Əli İldırımoğlu yaradıcılığı yeni tədqiqat işığında

Mən hər zaman çalışmışam, standartçılıqdan qaçım, ürəyimə hansı hiss damıbsa, başımı ona yönəldim, yoxsa idrakımda acizləşirəm, nahaq o işə girişdiyimə peşmanlayıram.

Görünür, burada təbii bir həqiqət mövcuddur. Çünki hər bir kəs sevdiyini xəyalında canlandırmaqdan, dilində eşitməkdən xoşlanır. Mən bu iki sözdən başlamaq qərarını verdim: Birinci, xəyalım məni ötən əsrin 60-cı illərinə apardı, yazı-pozuya meylim yaranmışdı, məqalələr yazırdım, qəzetləri izləyirdim, jurnalistlərin yazılarını oxuyub imzalarını yaddaşıma köçürürdüm. Xatırlayıram: "Kommunist" qəzetində Əli İldırımoğlu, Əfqan Əsgərov, Tofiq Həsənov, Bariz Əsədov, Cahangir Gözəlov və başqa müqtədir qələm sahiblərinin məqalələri müntəzəm çıxırdı. Qəribə olsa da, tələbə zövqü ilə "yaxşı" və "gözəl" deyirdim, amma bu qiymətvermə kortəbii deyildi, əsası vardı. Çox sonralar həm məna, həm də estetik baxımından yanaşdım və filosof Ş.Monteskyeni oxudum, necə də sərrast demişdi: "O şey ki, faydalıdır, biz onu "yaxşı" adlandırırıq; o şey ki, faydalanmaq nöqteyi-nəzərindən deyil, sadəcə baxmaq, seyr etməklə bizdə xoş duyğular oyadır, ona "gözəl" deyirik". İkinci, həmin imzalardan bədii ədəbiyyata aşinalar, ruhunda ədəbi istedadını yaşadanlar yazıçılığını sübuta yetirdi - Əli İldırımoğlu və Əfqan Əsgərov şəxsiyyətində...

Yazıçı olmaq yalnız yazmaqla şərtlənmir, o, yalnız təfəkkürü ilə yox, bütün hisslərilə nəsnələr dünyasında özünün insanlığını təsdiq edir, "yaxşı" və "gözəl" olan şey bütün sferalarda həqiqiliyini saxlayır, "romanda dramatik olan şey səhnədə də dramatik olacaqdır, misrada da lirik qalacaqdır" (V.Hüqo).

Mən ədəbiyyat anlamında ecazkar ayamasını az qiymətdə götürürəm; "ədəbiyyat dünyanın döyünən qəlbidir" inamı da tam mənasını ödəmir: "Ədəbiyyat insan ürəyini milyon qırılmaz tellərlə birləşdirən ən yaxşı vasitədir, ədəbiyyatın məqsədi hamını birləşdirən insanlar arasında bir əlaqə, məhəbbət yaratmaqdır, ədəbiyyat gərəkdir in-sanları başa düşsün, onların qəlbini tərpədə bilsin, həyəcanlandıra bilsin" (R.Taqor). Üçüncü, yazıçı zəhmətini və istedadını dəyərə çevirən ədəbi tənqidin daşıyıcılarıdır, bu simaların əməyi də nəzərə alınmalıdır, onlar geniş araşdırmalar aparır, əsərlərin bədii üslubunu, fəlsəfi yönümünü təhlil edirlər; bu zaman ədiblər özlərinə inanırlar, yersiz irad tutan aristrax ayamalar ədəbiyyatçılardan üz döndərirlərsə, yaxşı mənada ruhi həyəcan, akselerativ ehtirasdan qaçmırlar. Bu qısa ekskursiyam məhz görkəmli (sözün şişirtmə mənasında demirəm) yazıçı, ədəbiyyatımıza yaxşı və gözəl romanlar vermiş Əli İldırımoğlu yaradıcılığını fərdi tənqidi təfəkkürü ilə araşdıran alim, publisist Loğman Rəşidzadə ilə bağlıdır. Onu tələbə ikən, sonra məzun filoloq ikən tanıdım, maraqlı publisist və resenziya səciyyəli məqalələri mətbuata qalxdı. Hər halda 22-25 yaşlı gəncin gələcəkdən xəbər verən yaradıcı uğurları idi...

