Xalq yazıçısı Anar: "Türkiyə türkcəsinin ünsiyyət dili kimi qəbul olunması heç bir başqa türk xalqının qəlbinə toxunmaz"

Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri, Xalq yazıçısı Anarın müsahibəsi

- İllər öncə Sizin qələminizlə Dədə Qorqudun bu millətə yenidən qazandırıldığı fikri ədəbi aləmdə olduqca yayğındı. Dədə Qorqud mövzusuna yenidən qayıtmaq fikriniz varmı? Sizcə, ədəbi baxımdan buna ehtiyac duyula bilərmi?

- Bildiyiniz kimi, mən Azərbaycanın ilk iki seriyalı bədii filminin - "Dədə Qorqud" filminin ssenari müəllifiyəm. Filmin quruluşçu rejissoru Xalq artisti Tofiq Tağızadədir. O illər Azərbaycanda ən çox tamaşaçı toplamış "Dədə Qorqud" filmi Sovet İttifaqının başqa şəhərlərində də "Svet poqasşiz kostrov" adıyla uğurla nümayiş etdirilmişdi. Türkiyə televiziyasıyla da göstərilən "Dədə Qorqud" qardaş ölkədə böyük maraq doğurmuş, Türkiyə mətbuatında görkəmli ədəbiyyat tarixçisi Əhməd Kabaklının, dastanlar şairi Niyazi Yıldırım Gəncosmanoğlunun, məşhur nasir Sevinc Çokumun və başqalarının müsbət rəyləri çıxmışdı. Bundan başqa, mən 12 seriyasını yazdığım, ancaq təəssüf ki, yalnız iki seriyası çəkilmiş "Dədə Qorqud oğuznamələri" dizi filminin (Rejissor Ramiz Həsənoğlu) və "Basat" cizgi filminin də ssenari müəllifiyəm. "Kitabı-Dədəm Qorqud" motivləri əsasında yazdığım "Dədə Qorqud" povesti Bakıda Azərbaycan və rus dillərində, akademik Həmid Araslının ön sözüylə, Moskvada üç dəfə, görkəmli türkoloq Xalıq Koroğlunun ön sözü, Toğrul Nərimanbəyovun əlvan illüstrasiyaları ilə böyük tirajlarla çap olunub. Türkiyədə, İranda (fars və azəri türkcəsiylə), Qazaxıstanda, Gürcüstanda da ayrıca kitab kimi çap edilib. 125 səhifəlik "Dədə Qorqud dünyası" essem ayrıca kitab kimi nəşr edilib, "Söz dünyası" adlı son kitabıma da daxil edilib. Qırğızıstanda Manasın 1000 illik yubileyində unudulmaz Ulu öndər Heydər Əliyevə təklif etdim ki, biz də Dədə Qorqudun 1300 illiyini qeyd edə bilərik. Bu fikri bəyəndi və "təklifini yaz" dedi. Ona qədər "Kitabı-Dədəm Qorqud"u XX-XI əsrlərə aid edirdilər. Dastan mətnində Dədə Qorqudun Həzrət Məhəmmədin müasiri olması işarəsini əsas götürərək dastanın 1300 illiyini qeyd etməyi təklif etdim. Prezident Heydər Əliyevin qərarıyla bu tarix təsdiq olundu, YUNESKO və Türkiyə qorqudşünasları tərəfindən də qəbul edildi.

