Humanitar dissertasiyalarda "humanistlik": kodlaşdırmadan
üzgörənliyədək
Ölkəmizdə elmi əsərlərin səviyyəsinin yüksəldilməsi,
elmi dərəcə və adların verilməsi prosesinin yaxşılaşdırılması aktual bir problem kimi gündəmdədir.
Bu problemin həlli
o dərəcədə vacibdir
ki, hətta ölkə Prezidentini belə müdaxiləyə
vadar etdi. Bununla əlaqədar,
humanitar sahəyə
aid dissertasiyalarla bağlı
bəzi məsələlərə
diqqət yönəltmək
istəyirəm.
Kodlaşdırma
Qeyd etmək
istərdim ki, dissertasiyaların mövcud
kodlaşdırma sistemi
özünü doğrultmur. Bu sistem
müəllifin əl-qolunu
bağlayır, onun mövzuya dəstək ola biləcək
əlavə fikir və mülahizələri
qarşısında sədd
çəkir. Digər tərəfdən,
bu sistem istifadə olunan ədəbiyyatın izlənməsini
də çətinləşdirir.
Oxucu hər dəqiqə dissertasiyanın sonundakı
siyahını vərəqləmək
məcburiyyətində qalır.
Bəzən texniki səbəblərdən
siyahıda qarışıqlıq
yaranır və sairə.
Hal-hazırda inkişaf etmiş ölkələrin
bir çoxunda dissertasiyalarda "footnote"
sistemindən istifadə
olunur. Bu halda
həm istifadə olunan ədəbiyyat göz önündə olur, həm də müəllif dissertasiyaya yerləşdirə
bilmədiyi fikirləri
aşagıda, qeydlərdə
verir. Sovet dövründən qalma əcaib kodlaşdırmadan Rusiyada
da əl çəkilib. Humanitar sahə
birmənalı olaraq
"footnote" və ya
"endnote" tələb edir. Mənim fikrimcə, "footnote" sistemi daha səmərəlidir.
Aşkarlıq
Artıq bir çox ölkələrdə dissertasiya
işləri müvafiq
elmi müəssisələrin,
universitet və kolleclərin saytında yerləşdirilir. Bu cür
aşkarlıq ölkəmizdə
də tətbiq olunsa, dissertasiyalarda plagiata yol verilməsinin
qarşısı alınar.
Yəni peşəkar oğrular azından rüsvay olacaqlarından qorxarlar.
Belə olsa, müəssisənin
nüfuzu naminə dissertasiyaların elmi səviyyəsinə daha çox diqqət yetirilər.
Digər tərəfdən, AAK-dakı
anonim rəylərin də həmin müəssisənin öz
saytında yerlışdirilməsi
faydalı olar. Çünki bəzən dissertantlar nə üçün işlərinə mənfi
rəy yazılmasını
başa düşmür,
qərəzçilik axtarır,
şikayət edir və yaxud əlavə
səylər göstərib
dərəcə almaqda
israrlı olurlar.
AAK saytında yerləşdirilən rəylər
AAK ekspertlərinin də
məsuliyyətini artırar.
Məqalə həcmi
Avtoreferatlara əlavə edlən
çap olunmuş əsərlər siyahısında
çox olsa 1000-2000 söz, bəzən bundan da az həcmli yazıların, tezislərin
elmi məqalə adı altında təqdimi yolverilməzdir.
Mənim
fikrimcə, minimum məqalə
həcminin müəyyənləşməsi
və AAK siyahısında
olan jurnalların bu minimuma riayət
etməsi ümumi işin xeyrinə olar. Başlanğıc üçün bu minimumu 6000 söz kimi müəyyənləşdirmək
olar. Humanitar sahədə kiçik
həcmli yazılar gözə kül üfürməkdən başqa
bir şey deyil. Qeyd edim ki, inkişaf etmiş ölkələrin humanitar
sahədəki nüfuzlu
jurnallarında məqalə
həcmi adətən
8000-12000 söz arasında
olur.
Dissertasiya həcmi
Fikrimcə, PhD dissertasiyalarının tələb
olunan həcmi də olduqca kiçikdir. Keçmış elmlər namizədləri
üçün nəzərdə
tutulmuş dissertasiya həcmi humanitar elmlərdə PhD üçün
yaramır. Xarici ölkələrdə
PhD yüksək elmi dərəcədir. Bundan sonrası
yoxdur. Dünya elminə inteqrasiya
üçün bu dissertasiyaların həm həcmi artmalı, 200-300 səhifə çərçivəsində
müəyyənləşməli, həm də səviyyəsi yüksəlməlidir.
