"Qırmızı saçlı qadın", "Son cənnət" və "Tülu"

ÜÇ KİTAB HAQQINDA BİR YAZI

(Məzuniyyət qeydləri)

Hörmətli oxucularımız yəqin ki, ilk sətirlərimdən mənim bir ədəbiyyatçı olmadığım qənaətinə gələcəklər. Lakin mənim həvəskar və ədəbiyyatımızı sevən bir oxucu olduğuma şübhə edilməyəcəyindən əminəm. Hər nə qədər beynəlxalq sosial şəbəkələr sisteminin təsirinə məruz qalsaq da, mən yenə "əlahəzrət kitab"a pərəstiş edənlərdənəm və belə hesab edirəm ki, əsrlər boyu kitabın əvəzedicisi olmayıb, bundan sonra da olmayacaq. Nəsillərin mənəvi-ruhi varisliyi və davamlılığı məhz kitabla ötürülüb təmin edilir. Kitab da deyiləndə ilk ağıla gələn, əlbəttə ədəbiyyatdır. Fikrimcə, müstəqil dövlət quruculuğunda yaxşı düşünülmüş, məqsədyönlü və ardıcıl siyasət hansı rolu oynayırsa, peşəkar, bazar sövdələşməsindən xali, əsl ədəbiyyat da müstəqil mənəviyyat quruculuğunda həmin mühüm vəzifəni yerinə yetirir.

Hər yayda olduğu kimi, məzuniyyətə gedərkən kitabxanamda oxunma növbəsi gözləyən, yan-yana qoyduğum kitablardan ikisini götürdüm: Orhan Pamukun "Qırmızı saçlı qadın" və Orhan Arasın "Son cənnət"romanlarını.

***

Orhan Pamuk, şübhəsiz ki, XX əsrin sonları və XXI əsrin yaşadığımız illərində türk dünyasının yetişdirdiyi, dünyada tanınan və oxunan, eyni zamanda, sevilən böyük yazıçılardan biridir. Gənclik, sevgi, iztirab, ayrılıq və qovuşma, xoşbəxtlik, peşmançılıq, vicdan əzabı kimi həyatın içindən çıxan mövzuların böyük ustalıqla, öz yaşantısı kimi səmimi və həssaslıqla qələmə alınması onun bütün əsərlərinin də sevgi və həyəcanla oxunmasını şərtləndirir. Yazıçı tarixi, ictimai-siyasi mövzuları da, ölkəsində və dünyada baş verən siyasi prosesləri və təbədülatları da sevgi və məhəbbət prizmasından keçirərək oxucuya təqdim edir.

Mən bu kiçik yazımda, əlbəttə, Orhan Pamukun yaradıcılığını təhlil etmək niyyətində deyiləm, bunu istəsəm də, edə bilmərəm. Bunları vurğulamaqla kifayətlənmək istəyirəm ki, ümumtürk və dünya ədəbiyyatına "Cövdət bəy və oğulları","Səssiz ev", "Bəyaz qala", "Qara kitab", "Yeni həyat", "Mənim adım qırmızı", "Qar", "İstanbul, xatirələr və şəhər", "Məsumiyyət muzeyi", "Qırmızısaçlı qadın" və başqa əsərləri ilə töhfələr vermiş yazıçı 2006-cı ilin dekabrında ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatını aldığı zaman demişdi: "Bu mükafatı öz uğurum kimi deyil, təmsilçisi olduğum türk mədənyyətinə və ədəbiyyatına verilmiş qiymət kimi dəyərləndirirəm". Ədəbiyyatşünasların fikrincə, Orhan Pamuk yeni romançılıqda qazandığı uğurları ilə artıq adını klassik türk nasirləri sırasına daxil etmişdir. Həqiqətən də, müasirimiz olan, yaradıcılığının məhsuldar dövrünü yaşayan yazıçımız hər dəfə yeni və fərqli bir romanı ilə ədəbi ictimaiyyəti heyrətləndirir. Romanlarından bəziləri hələ bizim türkcəmizə uyğunlaşdırılmasa da, Azərbaycan oxucuları onu Türkiyə türkcəsində və başqa dillərdə də oxumaq imkanına malikdirlər.

Müsahibələrinin birində Orhan Pamuk əcdadlarının bir zamanlar Qafqazdan Anadoluya gəldiklərini bildirmişdi. Bu mənada o da, ulu babaları kimi, Azərbaycan türkü sayıla bilər. Bir də ki, nə fərqi varmış?