Türk dövlətlərinin rəhbərlərinin iştirakıyla Bakıda keçirilən Dədə Qorqud yubiley tədbirinin səhnələşdirilmiş bədii hissəsinin ssenarisini də mən yazmışdım (rejissor Mərahim Fərzəlibəyov), Dövlət başçıları, xüsusilə Türkiyə Prezidenti Süleyman Dəmirəl tamaşanı o qədər bəyənmişdi ki, Türkiyəyə gətirməyi təklif etmişdi. Bir məzəli detalı də deyim. Tamaşada Dədə Qorqudun dilindən deyilən: "Qoy az ərlər çox olsun, qoy azərlər çoxalsın" sözlərini Süleyman bəy doğrudan da Dədə Qorquda aid olduğunu zənn edərək çıxışında sitat gətirmişdi. Mənim Dədə Qorqudla bağlı işlərimə yüksək qiymət verən Ulu öndər dünyada ilk dəfə yaradılan "Dədə Qorqud ensiklopediyası"na yazdığı giriş sözündə qeyd edirdi: "Məhz "Kitabi-Dədə Qorqud"un təbliği baxımından Anarın xidmətlərini xüsusi qeyd etmək istəyirəm. Bəlkə də Anar uşaqlar üçün Dədə Qorqud haqqında kitab yazanda, yaxud Qorqudla bağlı başqa kitablarını yazanda çoxları bunun nə qədər əhəmiyyətli olduğunu o dərəcədə dərk edə bilmirdilər. Amma indi biz artıq öz ilkin dəyərlərimizi, köklərimizi, tariximizi olduğu kimi təsvir etməyə çalışarkən vaxtilə atılmış belə addımların nə qədər qiymətli olduğunu dərk edirik. Mən Anarın bu münasibətlə yaratdığı filmi də dəyərləndirirəm. Təqdirəlayiqdir ki, "Kitabi-Dədə Qorqud ensiklopediyasının yaranma ideyası da Anara məxsusdur".

Mən adətən özüm haqqında bu sayaq məlumatları təbliğ etməyi xoşlamıram. Amma Sizin sualınıza cavab olaraq bunu edirəmsə, yaddaşı korlananlara bəzi faktları xatırlatmaq üçün edirəm.

Dədə Qorqudla bağlı yenidən hansı janrasa müraciət etmək fikrim hələ ki yoxdur. Amma onu da qeyd etmək istəyirəm ki, Dədə Qorqudun tədqiqi və mövzularının müxtəlif səpkidə işlənməsi sahəsində bizim bir çox görkəmli alimlərimiz - ədəbiyyatçılar, dilçilər, folklorçular, eləcə də nasirlər, şairlər, dramaturqların danılmaz xidmətləri var. İnanıram ki, gələcək nəsillər də xalqımızın bu ən möhtəşəm ədəbi abidəsinə böyük sayğı və maraqla yanaşacaqlar.

- Bir zamanlar "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanlarımız və digər əlyazmalarımız Vatikana, Drezdenə, digər arxivlərə niyə, nədən aparıldı? Əgər aparılmasa idi, bu günə kimi salamat qala biləcəkdimi?

- Əlyazmalarının, özü də tək əlyazmalarının deyil Qərb arxivlərinə, kitabxanalarına, muzeylərinə aparılmalarının müxtəlif səbəbləri var. Xalqımızın əzəmətli sənət əsəri Şeyx Səfi xalçası London muzeyindədir. Bu bir tərəfdən imperialist dövlətlərin Şərqin yalnız maddi sərvətlərinə deyil, mənəvi sərvətlərinə də yiyələnmək cəhdindən gəlir. O biri tərəfdən Qərbin şərqşünas alimləri də bizim qədim əlyazmalarına bəzən özümüzdən artıq dəyər verir, toplayır və saxlayırlar. Konkret desək, "Kitabi-Dədəm Qorqud" əlyazmalarının öz vətənində nə dərəcədə salamat qalıb-qalmayacağı barədə fikir söyləmək çətindir. Hər halda onu da unutamayaq ki, bizim Bakıda əlyazmalar institutunda çox dəyərli nüsxələri qorunub saxlanılır.

- İstərdim ki, "Avesta" ilə bağlı də fikirlərinizi bizimlə paylaşasınız. Ümumiyyətlə, bu dastanın mahiyyəti və bizlərə mənsub olması ilə əlaqədar gəlmiş olduğunuz qənaətlər nələrdir? Nədən "Avesta" "Kitabi-Dədə Qorqud" eposu qədər ədəbiyyatımıza və ictimai şuara sirayət edə bilmədi. Y.V.Çəmənzəminlini çıxmaq şərtilə və bir də Novruz bayramı dışında "Avesta"nın mahiyyəti yazılı ədəbiyyata o qədər də təsir etmədi.