Rusiyada ədəbiyyatşünaslıq
üzrə yazılan
bəzi namizədlik dissertasiyaları ilə tanış olduqda, onların 300-350 səhifə olduğunu gördüm. Yəni artıq söhbət
PhD-dən gedisə, bu dərəcəyə müvafiq dissertasiyalar meydana gəlməlidir.
PhD qazanmış şəxs artıq yetkin bir alim
olduğunu nümayiş
etdirməlidir. Sonrakı mərhələ
sayılan doktorluqda həcm məhdudiyyəti olmamalıdır.
Ədəbiyyat siyahısı
Hər bir elmi əsər müəllifi öz sahəsi ilə bağlı bütün ədəbiyyata bələd
olmasını nümayiş
etdirməlidir. Hal-hazırda
humanitar sahədə konkret ədəbiyyat sayı kimi bir tələbin olmaması heç də bir-iki kitabdan "istifadə"
kimi başa düşülməməlidir. Təəsüf ki, bir çox elmi əsərlərdə istifadə
olunan ədəbiyyatın
kasadlığı nəzərə
çarpır. Bəzən yüzlərlə
kitabı əhatə
edən ədəbiyyat
siyahsı müqabilində
cəmi 10-15 ədəbiyyatdan
istifadə edilir.
Nəinki xaricdə, hətta
ölkəmizdə nəşr
olunan əsərlərə
də tam bələd
olma nəzərə çarpmır. Humaniyar sahədə
saxta istinad hallarına da rast gəlinir. Bu özünü daha çox plagiat əsərlərdə
göstərir. "Müəllif" plagiat faktini gizlətmək üçün bəzən
yazıya sanki istinad "bəzəyi"
vurur, dəxli olmaya əsərlərə
"istinad verir".
Transliterasiya
Şərqşünaslıq sahəsində transliterasiyasız elmi əsər ola
bilməz. Dünya təcrübəsində
İJMES-n (linki aşağıda
verilən İnternational
Journal of Middle East Studies) transliterasiya sistemi bütün elmi əsərlədə
tətbiq olunur. Çox nadir
hallarda bəzi jurnallarda cüzi fərqlər nəzərə
çarpır. İJMES-in transliterasiya sistemi ərəb, fars
və osmanlı, eləcə də klassik Azərbaycan ədəbiyyatı ilə
bağlı dissertasiya,
monoqrafiya və elmi məqalələrdə
tətbiq oluna bilər. Bu sistemə
dilimizə müvafiq bəzi dəyişikliklər
edilməlidir. Məsələn, ərəb "sə"
hərfi ingilis dilindəki th-lə deyil s-nin altında
xətt ilə, "zəl" hərfi
"dh" kimi deyil z
hərfinin altında xətlə göstərilə
bilər. İngilis
dilində olmayan
"ğ" və "x" hərfləri də,
"gh" və
"kh" şəklində
deyil, dilimizdə olduğu kimi əks oluna bilər. Qalan hallar - izafətlər, artikllər, "ayn" , "həmzə",
emfatik səsləri bildirən hərflər, uzunluqlar və s. İJMES sistemi şəklində əks oluna bilər.
Plagiat proqramlarının yarıtmazlığı
Plagiat Azərbaycanda
elm sahəsində geniş
yayılmış bir
biabırçılıqdır. Cəzasızlıq üzündən bu hal artıq "hamıya olar, mənə yox?" kimi absurd bir həddə çatıb.
Ölkəmizin, elmimizin nüfuzuna
xələl gətirən
bu halın qarşısını almaq
üçün oğurluqla
qazanılmış elmi
dərəcə və
adların ləğvi
sahəsində qəti
addımlar atılması
müsbət nəticə
verər.
Plagiatın yoxlanmasında yalnız mövcud proqramlara əsaslanmaq səhvdir. Çünki bu proqramlar tərcümə ilə işləmir, yəni xarici dillərdən tərcümə edilib oğurlanmış yazılardakı plagiat faktlarını aşkarlamır. Bu səbəbdən, plagiat faktları, yaxşı olar ki, ilkin müzakirələrdə aşkarlansın və yaxud sonrakı mərhələlərdə opponentlər və ekspertlər tərəfindən göstərilsin.