Ədəbiyyatşünas-tənqidçi təfəkkürü bir-birindən ayrılmaz idrak məhsuludur, oxucu ilə müəllif arasında bir vasitəçidir, birinci şəxs təvazökardır, öz əsərinə "qonaq" kimi yanaşır ki, kənar söz-söhbət yaranmasın, ikinci şəxs əsərə "öz kəlamı" kimi yanaşır və çəkinmədən qiymətini verir, desəm ki, o, yazıçını bədii-ədəbi baxımdan kəşf edir, bu isə dünyanın kəşfi kimi bir şeydir mənim fikrimcə. Yazıçı oxucusunun niyyətini, diləyini, duyğularını, iztirablarını, sevinclərini təsvir etməsilə həmin dünyanın durumunu, insanların psixologiyasını ümumiləşdirir. Böyük yazıçı Romen Rollan əbəs deməyib ki, sənətkar həmişə öz dövrünün gözüdür, dövr onun vasitəsilə baxır, onun köməyilə özünü görür. Belə yanaşmanı artırmaq da mümkündür ona görə ki, roman keçmişlə müasirliyi birləşdirir və yazıçı münasibətini ifadə edir. Sual ortaya gələ bilər: bu sadalamalarda məqsəd haçalanmır ki? Əsla! Tənqidçi-ədəbiyyatşünas olaraq Loğman Rəşadzadə həm bütöv şəxsiyyət, həm də istedadlı qələm sahibi kimi Əli İldırımoğlunun nəsrinə son dərəcə obyektiv və analitik meyardan yanaşmış, qeyri-real: vizioner baxışdan mülahizələrə yol verməmişdir. Bəzi tənqidçilər kimi Z.Freydin "vulqarizm"indən çıxış etməmişdir. Gizlin deyil ki, bəzi tənqidçilər düz-əməlli bir hekayə (yaxud şeir) yazmağa iqtidarı (istedadı yox a!) çatmadığı halda qiymətli, lazımlı, oxunaqlı bir romanı, povesti tənqid atəşinə tutur, bununla həmin müəllifin qoltuğunda gizlənirlər. İstedadlı yazar Loğman Rəşidzadə belə bir ovqatda həmişə uzaqda dayanmışdır; xarakteri buna yol verməmişdir. Və yadıma dahi ədib Cek Londonun sözləri gəldi: "Özləri yazıçı ola bilməyən adamlar əsl yazıçılar haqqında həddindən artıq hökm verirlər". Mənim tanıdığım və istedadına inandığım L.Rəşidzadə aristrax-yersiz irad tutan ədəbiyyatşünas-tənqidçi psixologiyasında çox-çox kənarda dayanan intellekt sahibidir. Tədqiqat əsərlərinin tematikası və üslubu fər-didir, ürəyindən gəlmədir, heç vaxt onun tədqiqat predmetinə yanaşmaq tərzində pedantçılı anlamı olmamışdır, bu, aldığı tərbiyədən və mənimsədiyi mahiyyətin saflığından qidalanmışdır. Unutmayaq ki, pedantçılıqda xeyirxahlıq elementləri çox az-dır. O, ziyan gətirir. Heyifslənirəm ki, bu gün bizdə, hətta ədəbiyyata, yazıçılara (nüfuzlulara) xeyir götürmək məqsədilə qiymət verirlər, ədəbiyyatşünaslıq elmi də istisnalıq yaratmır. Təbiətən, ruhən ədəbiyyat üçün doğulanların başına belə "müsibət" gəlməyə bilmir, oxucu sarıdan rahat olan, yaradıcılığında milli-mənəvi özünüdərkin bədii ponaramına məharəti yaradan Əli İldırımoğlu necə? Unutmayaq ki, bədii ədəbiy-yatın xüsusilə, nəsrin bir nəhəng qolunda xalqın milli-mənəvi dəyərlərinin özünüdərk anlamıdır və bu problemin emosional və intellektual təsviridir. Bu mühüm missiyanı vurğuladığım kimi: ədəbiyyatşünas-tənqidçi dünyagörüşü duyur və əsaslandırır. Necə ki, Loğman Rəşidzadə "Əli İldırımoğlu yaradıcılığında milli-mənəvi "özünüdərk" monoqrafiyasında (Bakı, "Elm və təhsil" nəşriyyatı, 2017) geniş aspektdə tədqiqata cəlb etmiş, tanınmış ədibin ən başlıca spesifik, məxsusi filoloji və fəlsəfi cəhətlərindən bəhs etmişdir: Milli-mənəvi dəyərlərin xüsusiyyətləri və prinsipləri, dili və üslubu, milli ədəbiyyatımızda yeri və rolu bu "triada" ədəbiyyatşünas-alimin araşdırma predmetidir. Mən imkanımdan istifadə edib oxucu zövqünə toxunmaq istərdim, bu problem hər iki ədəbiyyat sahəsinə aiddir, bir qrup oxucu yalnız bədii janra meyllidir, mütaliəsi ya nəsrdir, ya da poeziyadır, digər qismi, çox cüzisi ədəbiyyatşünaslığı (ədəbi-tənqidi) oxuyur, bütün zövqünü "birinci"yə kökləyir, hətta zəif, sönük əsərlər üçün vaxtını "itirir", "ikinci" onun üçün ağır, çətin başa gəlir, amma "ikinci"dən alacağı zövqü sınaqdan keçirmir.