- Mən əlbəttə, "Avesta"yla tanışam, amma özümü bu sahədə mütəxəssis hesab etmirəm, yəni tutalım "Kitabi-Dədəm Qorqud"a bələd olduğum qədər "Avesta"ya bələd deyiləm. Səbəbi çox sadədir - "Kitabi-Dədəm Qorqud" mənim ana dilimdə yaranıb, ayrı-ayrı arxaik əlamətlər olsa da, bu gün belə anladığımız bir dildə mövcuddur, "Avesta" isə yabançı dildədir. Bu birinci və əsas səbəb, ikincisi "Avesta" dini kitabdır, "Kitabi-Dədəm Qorqud" isə dünyəvi dastandır, kitaba çevrilmiş dastan. Xalqımızın məişətində "Avesta"dan gələn, daha doğrusu, atəşpərəstlikdən gələn bəzi ünsürlər hifz olunsa da (məsələn, Novruz bayramıyla bağlı ənənələr, adətlər, mərasimlər), yabançı dilin abidəçsi olan "Avesta" ərazi etibarıyla Azərbaycanla bağlıdırsa da, xalqın şüurunda doğma dildə yaranan ədəbiyyar kimi yer tuta bilməzdi və tutmadı. Ümumiyyətlə, ədəbiyyat tariximizə nəzər salanda doğma dil ünsürünü heç bir vaxt ikinci plana keçirməməliyik. Dövrün tələblərinə uyğun olaraq başqa dillərdə yazan müəliflərimizə nə qədər hörmətlə yanaşsaq da, ədəbiyyatımızın Ana yolu doğma dilimizdə yaranan ədəbiyyatdır.

- Tükrdilli dövlətlərin Zirvə toplantısının keçirilməsi geniş əks-səda doğurdu. Türkdlli dövlətlərin başçıları bir araya gəldilər. Bu toplantı Sizin üçün bir yazar kimi hansı mahiyyət kəsb edir?

- Bu, türkdilli Dövlət başçılarının birinci zirvə toplantısı deyil ki… Hətta Türkdilli dövlət liderlərinin Bişkekdə keçirilən toplantısında Ulu Öndər Heydər Əliyevin dəvətiylə rəhmətlik Yusif Səmədoğluyla mən də iştirak etmişdik. Əlbəttə, bu toplantıları müsbət dəyərləndirirəm, amma könül istər ki, belə görüşlərin konkret nəticələri daha konkret olsun. İlk növbədə türkdilli dövlətlər Qarabağ məsələsində bizim haqq işimizi sözdə yox, hərəkətlərdə birmənalı şəkildə dəstəkləsinlər. Bu dövlətlərin Ermənistanla münasibətlərini də yüksək səviyyədə saxlamaları - siyasi, iqtisadi, mədəni əməkdaşlıqları və s. Azərbaycan torpaqlarını işğat etmiş qəsbkarla mehriban münasibətlər türk həmrəyiylə bir araya sığmır. Bu baxımdan Türkiyənin mövqeyi daha dəqiq və daha prinsipialdır.

- Gələcəkdə Türk Birliyi ideyası reallığa dönüşdüyü təqdirdə hansı ortaq əlifbanı təklif edərdiniz. Sizcə Orhun-Yenisey əlifbası gündəmə gələ bilərmi? Ümumiyyətlə, yeni əlifbaya ehtiyac varmı? Bəs, bu BİRLİK ortaq ünsiyyət məsələsində türk boylarının hansınınsa birinin ləhcəsini rəsmi statusda təklif edilə bilərmi? Digər bir sualım da, bu bağlımda 2119-cu illərin ədəbi dilini necə təsəvvür edirsiniz?

- Təəssüf edirəm ki, mənim cavablarımla maraqlandığınız halda, mənim yazılarımla tanış deyilsiniz. Axı, mən bütün bu məsələlər haqqında dəfələrlə yazmışam, demişəm, çıxışlarım mətbuatda, kitablarımda çap olunub. Yaxşı madam ki, sual verirsiniz bir də təkrar edim: 1926-ci ildə Bakıda Birinci Türkoloji qurultaya həsr olunmuş "Fərəh, ümid, faciə" adlı yazımda bu barədə fikrimi bildirmişəm: latın əlifbasının Mirzə Fətəlidən Atatürkə, Rəsulzadəyə, Nərimanova, Mirzə Cəlilə qədər nüfuzlu tərəfdaşları olsa da (mən o illərdə yaşasaydım, mən də o vaxt latın əlifbası tərəfdarı olardım), bu günün tarixi təcrübəsindən mən ərəb əlifbasından latın əlifbasına keçməyimizi səhv sayıram.