Onsuz da, Ulu öndər Heydər Əliyev Azərbaycan və Türkiyəni "Bir millət, iki dövlət" adlandırmaqla milli mənsubiyyətlərimizdə coğrafi sərhədləri aradan qaldırmış, bu dəyərləndirmə ilə də, əslində, bütün türk dünyasına, türkəsilli xalqlara da uzaqmənzilli ismarışını vermişdi. Orhan Pamukun "Qırmızı saçlı qadın" romanı da əvvəllər oxuduğum digər əsərləri kimi məni məyus etmədi. Oğullar və atalar qarşılaşdırmasını həm müasir İstanbul həyatının gerçəklikləri, həm də tarixi konteksdə dastan və rəvayətlərə, onların ibrətli sonluqlarına müraciətlər etməklə yazıçı tale və qismətdən daha çox insanın elə həyatda öz əməllərinə görə cavab verməli olduğunu, özündən asılı olmadan suç və cinayət işləyən, lakin günahını yumaq üçün heç bir səy göstərməyən insanın vicdan əzabları ilə necə yaşadığını və sonunda haqq etdiyi cəzanın onu necə yaxaladığını şərh edir.

Bir sözlə, müxtəlif vaxtlarda tarixi hadisələrə yanaşmasında yanlışlıqlara yol vermiş olsa da, buna görə də haqlı olaraq tənqidlərə və ittihamlara tuş gəlsə də, Orhan Pamuku sevməməyə az, onu və yaradıcılığını sevməyə və dəyərləndirməyə isə çox səbəb vardır. Sevimli yazıçımıza bundan sonra da ədəbi uğurlar və oxucu sevgisi arzulayıram.

***

Məmnuniyyətlə oxuduğum ikinci kitab, haqqında çox eşitdiyim, yazılarını oxuduğum Orhan Arasın "Son cənnət" romanı idi. Orhan Aras əsrlər boyu Azərbaycan və Anadolu türklərinin iç-içə yaşadığı İğdır bölgəsinin yetirməsidir. Uzun illər ayrılıq və həsrət çayı kimi gah tənəyə, gah da qarğışa məruz qalan, gah da sevilib əzizlənən Araz çayı böyük şairimiz Məmməd Araz kimi onun da soyadına çevrilmişdir. İğdırda sayılan möhtəbər bir ailənin yetirməsi olan Orhan Aras uzun illərdir ki, Almaniyada yaşayır, ictimai və ədəbi fəaliyyəti ilə xalqımıza şərəflə xidmət edir. Bir sıra ədəbi-bədii və elmi əsərlərin müəllifidir, Almaniya Yazarlar birliyinin üzvüdür, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin fəxri üzvüdür. O, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat institutunun doktorantıdır və akademik İsa Həbibbəylinin elmi rəhbərliyi ilə maraqlı elmi tədqiqatlar aparır. Onun elmi əsərləri içərisində "Qurban Səid" təxəllüsü ilə dəyərli əsərlər yazan və dünyada yaxşı tanınan görkəmli Azərbaycan yazıçısı Məhəmməd Əsəd bəy haqqında yazdığı "Esad Beyin hayatı ve qazeteciliyi" mövzusunda Berlində müdafiə etdiyi dissertasiya işi xüsusilə əhəmiyyətlidir. Lakin Orhan Aras əlbəttə, daha çox romanları, publisistikası və şeirləri ilə tanınır. Onun "Ayrılığın rəngi", "Aşklar daha ölmədi" romanları sevilə-sevilə oxunur. Onun şeirləri də, nəsr əsərləri kimi səmimi və qəlbəyatandır. Böyük istiqlal şairimiz Bəxtiyar Vahabzadə onun şeirlərinə dəyər verərək demişdi: "Orhan Arasın şeirində hər kəsə doğma gələn bir səs və duyğu sıxlığı var".