Loğman Rəşidzadənin monoqrafiyasını bir oxucu zövqü ilə oxudum və bədii ədəbiyyata olan marağımı kənara qoydum. Bu "ayırmanın" mahiyyətində, estetikasında, interspeksiyasında yaradıcılığa xas psixologiyanın yetərliyi, yazıçı əməyinə impulsiv yanaşma və diletantlıqdan uzaqlaşma! Loğman Rəşidzadə ümumiyyətlə, nasirdən (konkret danışıram) heç də az iztirab çəkmir, ob-razların taleyini ötəri yaşamır, bədii mətnin dinamikası üçün sadəlövh narahatçılıq keçirmirsə, deməli, tənqidçi-alim nasirdən fərqli olaraq iki hissi özündə formalaşdırır, məntiqlə iki ədəbi-bədii yükü zövqündə daşımalı olur! Tənqidçi-müəllif əsəri oxuyarkən prosesin iki şərtini adi oxucu kimi yox, professional ədəbiyyatçı kimi ortaya qoyur. Birincisi, Əli İldırımoğlunun nəsrinə özünəməxsus gerçəklik gözüylə baxır. İkincisi, əksinə, oxu zamanı anlayır ki, yazıçının təsvir etdiyi, göstərdiyi bilavasitə həyatın özü deyil, onun bədii inikasıdır. Və mən Əli İldırımoğlunun yaradıcılığına az-çox bələd olduğumdan cəsarətlə deyərdim ki, monoqrafiyada epiqonçuluq - təqlidçilik yoxdur, əksinə, eksiztenkçilik - duyğu və düşüncələrdən keçən yaşantı vardır, başlıcası isə Əli İldırımoğlunun nəsrindəki milli koloritə, dil şirinliyinə, dəyərlərimizə qəlbən bağlılığa, başqa sözlə estetiklik-məzmunlu idraketmə vardır.

