Əli İldırımoğlu
yaradıcılığı yeni tədqiqat
işığında
(Əvvəli ötən
sayımızda)
"Daş yağan gün"dən danışan tənqidçi
insan taleyi fonunda hadisələrin inkişaf dinamikasını
da unutmur.
Əsərin mətnindən çıxış etməklə:
yazıçı insan xarakterini, fenomenal
varlığını, habelə əxlaqi kodlarının
açılmasını səciyyəvi saymışdır.
Mühüm odur ki, Əli İldırımoğlu
yaradıcılığında erməni
daşnaklarının, şovinist xislətlərin iç
üzünü açmış yeganə
yazıçılarımızdan sayılır. Təsəvvürə gətirənləri ədib
öz gözləri ilə görmüşdür və
"Daş yağan gün" romanında təsvirini
tapmışdır. Əsərdə
qaniçən ermənilərdən, tayqulaq Andranik Ozanyan,
Nijdeh, Hamazos, Dro kimi "qatillərin xəyali
ob-razlarının yaratdığı bədii mənzərə
problemi köklərinə qədər oxucuya"
çatdırılır. Əli
İldırımoğlu o qanlı illərin canlı
şahidi idi və yerli azərbaycanlılara tuşlanan vəhşətlərin
əzabını yaşamışdır və Loğman Rəşidzadənin
bir qeydi yerinə düşür: "Erməni xislətinə
yaxından bələd olan və onu sonadək ifşa etməyi
bacaran, erməni hiyləsinə uymamağı
"bütün əyaniliyi ilə təbliğ edən
yazıçı" kimi bugünün oxucularında
anlamı reallığa yönəldir və əlavə edir:
"Humanist yazıçının kredosu budur: erməni olsa
belə, insandan sonadək imtina etmək olmaz". "Daş yağan gün" əsərində
ermənizmin ifşası leytmotivdir. Mən
bu məsələnin üzərindən sükutla keçərdim.
Lakin adi dünyagörüşlü sa-dəlövh insanlardan
fərqli olaraq söz adamı (yazıçı, şair,
dramaturq, jurnalist) ümumibəşəri simalı
(timsallı) insandır, o, lap dost olmayan
dövlətə ayaq basar, yerli xalqın düşmənlə
apardığı müharibədə iştirak edər və
ədalətlə yazar, çünki onun sənəti,
peşəsi və ürəyi, beyni belə bir koda birləşdirilmişdir!
Uzağa getməyək: Lev Tolstoyun "Hərb və
sülh", E.Hemenquyenin "Əcəl zəngləri",
Əbülhəsənin "Müharibə" (ilk adı ilə)
romanlarını xatırlamaq kifayətdir. Tolstoyun
Andrey Balkonskisi fransızların əlinə keçir
ölüm ayağında. Napoleon
döyüş yerlərini gəzərkən
yaraşıqlı rus generalın ölümcül
yaralandığını görüb, ona tibbi yardım
olunmasına göstəriş verir. Bu,
yazıçı psixologiyasının bir atributu deyilmi?
"Əcəl zəngləri"ndə ispan
xalqının öz azadlıqları uğrunda
apardıqları mübarizə deyilmi? Əsərin
qəhrəmanı Robert Cordan bu yolda həlak olur, halbuki Ernest
Hemunquey amerikanlıdır. Əli
İldırımoğlu humanizminə belə bir rakursdan
yanaşmaq ədalətli olardı! Onun (Əli
İldırımoğlunun - A.E.) milli-mənəvi
özünüdərk konsepsiyası da bu bəşəri
ideyalarla qovuşuqdur. Loğman Rəşidzadə
yazır: "Yazıçı öz estetik məqsədi
üçün, hətta ermənidə belə (təbii ki,
daha sadə məkrsiz millətçilik ideyaları ilə zəhərlənməmiş),
işıqlı cəhətlər axtarır. Bu,
Əli İldırımoğlunun bir yazıçı kimi bəlkə
də ən böyük uğurlarından biridir. Yazıçı bütün vasitələrlə
sonadək öz idealını qabardır, humanizmin və
insanpərvərliyin tərəfində dayanır". - Loğman Rəşidzadə bu fikrini davam
etdirmişdir.
Oxucu monoqrafiyada maraqlı bir nüansla da
qarşılaşır ki, bunu ədəbiyyatşünasın
uğuru hesab edərdim, əlbəttə, obyektivlik
prizmasından.
Yaradıcılığından yazan, dərin təhlilinə
varan, nəsrindəki mənəvi və milli idrakdan bəhs
edən Loğman Rəşidzadə Əli
İldırımoğlunun "obrazı"nı (dırnaq
mənə məxsusdur) yaratmışdır, - desəm
yanılmaram. Bu incə missiyanı pafosla, bəlağətlə,
təqlidçiliklə yox, özünəxas yanaşma və
nəticəçıxarma üsulu ilə yerinə
yetirmişdir. Belə bir yolu hər bir tənqidçi
seçmir: bunun bir səbəbi onun cəsarətsizliyi, digər
amili sübuta yetirə bilməmək qismətidir. Lakin
Loğman bəy bunu bacara bilmişdir!
