Əhməd Ağaoğlu və İsmayıl Qaspiralı

Əhməd bəy Ağaoğlu-150

Əhməd bəyin rus dilindən tərcümədə "525-ci qəzet"in oxucularına təqdim olunan "Nadir yubiley" məqaləsi "Kaspi"nin 29 aprel 1903-cü il tarixli 93-cü sayında nəşr edilmişdi.

Məqalə "Əkinçi"dən sonra Rusiya türklərinin ikinci ciddi və nüfuzlu mətbu orqanı sayılan "Tərcüman" qəzetinin ilk sayının çapdan çıxmasının 20 illiyi münasibəti ilə yazılmışdı. Diqqətəlayiqdir ki, qəzetin 10, 20, 25 illik yubileylərinin təşkilində və keçirilməsində Azərbaycan ziyalıları yaxından iştirak etmişdilər. Təkcə azərbaycanlı əhalinin kütləvi şəkildə yaşadığı Bakı, Tiflis, İrəvan, Gəncə kimi mərkəzlərdən deyil, Azərbaycanın əyalət şəhərlərindən də Bağçasaraya, İsmayıl bəy Qaspralının və "Tərcüman" redaksiyasının ünvanına çoxsaylı təbrik teleqramları göndərilmişdi.

Qəzetin naşiri, görkəmli Krım-tatar maarifçisi, türk xalqlarının dil, fikir və əməl zəminində birləşməsi ideyasının müəllifi İsmayıl Qaspralı (1851-1914) isə öz növbəsində Azərbaycanın bir sıra görkəmli ziyalıları ilə yaxın və səmimi dostluq əlaqələri saxlayırdı. Onun Əhməd bəylə tanışlığı 1893-cü ilə təsadüf edir. Həmin il Qafqazdan keçərək Türküstana səyahətə yollanan İsmayıl bəy Tiflisdə Rusiya və Avropanın ali məktəblərində təhsil almış bir neçə azərbaycanlı gənclə tanış olmuşdu. "Tərcüman"ın 31 avqust-17 dekabr 1893-cü il tarixli 29-43-cü saylarında yayımlanan "Bağçasaraydan Daşkəndə səyahət" adlı yol qeydlərində müəllif adlarını xüsusi sevinc və qürur hissi ilə sadaladığı yeni türk gəncliyinin bu nümayəndələri arasında "elmi-hüquq və siyasiyiyyədə mahir" adlandırdığı Əhməd bəyi xüsusi fərqləndirərək yazmışdı:

"Bu dəfə Tiflisdə bir dost daha peyda etdim. Qarabağlıdır. Rusiyada təhsil etdikdən sonra Fransaya gedib Sorbon Darülfünununda ikmali-fünun edib gəlmiş bir növcavandır. Sair millətlər arasında boylə təhsil edib beş-altı lisan bilənlər xeyli çox olduğundan boylələr müstəsna tutulmaz; lakin bizim cəmiyyətimizdə arada boylə bir adam bulunduğu şayani-işarətdir. Bunun üçün biz də bu qardaşımızın vücudu ilə iftixar edəriz".

Bu dostluq münasibətləri, əməl və ideya birliyi istər Əhməd bəyin Bakıda yaşayıb fəaliyyət göstərdiyi dövrdə, istərsə də İstanbula mühacirətindən sonra eyni ahəngdə davam etdirilmişdi. İsmayıl Qapralının şəxsiyyətinə və ideyalarına yüksək qiymətin təzahürü olan "Nadir yubiley" məqaləsi XX əsrin başlanğıcında türk dünyasının bu iki görkəmli siması arasındakı saf və səmimi əməl birliyinin ifadəsi kimi dəyərləndirilə bilər.

Maraqlıdır ki, 1908-ci ildə "Tərcüman" qəzetinin nəşrə başlamasının 25 illik yubileyi ilə bağlı Bağçasaraydakı təntənələr çərçivəsində qılınan camaat namazı zamanı Krım tatarlarının müftisi Rusiya türklərinin milli dirçəlişində böyük rolu olan üç görkəmli şəxsin - İsmayıl bəy Qaspralının, Əlimərdan bəy Topçubaşovun və Əhməd bəy Ağayevin adlarını dərin minnətdarlıq hissləri ilə çəkmiş, xeyirxah fəaliyyətləri dua və sənalarla yad etmişdi.

İsmayıl bəyin ölüm xəbərini İstanbulda alan Əhməd Ağaoğlu qurucularından olduğu Türk Ocaqlarının yayın orqanının - "Türk yurdu" dərgisinin bütöv bir sayının türk dünyasının bu böyük itkisinə həsr olunması təşəbbüsünü ortaya atmışdı. Nəticədə, məcmuənin 1914-cü ildəki 22-ci sayı başdan-başa İsmayıl Qaspralıya və onun soydaşları qarşısındakı əvəzsiz xidmətlərinə həsr edilmişdi. Dərgidə İsmayıl bəy Qaspralını yaxından tanıyan, onunla əməkdaşlıq edən bir sıra müəlliflərin yazıları yer almışdı.

"Türk yurdu"nun özəl sayı Əhməd Ağaoğlunun "İsmayıl bəy Qaspralı" məqaləsi ilə açılırdı. Müəlliminin şəxsiyyətinə və fəaliyyətinə yüksək qiymət verən Əhməd bəy yazırdı: "Otuz sənəlik moizə və nəsihətlərinə, rəhbərliyinə, irşadlarına alışılmış olan bir mürşidin, bir ustadın və dostun vəfatından sonra ondan bəhs etmək, kəndisi əbədiyyən qaib olaraq getdiyindən yalnız əsərlərini təhəttür eyləmək nə qədər əlim və fəci bir vəziyyətdir... İsmayıl bəy türklüyə aid fəaliyyəti üçün şu düsturu ittihaz etmişdi: fikir, lisan və hiss birliyi. Təbiri-axırla İsmayıl bəyin təqib etdiyi qayə türklərə kəndilərini tanıtdıraraq, şüuri-milliyyələrini inkişaf etdirərək onlara bir olduqlarını təlqin etməkdən ibarət idi. Fikir, lisan, hiss birliyini duymuş olan bir qövm, zatən şüuri-milliyyəti və vəhdəti-mənəviyyəsini duymuş deməkdir".

Aşağıda tərcüməsini verdiyimiz "Nadir yubiley" məqaləsi ilk baxışdan adi bir tanıtma xarakteri daşısa da, çarizm xəfiyyələri, ilk növbədə isə onların erməni əlaltıları belə yazıları az qala mikroskop altında nəzərdən keçirir, onun hər sözündə, hər kəlməsində panislamizm və pantürkizm axtarırdılar...

Vilayət QULİYEV

525-ci qəzet.- 2019.- 24 avqust.- S.10.