Tənqidçi-ədəbiyyatşünas Loğman Rəşidzadənin Əli İldırımoğlunda məhz milli-mənəvi özünüdərk predmetini seçməsi onun saf təfəkkürə, zəngin bədii-estetik şüura və xalqına bağlılığına dəlalət edir. Ədəbi tənqid üçün mücərrəd məntiqi xarakterli sistemlərdən, ölçülərdən uzaq olmasını təsdiqləyir və ideoloji mütilikdən kənarda dayanır. Milli özünüdərk Əli İldırımoğlunun yaradıcılığına xas yer tutmuşsa, deməli, bu mövzu bəşəri məna daşıyır, əsərdə dünya ədəbiyyatında milli-mənəvi özünüdərkə konkret, lakin aydın yer verməsi fikrimizin təsdiqidir. Oxuyuruq! Bəşəri sferada hər bir xalqın öz zəngin tarixini, özünəməxsus ənənə və dəyərlərini yaşatması mühüm əhəmiyyət kəsb edən məsələlərdəndir. Bunun üçün başqa əxlaqi-estetik vasitələrlə yanaşı, müxtəlif ədəbi janrlardan da istifadə etmək vacibdir. Cəmiyyətə bu arzuolunan səviyyədə təqlid olunsa, qarşıya qoyulan məqsədlərə çatmaq şübhəsiz ki, çətin olmaz - proqnozu yerinə düşür. Loğman Rəşidzadənin belə bir qənaətə gəlməsi, onun dünya ədəbiyyatından xəbərdar olması: Danteni, Şekspiri, Höteni, Drayzeri, Hüqonu, Balzakı, Dostayevskini, Lev Tolstoyu, Marksı, Kamyunu, Folkneri və başqa korifeyləri oxumasını şərtləndirir. Bir faktla kifayətlənəcəyəm, bu ədəbi şəxsiyyət fransız yazıçısı Viktor Hüqodur və yazır: "Onun (Hüqonun - A.E.) bütün əsərlərindən, xüsusən, "Səfillər"də Fransa xalqının qüruru, milli mənlik şüuru, qəhərəmanlığı, mübarizəsi, əqidəsi, döyüşkən ruhu əsas bədii leytmotividir. O, yaratdığı qəhrəmanlarla sanki özü də fəxr edir, onlarda olan sifətləri elə qabardır ki, əslində fransız milli tipinin simasında bəşəri mahiyyətli insanlar ortaya qoyurdu". Belə bir yanaşmadan o qənaət alınır ki, ədəbiyyat (eləcə də incəsənət) ümumbəşəri sərvətlər yaradır. Bu məsələyə yanaşmada Loğman Rəşidzadə bədii yaradıcılığın açıq-aşkar sırf ideologiyaya bağlılığı ilə razılaşmır və təbii ki, bəşəri və ideoloji konsepsiyalar (cəhətlər) həmişə üst-üstə düşmür, zidd dururlar. Məsələnin mahiyyətində hansı ideologiya dayanır: mücərrəd ideologiyaya önəm verilirsə bəşəri məna daşımaqda aciz olacaqdır, mənəvi sərvətlərin yaradılması sual altına keçəcəkdir. L.Rəşidzadə məntiqlə Əli İldırımoğlunun nəsr yaradıcılığında mütərəqqi qüvvələrin ideoloji konsepsiyalarının bədii həllinə ekskurs edib öz müəllif ideyasını əsaslandırmışdır. Məhz Loğman Rəşidzadənin Azərbaycan ədəbiyyatında milli-mənəvi özünüdərkin mahiyyətinə dünya nəsri kontekstində yanaşması onun ədəbi dünya görüşünə yiyələndiyinin bariz nümunəsidir. O, bu sırada klassiklərimizdən başlayaraq söz ustalarına üzünü tutur. M.Hüseyn, S.Rəhimov, Mir Cəlal Paşayev, M.İbrahimov, İ.Əfəndiyev, İ.Muğanna (Hüseynov), İ.Şıxlı, Sabir Əhmədov, F.Kərimzadə, Cəmil Əlibəyov Əli və İldırımoğlunu görür. O, Əli İldırımoğlunun "Közərən sətirlər" xatirə romanına ekskurs edərək yazır ki, bu xatirələr əslində, Əli müəllimin seçib sonaladığı Həyat faktları, İnsan taleləridir. İnsan həyatında və ömürlülüyündə xatirələr çox olur, istənilən qədər. Amma onların hər biri ictimai yük daşıyırmı, insan taleyini önə çəkə bilən bədii fakta çevrilə bilirmi? Təbii ki, yox. Əli İldırımoğlu məhz mənəviyyatı və əxlaqı özündə yaşadan dərin sosial məzmunlu hadisələri - xatirələri qələmə alır. O xatirlər ki insanın birbaşa milli-mənəvi özünüdərkinə xidmət edir.

(Ardı var)

Allahverdi EMİNOV

Pedaqogika üzrə fəlsəfə elmləri doktoru, dosent

525-ci qəzet.- 2019.-18 dekabr.- S.22.