Əli İldırımoğlunun
yaradıcılığında ailə əxlaqı xüsusi
yer tutur, təbii ki, bu fövqəl yanaşma məhəbbəti
şərtləndirən faktordur. Ailə əxlaqını həmişə
yazıçı öz şəxsi həyatında
üstün tutmuş ki, əsərlərində dərin iz
buraxmışdır: "Zorən jurnalist", "Aqibət"
romanlarında bu hissin təsvirini görürük. Hər iki
anlayışa yazıçı lokal
yanaşmamışdır: "Ailə uğrunda mübarizə
onun üçün cəmiyyət uğrunda mübarizədir"
- fikrinə gəlməsində Loğman Rəşidzadə
tamamilə haqlıdır. Təsadüfi fakt kimi yox, bir həqiqət
qədərində deyərdim ki: bu, mənim şəxsi qənaətimdir
- Əli İldırımoğlu yetərincə və
sağlam yaşamaz, aydın düşüncəsindən
uzaqlaşmaz, ləyaqətli övladlar yetişdirməzdi və
o, zəngin yaradıcılıq yolu keçməzdi. Heç bir hissiyyata qapılmadan vurğulayıram.
Yaratdığı Məşədi Paşa, Gövhər,
İldırım kimi həyatdan aldığı surətləri
bu gün də gənclərə örnəkdir, onların fərdi
cizgiləri, müdrikliyi, məhəbbət timsallı
xarakterləri ədəbiyyatımızın nailiyyətidir,
yazıçının dərin və geniş müşahidəsinin
canlı nümunəsidir.
Məhəbbəti
sağlam ailə başçılarını birləşdirən
bir qüvvə, enerji hesab edir yazıçı; bunu
Loğman bəy duyur, qürurlanır: axı tənqidçi
yazar barəsində qələmə aldığı
yazıçını (şairi) özününküləşdirməsə
inandıra bilməz, süni alınar. Belə
bir görümdən L.Rəşidzadə yazır ki, Əli
İldırımoğlu Məşədi Paşa ilə
Gövhər məhəbbətini ruhani eşq səviyyəsinə
qaldırır. Daha doğrusu,
qaldırmır - bu ruhani eşqi məhəbbət və
ehtiramla təsvir etməklə sevginin əsl mahiyyətini
özəyini təqdim edir, eşqin, insanların bir-bi-rinə
olan ülvi məhəbbətin əsl dəyərini əsrlərdən
bəri süzülüb gələn cismani deyil, ruhani
olduğu fikrini bir daha təsdiqləyir. Və öz
konsepsiyasını sadə, lakin inandırıcı ampulada
göstərir: - Əli İldırımoğlunun əsərlərindəki
məhəbbət modeli həm də onun qadına münasibətini
şərtləndirir.
Loğman
Rəşidzadə Əli İldırımoğlu haqqında
araşdırmasında milli-mənlik şüurunun bədii
inikasında ən mühüm, bəlkə də bariz nəzərə
çarpmayan (oxucu tiplərini xatırlatmışdım)
nüansları - xüsusiyyətləri təmkinlə, estetik
dünyagörüşü ilə yazıçı xarakterinə
və yaradıcılığına bələdliklə
mülahizələrində ifrata varmamışdır, bir
növ gəldiyi nəticənin tezisini
aşağıdakı şəkildə formula etmişdir:
"Əli İldırımoğlu
yaradıcılığında milli-mənəvi
özünüdərkin xüsusiyyətləri barədə
mülahizələr yürüdəndə, heç
şübhəsiz, bu cəhətləri özündə
ehtiva edən bədii-estetik atributlardan insan haqları,
azadlıq, humanizmlə yanaşı, sosial ədalət
prinsipi, onun uğrunda mübarizə, yaradıcı
şüurun cəmiyətə mərdlik, dönməzlik, həqiqət,
bütövlük, müqəddəslik aşılayan, təlqin
edən təzahürünü də
unutmamalıyıq..."