Ərəb əlifbasından latına keçməklə biz həm tarixi irsimizdən ayrıldıq, həm də türk xalqlarının bir-birini anlaması çətinləşdi. O vaxt irəli sürülən ərəb əlifbasının guya ki, elmi-texniki tərəqqiyə mane olması fikri də yanlışdır. Yaponların, çinlilərin ərəb əlifbasından qat-qat qəliz olan ieroqliflərlə yazıb oxumaları onların elmi-texniki tərəqqəsinə əngəl törətmədi. Amma necə deyərlər artıq gecdir, qatar gedib. Türkiyə kimi biz də, bəzi başqa türk dövlətləri də latına keçmişiksə, daha əlifba dəyişməmiz yetər. Yenidən neçə-neçə nəsli savadsız etməyə haqqımız yoxdur. Odur ki, Orhun-Yenisey əlifbasına üz tutmaq ancaq sırf fantaziya məhsulu ola bilər. Doğrudur, bir çox alimlərin, o cümlədən rus türkoloqlarının rəyincə, Orhun əlifbası türk dillərinə ən uyğun əlifbadır. Amma heyhat! Olan oldu, keçən keçdi. Həm də latın əlifbasından bütün dünya istifadə edir, Orhun əlifbasını üç cüt bir tək mütəxəsisdən başqa kim biləcək?

Ortaq dil məsələsi haqqında da dəfələrlə yazmışam, Bakıda və Türkiyədə dönə-dönə danışmışam. Kökləri bir olsa da, çox qədimlərdən ayrılmış türk dillərini müstəqil dil deyil, ləhcə adlandıranlarla da mübahisələr etmişəm. Dilimiz ləhcəldirsə hansı dilin ləhcəsidir. Türkiyə türkcəsinin? Niyə mənim bayatılardan, Mirzə Fətəlidən, Mirzə Cəlildən gələn ədəbi dilim Türkiyə türkcəsinin ləhcəsi sayılsın? Belə olduqda Türkiyə türkcəsinin özü də ləhcədirmi? Məncə, türk xalqlarının hamısı indi danışdıqları dillərini yad ünsürlərdən təmizləyərək yaşatmalı və inkişaf etdirməlidirlər. Mifik bir dil – “türk esperantosu” naminə qazax heç vaxt “Jıldıza” “yıldız”, Türkiyə türkü “ipəyə” “Jipək” deməyəcək və yaxşı ki, deməyəcək. Hər dilin öz xüsusiyyəti, öz şirəsi, öz duzu var. Amma Sovet İttifaqında rus dilli xalqlar arasında ünsiyyət dili olduğu kimi türk dünyasında da Türkiyə türkcəsi ünsiyyət, rabitə, təmas, ilətişim dili ola bilər. Çünki Türkiyə bütün türk xalqları arasında ən çox müstəqillik tarixinə malik olan və sayca ən böyük əhalisi olan dövlətin dilidir, hər sahədə gəlişmiş bir dildir və məhz Türkiyə türkcəsinin ünsiyyət dili kimi qəbul olunması heç bir başqa türk xalqının qəlbinə toxunmaz. Demirik ki, tutalım Azəri türkcəsi, ya qazax, tatar, özbək dili ortaq ünsiyyət dili olsun.

2119-cu ilin ədəbi dilini necə təsəvvür edə bilərəm ki, nə peyğəmbərəm, nə ekstrasens, görücü… Arzu kimi onu deyə bilərəm ki, 2119-cu ildə də, bütün gələcək illərdə də dilimiz yaşasın, zənginləşsin, kamilləşsin, yabancı təsirlərdən qorunsun, inkişaf etsin. Əsl mahiyyətini qoruyub saxlasın, yad sözlərlə yüklənməsin.