Orhan Arasın "Son cənnət" əsərinin qəhrəmanının, talenin və şəraitin təqdiri ilə həyatını birləşdirəcəyi qadının məşəqqətli və keşməkeşli həyat hekayəsi Araz qırağından başlayaraq Almaniyada keçən əsrin son rübündən artmağa başlayan ağır mühacirət həyatı ilə davam edir. Keçən il Bakıda "Xan" nəşriyyatında azərbaycancaya uyğunlaşdırılaraq buraxılan bu maraqlı kitabı oxumağa başlayandan yaxından tanıdığım, doğma saydığım torpaqlara - İğdıra, Makuya döndüyümü, həmin insanların arasına düşdüyümü sandım. Müəllifin bundan əvvəl heç bir əsərini oxumamışdım, ancaq onun hadisələri və insan ovqatını məharətlə təsvir etməsi və nəqletmə tərzi o qədər canlı və həyatidir ki, o, sanki olub-bitənlərin səsli görüntüsünü canlandırır, bu tabloya nəyisə əlavə etmir, artırıb azaltmır, hekayətinin süjetinə heç bir əlavə, artıq yük vurmur, oxucunu hər an mətləbin özəyində saxlayır, "bundan sonra nə olacaq?"ın intizarında gözlədir. Türk-müsəlman cəmiyyətinin ailə münasibətlərinin ənənələrinin qapalı çərçivəsindən qopub ayrılmış iki gəncin - Can ilə Aliyənin alman cəmiyyətində üzləşdikləri sərt, soyuq münasibət, qanunlar və qaydalar ölkəsinin mühacirlərlə xoş olmayan rəftarı onların həyat eşqini və bir-birinə qarşı yaranan saf məhəbbətini çətin sınaqdan keçirir, daha da gücləndirir. Aliyənin məhəbbətinə sədaqəti və vəfası, sevgisi üçün fədakarlığı Canı ölümün ağzından xilas edir. Qürbət eldə, maddi və mənəvi təzyiqlər altında Aliyənin göstərdiyi fədakarlıq isə bir Azərbaycan türk qızına xas olan təqdirəlayiq yüksək insani keyfiyyətdir.

Bu yaxınlarda AMEA-nın keçirdiyi bir konfransda çıxış edən Orhan Arasla tanış olmağım, qısa söhbətimiz onun haqqında formalaşmış fikirlərimi daha da dolğunlaşdırdı. Bir daha əmin oldum ki, vətənini, mənsub olduğu sevən hər bir şəxs vətəndən uzaqlarda da ölkəsinə, millətinə şərəflə xidmət edə bilər.

***

İndi isə Orxan Fikrətoğlu barədə bir neçə söz. Məzuniyyətim zamanı Orhan Pamukun və Orhan Arasın yuxarıda qısaca bəhs etdiyim kitablarını oxuyub qurtarandan sonra az kitab götürdüyümə görə təəssüflənirdim. Bu zaman uzun illərdir görmədiyim, lakin çox hörmət bəslədiyim bir həmyerlimlə - Səfər bəylə rastlaşdım, söhbət sırasında dedi ki, yaxından tanıdığı və dostluq etdiyi Orxan Fikrətoğlu da bizimlə birlikdə istirahət evindədir. Beləliklə, illər boyu yaradıcılığını izlədiyim Orxan bəylə orada şəxsən tanış oldum. Əlbəttə, Orxan Fikrətoğlu otuz ilə yaxındır ki, maraqlı nəsr əsərləri və kino ssenariləri ilə, Mirzə Cəlilsayağı publisistikası, Azərbaycan tele-radio kanallarındakı günün və zamanın aktual məsələlərinə dair yığcam, kəsərli təhlilləri, özünəməxsus deyim tərzi və ifadələri, kəskin satirik üslubu və zəngin ritorikası ilə Azərbaycan ictimaiyyətinə yaxşı tanışdır. Mirzə Cəlilin Novruzəlisisayağı onun da yaratdığı xəyali Xeybər obrazı vardır. Amma Orxan Fikrətoğlu quraşdırdığı bu obrazdan çıxış və təhlillərində bir sıra incə mətləblərə baş vurmaq üçün bir "açar" kimi istifadə edir.