Əli İldırımoğlunun nəsrindəki
polifoniklik (musiqi termini biçimində yox) prinsipləri - tədqiqatın
nümunəsində - Loğman Rəşidzadə
yığcamlığa üstünlük vermişsə,
analitikliyi nəzərdən qaçırmamışdır. Bu problemin görünən
tərəfini: sosial-siyasi hadisələrinə ədibin nəsr
yaradıcılığına təsiri kontekstində
götürmüşdür. Ona görə ki,
özünüdərkin formalaşmasında insanın azad
düşüncə tərzi, mənəvi yetkinliyi,
yaşadığı ölkənin müstəqilliyi
çox mühüm yer tutur. İnsanın
mənəvi və iqtisadi tələbatının təmin
edilməsi və yaradıcı qabiliyyətinin inkişafı
mövcud şəraitlə sıx bağlıdır - bu
tezi-si əsas götürən ədəbiyyatşünas
kredosuna əməl etmişdir. Maraqlı bir ədəbiyyatşünas
- tədqiqatçı tərəfindən irəli
sürülür: Milli-mənəvi özünüdərk
anlamında, hansı ki, xalis bədii ədəbiyyatda
reallışır - bu məsələyə "prinsip"
nöqteyi-nəzərdən yanaşmaq nə dərəcədə
məqbuldur? Ədəbiyyatda "prinsip" məsələsi
təkidlə irəli sürülürsə, mənə tənqidçinin
pedantçılıq psixologiyası kimi görünmür:
bu, ədəbiyyatdır; insan taleyinin həqiqətlərinə
və sərgüzəştlərinə nüfuz edən bir
fenomendir; bu, ədəbiyyatdır insanı arxasınca aparan
emosional güvənc yeridir, bu, oxucusunun intellektual
zövqünə şərik çıxan bir obrazlı təfəkkür
aktıdır. L.Rəşidzadə bu amilləri
ənənəvi standart sferasından çıxarır və
müxtəlif zövqlü, titullu,
dünyagörüşlü yazarların öhdəsinə
calayır. Maraqlı deyilmi? Məsələn,
şair və ictimai xadim Tahir Rzayev, Xalq şairi Ramiz
Rövşən, mərhum yazıçı Cəlal Bərgüşad,
alimlərdən Esmira Fuad, İlham Rəhimli, jurnalist Fariz
Çobanoğlu və Ziyəddin Sultanov, yazıçı
Yaşar Əliyev və Kamilə Nemət, akademik İsa Həbibbəyli
və başqalarının fikirləri
yaradıcılığa məxsus prinsipləri özündə
ehtiva edir. Ümumiyyətlə, Əli
İldırımoğlu yaradıcılığına olan nəzəri
informasiya (məlumat mənasında deməzdim) L.Rəşidzadənin
ədəbi-nəzəri mülahizəsinin təsdiqidir və
yazır: "Əli İldırımoğlu realizminin (təkcə
realizm - A.E.) başlıca prinsipi xalqa, torpağa, Vətənə
bağlılıq, düşmənə qarşı
barışmaz vətəndaşlıq mövqeyi və ən
ümdəsi isə erməni əsirliyində inləyən
torpaqlarımız, yaxud yerlərimiz uğrunda sonadək
mübarizə aparmasıdır" - bax, budur ədəbi
janrların kollajı.
Bəzi nümunələri nəzərə
çatdırmaq yerinə düşərdi. T.Rzayev:
"Yazıçı Əli İldırımoğlunun
"Daş yağan gün" romanını oxuyanda bir daha
Azərbaycan yazıçısının yüksək mənəvi
keyfiyyətlərinin şahidi oldum". Esmira Fuad: "Əli
İldırımoğlu yaratdığı əsərlərdə
Azərbaycan xalqının həyatının, milli
psixologiyasının, yaşam tərzinin, əsrlərdən
bəri keçirdiyi sarsıntını və həyəcanları,
qəlbi ağrıdan dərd və əməllərin,
prob-lemlərin tərcümanı kimi çıxış
edir!" Ziyəddin Sultanov: "Əli
İldırımoğlunun "Mənim rəncbər
atam" romanı ibrətamizdir, tərbiyəvi əhəmiyyət
daşıyır. Müəllif sanki haray çəkir,
İldırım kişinin qoyub getdiyi adət və ənənələri
bir an da olsun unutmağa, onlardan
uzaqlaşmağa mənəvi haqqımız yoxdur".
Hüquqşünas-alim Yusif İldırımzadə bir
essesində ("Yaratmaq ölümü öldür-mək
deməkdir") yazır: "Əli
İldırımoğlunun yaradıcılığı, bəlkə
onun şəxsiyyətinə çatmaq üçün yol
gedir. Əli İldırımoğlu
yaradıcılığının,
yazıçılığının günahı deyil ki,
Əli İldırımoğlu şəxsiyyətinin
ucalığı ondan da üstündür. Əslində, burada "günah" Əli
İldırımoğlu şəxsiyyətinin gündəlik
məişətimizdən, yaşam tərzimizdən, real həyatımızın
cılız ölçülərindən, hətta bədii
fantaziyanın hüdudlarından çox-çox ucada
dayanma-sında axtarmaq lazımdır". Obrazlı
təhkiyənin övladın dilindən səslənən səsini
bədii qiymətin bir təzahürü kimi qəbul etdim.
Əli İldırımoğlunun yaradıcılıq
prinsipləri şübhəsiz, milli-mənəvi
özünüdərk kriteriyasında tamamilə öz yerini
və qiymətini tapır.
(Ardı var)
Allahverdi EMİNOV
Pedaqogika üzrə fəlsəfə
elmləri doktoru, dosent
525-ci qəzet.- 2019.- 21 dekabr.- S.23.