Mövzuya uzaqdan yaxınlaşma
Bu, humanitar sahədə ən çox rəst gəlinən haldır. Dissertantlar birbaşa öz mövzuları ilə məşğul olub yeniliklər gətirmək əvəzinə, ümumi xarakterli, hamıya məlum məsələlərə bəzən bir neçə fəsil həsr edirlər. Əsas mövzu axırıncı fəsildə yarımçıq tədqiqat şəklində təqdim olunur. Beləliklə də, elmi əsərlərin orijinallığı şübhə altına düşür, dissertasiya işləri dərs vəsaiti təsiri bağışlayır. Mənim fikrimcə, mövzu ilə bağlı ümumi məsələlər dissertasiyanın həcminin beş faizindən artıq olmamalıdır. Qeyd edim ki, inkişaf etmiş ölkələrdə, bu məsələlərə olduqca az yer ayrılır. Azərbaycanda isə sanki səhifə sayı artırılırmış kimi, hamıya məlum fakt və mülahizələr təkrarlanır, orijinal tədqiqat hissəsi isə ixtisar edilir.
Elmi yeniliyin Azərbaycan "modeli"
Qloballaşma şəraitində elmi işlərin yeniliyi Azərbaycan sərhədləri çərçivəsində müəyyənləşə bilməz. Hər bir elm sahəsinin dünyadakı mövcud nailiyyətləri nəzərə alınmalıdır. "Bu mövzu Azərbaycanda ilk dəfə işlənir" adı altında xaricdə çap olunmuş əsərlərin tərcüməsinin elmi tədqiqat kimi təqdimi yolverilməzdir. Təəssüf ki, bu hal ölkəmizdə olduqca geniş yayılıb.
Fürsətcillik
Elm səhəsinin bəzi "işbazları" görkəmli şəxslərə, vəzifə və nüfuz sahiblərinə, onların qohumlarına əsərlər həsr etməklə tələm-tələsik, asan yolla elmi dərəcələr qazanırlar. Bu zaman baza təhsili belə nəzərə alınmır; həkimə dilçilik, mühəndisə ədəbiyyatşünaslıq üzrə elmi dərəcə verilə bilər. Nəticədə elmdən uzaq, zəif əsərlər meydana gəlir. Belə əsərlər nə nüfuz sahiblərinə, nə də Azərbaycan elminə şərəf gətirir, sadəcə fürsətdən istifadə edib dərəcə qazanmaq vasitəsinə çevrilir.
İndeksləşmiş jurnallarda nəşr
Hal-hazırda AAK Veb of Science-də (keçmiş
Thomson Reuters-in,
hazırkı Clarivate Analytics-in
xüsusi xidmət saytı) indeksləşən
jurnallarda çap olunmaq tələbi qaldırıb. Bu, müsbət hal olub alimlərin dünyada
tanınmasına şərait yaradır. Azərbaycan aliminin dünyada
tanınmaq üçün kifayət qədər
elmi potensialı var.
Əlbəttə, söhbət əsil alimdən gedir. Mənim fikrimcə, humanitar
sahədə Veb of
Science-lə yanaşı, SCOPUS-la da kifayətlənmək olar.
Eləcə də BRİLL, Taylor and Francis, Springer, Peeters, Routledge kimi nəşriyyatların jurnal
və toplularında nəşr olunmuş
məqalələr də humanitar sahə üçün yetərincə dəyərli
tədqiqat nümunəsi sayıla bilər. Əsas məsələ
pulla məqalələr nəşr edən
jurnallardan və işi biznesə çevirən insanlardan uzaq olmaqdır. İnternetdə bir neçə saytda bu cür jurnalların
(Predatory journals) siyahısı verilib.
Üzgörənlik
Əgər elmi əsərlər qarşısında müəyyən tələblər qoyulubsa, bu tələblər hamıya şamil olunmalıdır. Burada kiminsə qohumu, adamı və yaxud "öz adamımız" kimi prinsiplərə yer verilməməlidir. Ölkəmizin ümumi mənafeyi naminə, üzgörənlik olmamalıdır.
20 avqust, 2019
Aida
QASIMOVA
Professor
525-ci qəzet.- 2019.- 24 avqust.- S.11.