- Urmi gölü ilə bağlı son aldığınız informasiya necədir? Bu gölün taleyi ilə bağlı fikirlərinizi bölüşə bilərsinizmi? Sizə elə gəlmirmi ki, Türk birliyi ilə bağlı ortaq mədəniyyət məsələsi Urmi gölü, Borçalıdakı soydaşlarmızın sorunları haqqında və digər bu kimi məsələrlə bağlı yazar və ziyalı camemiz susublar? Sovet dövründə səslərini qaldıran qələm adamları nədən indi bu qədər susqun, sakit görünürlər: Bu iradı ən azından yazılan əsərlərin əksəriyyətindən və verilən müsahibələrdən, edilən çıxışlardan görmək mümkündür.

- Urmi gölü haqqında aldığım məlumatlar təəssüf ki, ürəkaçan deyil, bu gölün qurumaq təhlükəsi var. Amma Urmidən də böyük su hövzəsi olan Aral gölünün (daha doğrusu, Aral dənizin) qurumasının qarşısını kim ala bildi, hansı yazıçı, hansı alim, ziyalı hansı məqaləsiylə? Təbiətin hökmüylə baş verən hadisələrin qarşısını yazıçı sözüylə almaq mümkün olsaydı, dünyanın bütün problemləri həll olunardı. Dünyada iqlimin isinməsinin də Şimal buzlarının əriyib sahil şəhərlərinə təhlükə törətməsinin də qarşısını sözlə, yazıyla almaq mümkündürmü? Elə türk dünyasını götürsək, bizi ağrıdan problemlər azmıdır? Borçalı soydaşlarımızın problemlərindən başqa, İraqda türkman adlandırılan soydaşlarımızın problemləri daha ağırdır. Krım tatarları hələ də doğma torpaqlarının sahibi ola bilmirlər. Çində uyğurlar təqib olunurlar. Hələ Güneydəki qardaşlarımızın İrəvan bazarlarını ərzaqla təmin etmələrini demirəm. Əlbəttə, haqlısınız, bu və buna bənzər digər məsələlər haqqında yazıçılar düşünməli, yazmalıdırlar, hətta sözlərinin bir şeyi dəyişməyəcəyini bilsələr belə. Sovet vaxtıyla müqayisəyə gəlincə, qəribə bir parodoks meydana çıxır. Sovet İttifaqıyla və sovet sistemiylə artıq otuz ilə yaxındır ki vidalaşmışıq, amma hələ də beynimizdə sovet stereotipləri qalmaqdadır. Doğrudan da, Sovet dönəmində yazıçı sözünün əhəmiyyəti vardı. Ona görə ki, nüfuzlu yazıçıların sözünü partiya rəhbərləri eşidir və buna müvafiq tədbirlər görürdülər. Yazıçının xəbərdarlığını nəzərə alıb qərarlar verir, ya da yazıçının özünü tutub dama basırdılar. Hər halda bir reaksiya vardı. İndi bu qədər qəzet, jurnal, sosial şəbəkələr bolluğunda kim kimədir? Bağışlayın, əgər Siz - yazıçı, jurnalist, ziyalı heç mənim yazdıqlarımdan xəbərdar deyilsinizsə, səsimiz kimə çatacaq? Günümüzün ən dəqiq ifadəsi: "heç kim heç kimin kitabını oxumur".

- Ramiz Həsənoğlu ilə müsahibəmdə dedi ki, keçən əsrin 60-cı illərində Anarın əsərləri mənim formalaşmağımda böyük rol oynayıb. Ramiz müəllimi formalaşdıran əsərləriniz və əsərlər 2060-larda öz təsir gücündə qalacağına inamınız nə qədərdir?