Qeyd etməliyəm ki, Orxan Fikrətoğlunun (əvvəllər atası, sevimli şairimiz Fikrət Sadığın soy adı ilə Sadıqov idi) bir yazıçı, kinosenarist, rejissor, satira ustası kimi formalaşması və təkamülü gözümün qarşısından keçir. İyirmi il Vətəndən uzaqlarda, diplomatik xidmət sahəsində çalışdığım illərdə də əvvəllər olduğu kimi, ölkəmizdəki ədəbi prosesləri izləməyə çalışırdım, ara-sıra Orxan Fikrətoğlunun əsərlərini də oxuyurdum. Qeyd edilməlidir ki, hələ keçən əsrin 90-cı illərində bu istedadlı gəncin yaradıcı fəaliyyəti Ulu öndər Heydər Əliyevin diqqətini cəlb etmiş, Orxan 1998-ci ildə gənc yazar kimi Prezident təqaüdünə layiq görülmüşdü. Bu, onun timsalında ölkə Prezidentinin yaradıcı Azərbaycan gəncliyinə verdiyi dəyərin göstəricisi idi. 2016-ci ildə Prezident İlham Əliyevin fərmanı ilə Orxan Fikrətoğluna Əməkdar incəsənət xadimi adı verilməsi dövlətimizin onun yaradıcılığına yüksək qiymət verdiyini bir daha göstərdi. Zəngin və rəngarəng ədəbi-bədii yaradıcılığına görə Orxan Fikrətoğlu indiyədək ölkəmizdə və xarici ölkələrdə bir sıra ədəbi mükafatlara layiq görülmüşdür, sonuncu mükafatının xəbərini isə həmin məzuniyyət günlərində aldığını mənə bildirdi. Bu, Azərbaycanın tanınmış qələm sahiblərinə verilən Həsən bəy Zərdabi jurnalist mükafatı idi. Düşündüm ki, xalqın maariflənməsinə, onun milli-mənəvi dəyərlər və ənənələr əsasında müasir dünyanın tələbləri və çağırışları ilə səsləşən inkişaf və tərəqqisi yolunda dövlət və siyasət adamları ilə yanaşı, qələm əhlinin də üzərinə az məsuliyyət düşmür. Ölkəmizin informasiya məkanında milli dövlətçilik ruhunda müntəzəm çıxışları ilə, cəmiyyətimizdə rast gəlinən, yad təsirlərlə özünə yer tapan, milli dəyərlər və maraqlarla uzlaşmayan hallara qarşı Orxan Fikrətoğlu qısa, lakin kəsərli sözləri ilə, kəskin kinayəsi və incə ittihamları ilə həmişə fəal mübarizə aparır. Dini fanatizmə, hər cür radikallığa öz barışmaz münasibətini bildirir, ölkəmizdə və dünyada baş verən ictimai-siyasi proseslərə zamanında müvafiq reaksiya verir.

Qeyd edilməlidir ki, sosial şəbəkələrdə, məlumat mənbələrində Orxan Fikrətoğlu barəsində geniş məlumatlar vardır. Oradakı təfərrüatlara toxunmadan vurğulamaq istəyirəm ki, yazıçının oxucu auditoriyası çoxdan Vətənimizin sərhədlərini aşmışdır. Onun "Yeddi" romanının Almaniyada nəşri və mükafata layiq görülməsi, "Ölü mətn"in Türkiyədə, "Suçlu mələk" kitabının Özbəkistanda, "Köçərgi" əsərinin İranda, "Ağ-qara" hekayələr kitabının Moskvada nəşr olunması dediklərimizin təsdiqidir. Onun ssenari müəllifi, rejissor, aktyor, redaktor kimi iyirmidən artıq filmdə iştirakı çox geniş və uğurlu yaradıcılıq tutumu və əhatəliliyini ortaya qoyur. Həmişə efirdə olan, lakin heç vaxt özündən bəhs etməyən bu təvazökar şəxs xalqımızın hər zaman sevə-sevə baxdığı və dəyərləndirdiyi "Bəxt üzüyü" filminin də ssenari müəlliflərindən biridir (Vaqif Səmədoğlu və Ramiz Əzizbəyli ilə birlikdə), onun pyesləri teatrlarımızda səhnələşdirilib, hekayələri Oksford universitetinin dərs vəsaitləri sırasına daxil edilib, dünya nəsr antologiyasına salınıb.

Qısa şəxsi tanışlığımız zamanı Orxan bəy bu yaxınlarda Bakıda nəşr edilmiş yeni kitabını mənə təqdim etdi. "Tülu" (Hekayələr. Kinohekayələr. Publisistika") adlanan kitabı əlimə alarkən dedim ki, məzuniyyətə yollanarkən kitabxanamdan vaxtilə aldığım, amma oxumağa macal tapmadığım Orhan Pamukun və Orhan Arasın kitablarını götürərkən ağlıma gəlməzdi ki, daha bir Orxanın da kitabını oxumağa fürsətim olacaq.

