsil ocağının şagirdlərini bir araya gətirərək, 2019-cu ilin iyununda Şəhla Mahmudova- Həsənovanın xatirəsini “Sehrli səslər evciyi Do-Re-Mi ilə” adlı əhatəli proqramla yad etmişdir. Burada o, sanki, Şəhla xanımın o verilişlərinin formasını bərpa etmiş, musiqi əsərlərinin, əgər belə demək olarsa, şəhlasayağı təqdimat üsullarını uğurla tətbiq etmişdir.

Çox təəssüf edirəm ki, son illər Şəhla televiziya ekranlarında az görünərdi. O, qiraətçi, təhkiyəçi istedadına malik idi, bu və ya digər əsərin mahiyyətini aydın açmaq, auditoriyanı dinləyiş dalğasına kökləmək iqtidarında idi. Yadımdadır ki, 2008-ci ildə bizi eyni bir gündə filarmoniyanın salonunda Arif Məlikovun Bakıda keçirilən festivalı haqqında verilişlər silsiləsi ilə əlaqədar çəkirdilər. Mən ustadın simfoniyalarını, o isə baletlərini şərh edirdi. Şəhla “Məhəbbət əfsanəsi” tamaşası haqqında elə şövqlə danışırdı, burada möhtəşəm libretto, novator xoreoqrafiya və sarsıdıcı musiqinin vəhdətindən doğan harmoniyanı elə gözəl təsvir edirdi.

Bir neçə il əvvəl Şəhlaya böyük həftəlik musiqi verilişini aparmaq təklif olundu. O isə həmmüəllif qismində məni cəlb etdi. İkilikdə biz Qara Qarayevə həsr etdiyimiz ilk verilişin ssenarisini yazdıq. Lakin, təəssüf, həmin layihə naməlum səbəblərdən reallaşdırılmadı. Şəhla ilə işləmək rahat idi – biz bir-birimizi ani olaraq anlayırdıq.

Buradaca Şəhla xanımın Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyinin sifarişi ilə çəkilmiş “Azərbaycan musiqisi”, “Azərbaycan muğamı”, görkəmli bəstəkar Müslüm Maqomayevə həsr olunmuş “Yarımçıq qalmış motiv” sənədli filmlərinə yazdığı ssenariləri qeyd edərdim.

Musiqişünaslığımızda və musiqi pedaqogikasında Şəhlanın araşdırmaları özünəxas yer tutur. Vaxtında onun “Azərbaycan muğamının tematizmi” mövzusunda namizədlik dissertasiyası musiqi elmində diqqətəlayiq hadisə oldu və hətta elmi çevrədə canlı polemika doğurdu. Növbəti mərhələ - doktorluq dissertasiyası müasir Azərbaycan musiqisində ənənə və müasirlik probleminə həsr olunmuşdu. Araşdırmanın müddəalarını müəllif tanınmış bəstəkar Musa Mirzəyev yaradıcılığından nümunələrlə illüstrasiya etmişdir. Onu da deyim ki, elm aləminə can atan bir sıra “zirək” gənc həmkarlarımızdan fərqli olaraq, Şəhla dissertasiya üzərində kifayət qədər uzun müddət işləmiş, onu müdafiəyə təqdim etməyə tələsməmişdir. Hərçənd Şəhla bir dəfə etiraf etdi ki, məqsədyönlü çalışsaydı, elmi işini daha tez bitirə bilərdi: çoxsaylı administrativ işlər, tədrislə bağlı qayğılar onu əsas hədəfdən yayındırırdı.

Metodiki xarakter daşıyan işlər arasında mən “Musiqi tarixi üzrə mühazirələr”i qeyd etməliyəm. Azərbaycan dilində nəşr olunan bu kitablarda ayrı-ayrı dövrlərə aid üslubca müxtəlif bəstəkarların yığcam səciyyəsi verilir. Doğma dilimizdə xüsusi ədəbiyyatın hələ də qıtlığı şəraitində bu kitabçalar hamını - pedaqoq və tələbələri zəruri dərs vəsaiti ilə təchiz edir.

Ümumiyyətlə, Şəhla hər hansı bir mövzu ilə özünü məhdudlaşdırmırdı. Onun elmi, publisistik maraq dairəsi geniş idi: burada ənənəvi sənət, çağdaş musiqi, ifaçılıq, estetik tərbiyəyə aid materiallara da yer ayrılırdı. Şəhlanın meyillərinin diapazonu haqqında “Musiqili palitra” adı ilə nəşr olunan məqalələr toplusu əyani təsəvvür yaradır. Palitra həqiqətən də rəngarəng alınmışdı!