- Doğrusu, inamımı ölçməmişəm, nə qədər olduğunu deyə bilmirəm. Şübhəsiz, hər bir qələm əhli kimi mənim də ümidim onadır ki, yazılarım məndən sonra da yaşayacaq, neçənci ilədək bilmirəm, amma əminəm ki Azərbaycanın həyatı məişəti, insanları, bu günü və tarixiylə, ədəbiyyatıyla, sənətiylə, siyasi keşməkeşləriylə, ölkənin problemləriylə tanış olmaq istəyənlər yazılarımdan yan keçməyəcəklər. Qeyri-təvəzökar səslənsə də, düşünürəm ki, küll hallında mənim ədəbiyyat, teatr və kino yaradıcılığım Azərbaycanı anlamaq üçün açardır. 2060-ci ilin oxucuları gələcəyə qalsın, çox istərdim ki, bu günün gəncləri, xüsusilə ədəbi gənclik və ələlxüsus məni oxumadan bəyənməyən bir para gənclər yazdıqlarımla diqqətlə tanış olsunlar. Umduqlarına nail olmadığına, iddia etdikləri şöhrətə, mükafata çatmadıqlarına görə (hamını razı salmaq mümkün də deyil) narazı ovqatla, bəd nəzərlə deyil, saf ürəklə, duru baxışla oxusunlar yazılarımı. Mənə münasibətləri dəyişməsə də, həyata, ədəbiyyata münasibətləri bəlkə də dəyişə bilər.

- Yaşadığımız planetin bəlli bir dönəmdən sonra ömrünün sona yetəcəyi ilə bağlı elmi fikirlər ortalığı gəzib dolaşır. Bu yanaşmalar yazdığınız əsərlər bağlamında yazıya, mətnə, kitaba qarşı ümidlərinizi qırmır ki? Ya sizdə narahatlıq yaratmır ki?

- Əsla yox. Çox gənc yaşlarımdan ədəbiyyata bağlanmışam, yazı-pozu həyatımın mənası olub və bir sıra müasir yazıçılardan fərqli olaraq yaradıcılıq mənimçün nəyəsə nail olmaq vasitəsi yox, ömrümün təmənnasız məqsədi, zövqü, huzuru - rahatlığıdır və təsəllisidir. Milyon illərdən sonra yer kürəsinin soyuyub məhv olacağının yasını indidən tutmaq və ona görə də yaradıcılıqdan əl üzmək ona bənzəyər ki, evlənməyəsən, ailə qurmayasan, oğul uşaq sahibi olmayasan ki, nə var, nə var, axırda hamı öləcək. O ki, qaldı bu sarıdan narahatlığa, yəni planetimiz məhv olmaqla mənim əsərlərimin də yoxa çıxmasına məndə belə bir ümid var ki, yer kürəsi tələf olandan sonra, kainatın ən uzaq bir guşəsində, milyon işıq ili məsafəsində şüurlu həyat var və oranın məxluqu Azərbaycan dilini mükəmməl bildikləri üçün başqa yazıçılarımızla bir sırada mənim də kitablarımı oxuyacaqlar. Bağışlayın, amma belə suala ayrı cür cavab tapa bilmirəm.

- Əsərlərinizdə qəribə bir Azərbaycan təəssübkeşliyi özünü göstərir, Azərbaycanın gələcək taleyini necə görürsünüz? Azərbaycan mədəniyyətinin gələcəyi ilə bağlı hansısa bir platformanız, konsepsiyanız varsa oxucularla bölüşə bilərsinizmi?

- Azərbaycan təəssübkeşliyim niyə sizə qəribə gəlir? Meksika, ya Banqladeş təəssübkeşi olmayacaqdım ki (Hər iki ölkəyə böyük hörmətim olsa da). Oxucuları mənim Azərbaycanın taleyi haqqında görüşlərim maraqlandırırsa, xahiş edirəm, "Ağ qoç, qara qoç" povestimi alıb oxusunlar. Orda bütün bu suallara cavab tapacaqlar. Azərbaycan mədəniyyətinin gələcəyi haqqında fikirlərimi isə, "Azərbaycançılıq haqqında düşüncələr" (ayrıca kitab kimi nəşr olunub), "Gecə düşüncələri", "İpək yolu" (cildlərimdə var) kimi yazılarımda ifadə etmişəm. Yazılarımın reklamına daha bir məlumatı əlavə edə bilərəm. Artıq rusca "Pravo na jizn" adıyla və İstanbulda Türkiyə türkcəsində çıxmış kitabımın indi Azərbaycan dilində nəşri hazırlanır. "Yaşamaq haqqı" adlanan bu kitabda verdiyiniz və vermədiyiniz bütün suallara cavab tapa biləcəksiniz. Suallarınıza görə təşəkkür edirəm.

XANƏMİR

525-ci qəzet.- 2019.- 7 dekabr.- S. 6; 7.