Bir neçə günə bu maraqlı kitabdakı "Ölü mətn" romanını, iri həcmli "Dəccal" hekayəsini və digər əsərləri məmnuniyyətlə oxuyandan sonra içimdən gəldi ki, üç Orxan barəsində nə isə bir şey yazım. Deməliyəm ki, ədəbiyyatımızda tamamilə yeni forması və təhkiyə üsulu ilə fəqlənən, məzmunu etibarı ilə də xalqımızın tarix və mədəniyyətinin vaxtilə məruz qaldığı təzyiqləri əksetdirən "Ölü mətn" diqqətli oxucunun xoşuna gəlməyə bilməz. Tənqidçi-ədəbiyyatşünas Cavanşir Yusifli kitabdakı ön sözündə yazır: "Ölü mətn" hər şeydən öncə böyük bir metaforadır - millətin taleyini, gələnəklərini, onu milli edən özəllikləri içinə yığıb daşdandıran, bəzən bütün bu əlamətləri var gücü ilə içinə çəkən, mətnin müxtəlif yerlərində yay kimi yığılıb açılan və hər dəfə də yeni-yeni həqiqətləri üzə çıxaran, bu həqiqətlər fonunda millətin düşüncə tərzi ilə şərtlənən mətləbləri açıqlayan bir nəsnədir". Burada kitabda yer alan hekayə və kinosenariləri təhlil etmək niyətində deyiləm. Bir neçə kəlmə ilə demək istəyirəm ki, Orxan Fikrətoğlunun "Dəccal" hekayəsinin antiqəhrəmanı dünya ədəbiyyatındakı dəccalların hamısından daha qorxulu dəccaldır. O, yalnız anası bəlli, həm də çox "bəlli", sarışın, yaraşıqlı, gülərüz, hiyləgər, xəbis, namərd, sırtıq, əsl zinadır. Molla Qafar haqlı olaraq onu qumbara ilə partladıb öldürməyə qalxır, amma nəticədə öz qızı həlak olur... Kitabdakı digər hekayələrin hamısı qısa və ibrətlidir, hamısında yazarının özü, sözü, ruhu duyulur, çağırışı səslənir.

Kitabda yer alan publisistik məqalələr də maraq doğurur. "Şair" adlı məqalədə müəllif yazır ki, millətin ruhunu təmizləyən yeganə amil gerçək ədəbiyyatdır. Cəmiyyətdə sevginin, nifrətin, yalanın, qorxu və kişiliyin miqdarını və miqyasını becərən yeganə fəza ədəbi fəzadır... Ədəbiyyat millətin hər səhər oxumalı olduğu "milli nizamlanma" duasıdır. Bu dua hər səhər oxunmasa, millət formalaşıb millət olmur. Buradakı "Yaddaş" məqaləsi də olduqca ibrətamizdir. Onun fikrincə, milli yaddaş daha çox bədii mətnlərimizdə qorunub saxlanır, nəsildən-nəsilə ötürülür. Buna görə milli tariximiz yazılanda bu nəzərə alınmalıdır. Bu baxımdan onun "Şah İsmayılı yaratmış dastan" məqaləsi də səciyyəvi , eyni zamanda da düşündürücüdür.

Məndə də sual doğdu ki, doğrudan da dastan öz qəhrəmanından öncə necə yarana bilər? Sonra müşahidə etdim ki, Orxan Fikrətoğlunun əsərlərində sual doğuran, düşünməyə vadar edən fikirlər az deyil. Amma bu, onun yazıçı ovqatından doğulur. Kitabdakı klassik poeziyamızın maraqlı nümunələrindən biri olan "Vücudnamə"lərə həsr etdiyi məqalədə o yazır: "Əsl qələm adamı taleyini idarə edəndir, ona əyilən deyil. Böyük nəsr, ya böyük poeziya nümunəsi yaradıcının ovqatıdır, yazdıqları deyil".

Əlbəttə, maraqlı fikirlərdir, ədəbiyyatşünaslar bunların doğruluğunu da, əksini də isbat edə bilərlər. Mən sadəcə tanınmış yazıçımız, sözün əsl mənasında maarifçi ziyalımız, yalnız irili-xırdalı əsərləri ilə deyil, hər zaman maraqlı çıxışları, şərhləri və təhlilləri, ilginc əqli nəticələri ilə mədəni-mənəvi inkişafımıza təvazökarcasına xidmət edən Orxan Fikrətoğluna bundan sonra da davamlı yaradıcılıq ovqatı arzulayıram. Burada da üç Orxan haqqındakı məzuniyyət qeydlərimi yekunlaşdıraraq Orxan Fikrətoğlunun dilincə deyirəm: "Gəlin bir-birimizin kitabını oxuyaq".

Eynulla MƏDƏTLİ

AMEA Fəlsəfə institutunun elmi işlər üzrə direktor müavini, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, fövqəladə və səlahiyyətli səfir

525-ci qəzet.- 2019.- 31 avqust.- S.10.