“Musa Mirzəyev. Biblioqrafiya” və Azərbaycan bəstəkarlıq məktəbinin layiqli təmsilçisinin yaradıcılığını müfəssəl işıqlandıran “Musa Mirzəyev” monoqrafiyasına görə isə Ş.Həsənova Humay Milli mükafatına layiq görülmüşdü.

Son işləri arasında ifaçılıq sənətimizin Lütfiyar İmanov, Hacı Məmmədov, Əhsən Dadaşov kimi müqtədir simalarına həsr olunmuş kitablarını, habelə AMEA-nın “Musiqi tarixi” çoxcildliyi üçün yazdığı oçerkləri qeyd edərdim.

Şəhla xanım həmişə həyatda fəal mövqe tutmuşdur. O, müxtəlif illərdə BMA-nın Elmi Şurasının üzvü, Dissertasiya Şurasının elmi katibi, Azərbaycan Prezidenti yanında AAK-ın Ekspert Şurasının sədr müavini, 1997-ci ildən, yəni açıldığı zamandan ömrünün sonunacan BMA-nın magistratura şöbəsinin dekanı kimi çalışmışdır.

Şəhlanın dözümü, çətin vəziyyətlərdə müvazinətini qoruyub saxlamaq bacarığı hamıya bəlli idi. Lakin bir xoşagəlməz vəziyyətdə - Bakıda işıq üzü görən sanballı nəşrdə zəhməti keçənlərin adları qeyd olunmamışdı - mən onu əsəbi və ədalətsizlikdən hiddətlənmiş gördüm. Davamlı vaxt, səhhət hesabına ərsəyə gələn böyük bir iş sanki hədər yerə icra olunmuşdu!

Bakıda mütəmadi olmadığımdan mən onu yalnız ildə bir neçə dəfə - Musiqi Akademiyasında qiyabiçi tələbələrə mühazirə oxumaq üçün gələrkən - görə bilirdim. Son görüşümüzü xatırlayıram: yorğun görünürdü, amma ovqatı yaxşı idi, gözləri də gülürdü. Ümumiyyətlə, Şəhla nikbin insan, həyat aşiqi idi, məxsusi qadın məlahəti ilə fərqlənirdi. İncə yumor hissi, təkrarsız təbəssüm də onun məftunedici obrazını tamamlayırdı. İstər-istəməz şairin bir misrası yada düşürdü : “Nə qədər yaraşır insana gülmək”...

Odur, həyat dolu bu gözəl xanımın vəfatı bizi çox pərişan etdi. O, hamının sevimlisi idi – dostların, həmkarların, tələbələrin. Bu gün mənə onun haqqında keçmiş zamanda yazmaq çətindir. Daim Yevgeni Yevtuşenkonun “Bu dünyada maraqsız insan yoxdur” şeiri qulağımda səslənir: mən də şairtək Şəhlanın yoxsuzluğundan sarsılıb, haray çəkmək istəyirəm...

Biz, uzun illər Bakı Musiqi Akademiyasının “Musiqi tarixi” kafedrasında Şəhla ilə çiyin-çiyinə çalışanlar, onun həsrətini hələ çox uzun müddət çəkəcəyik. Axı biz ən parlaq həmkarlarımızdan biri – gözəl alim, istedadlı pedaqoq, geniş profilli musiqişünas, əsl professionalı itirdik. O, ümumiyyətlə, bizim konservatoriya həyatımızın ayrılmaz əhəmiyyətli bir hissəsi idi – ömrümüzün o dəyərli, kövrək duyğular doğuran hissəni itirdik. Bəstəkar Afaq Cəfərovanın yazdıqlarında böyük həqiqət var: “Bu həyatda belə bir işıqlı, ağıllı, səmimi, son dərəcə geniş ürəkli Şəhlamızın yoxluğu necə də böyük ədalətsizlikdir! Heç bir söz ona olan sevgimizi axıracan ifadə edə bilməz...”

Lakin Şəhlanın kitabları, televiziyadakı lent yazıları qalır. Mənə elə gəlir ki, bu zəngin material əsasında Şəhla xanım haqqında televiziyada maraqlı və ibrətamiz film çəkmək mümkündür. Doğma Bakı Musiqi Akademiyasında da Şəhla xanımın xatirəsini elmi konfransla yad etmək yaxşı olardı: axı o sevimli Konservatoriyamıza, televiziyamıza o qədər qüvvə və zəhmət sərf etmişdi. Zəif təskinlikdir, amma... Amma onda biz Şəhlamızın - nur simalı insan, vicdanlı dost, həssas, son dərəcə gözəl insanın xatirəsi qarşısında borcumuzu qismən ödəmiş olardıq... ancaq qismən...

Zümrüd DADAŞZADƏ

525-ci qəzet.- 2019.- 10 avqust.- S.11.