Əli İldırımoğlu
yaradıcılığı yeni tədqiqat
işığında
(Əvvəli ötən sayımızda)
Dil daima canlıdır - diridir, yaşayır. Bu milli
xəzinədən yararlanmaq
və yaşatmaq xalqın müqəddəs
borcudur. Dil insanlara
və yalnız insan cəmiyyətinə xidmət göstərmişdir.
Min illər keçmiş,
əsrlərdən əsrlərə
inkişaf etmiş və formalaşmışdır.
Belə ki, Azərbaycan dili başqa türk dillərindən fərqli olaraq fonetik xüsusiyyətlərini
III-VII əsrlərdə kamilləşdirmişdir,
bu əsrlər alban dilinin mövcudluğu
dövrüdür. Musa
Kalankatlının yazdığına
görə, alban dilində yazılı ədəbiyyat qalmamışdır,
səbəbkarı isə
alban kilsəsinə yiyələnmiş erməni
kilsə başçısı
sandıqlara doldurub Tərtər çaya atmışdır. Mən
bu tarixi faktı onun üçün xatırlatmağı
lazım bildim ki, dövrlər fırlandı, zamanın gərdişi təzələndi
və Azərbaycan dili öz kökünü
qorudu, onun çalarları, lüğət
tərkibi daha da zənginləşdi, ədəbi dili inkişafa doğru irəlilədi, necə ki, çağdaş dil dolğunluğu və bütövlüyündə
qondarma erməni dili bizim dilimizə
yalnız həsəd
apara bilir. Şübhəsiz, dili yaşadan,
zənginləşdirən və nəsildən-nəslə
ötürən şifahi
və yazılı ədəbiyyatdır, konkret
desək, nəsr və poeziyadır. Xalqdan aldığı dili xalqına bədii sözün vasitəsilə
əbədiləşdirməkdir. Bu
proses elə də sadə yolla getmir, söz
sənətkarlarının qələmində öz üslubunu yaradır. Nəsrdə isə bu iki baxımdan
maraq doğurur: fərdi üslub (deyim tərzi) və ümumi üslub. Birincisi, yazıçının xalq danışıq dilinə, onun haradasa ölmüş sözlərinə, ifadə
və təsvir vasitələrin, daha doğrusu, söz yaradıcılığına yiyələnməsidir.
İkincisi, savadlığına,
intellektuallığına, lap dilçi olmağına ədəbi dil təsirindən çıxmamasıdır.
Nəsrin - fövqəlliyi oxucu fikrinə və ürəyinə yol tapması məhz yazıçı
dilidir, inkarolunmaz həqiqətdir. Dünya ədəbiyyatında
Balzakın, Tolstoyun, Kuprinin, Drayzerin, Aytmatovun, Heminqueyin, Qorkinin dili və
üslubu necə də poetikdir. Mən bu siyahıya məmnunluqla Mixail Şoloxovu da daxil edərdim. Azərbaycan ədəbiyyatında (nəsrdə)
S.Rəhimovun, İ.Əfəndiyevin,
İ.Şıxlının, Ənvər Məmmədxanlının,
Əyyub Abbasovun və başqalarının
nəsr dilini fərqləndirərdim. Eləcə də
Əli İldırımoğlunun
roman dili və üslub orijinallığını.
Tədqiqatçı və bədii
söz təfəkkürünə
malik Loğman Rəşidzadənin Əli
İldırımoğlu nəsrinin
milli-mənəvi özünüdərk
zəminində dili və üslubunu fərdi araşdırıcılıq
səriştəsilə oxuculara
çatdırması monoqrafiyada
geniş vüsət almışdır. Əlbəttə,
bu mürəkkəb mövzuya girişən tədqiqatçının özü
iki cəhəti (xüsusiyyəti) özündə
ehtiva etməlidir: birincisi, bədii sözə, koloritli dilə və yazıçı üslubunun
bədii-fəlsəfi düşüncənin
dərkinə, başqa
sözlə, dil təfəkkürünə! Tədqiqatdan onu hasil edirsən
ki, Əli İldırımoğlu nəsr
əsərlərində oxucularına
təqdim etdiyi hadisələrə sənət
meyarı ilə, zərgər dəqiqliyi ilə və bədii prinsip ölçüləri ilə
yanaşmışdır, bununla
o, dilimizin yayım hüdudlarını əyaniləşdirmişdir.
L.Rəşidzadə yalnız
öz müşahidələrinə
deyil, ədibdən yazan tədqiqatçıların
fikirlərinə istinadən
də qənaətini
ifadə edir: "Poetik fakt Əli
İldırımoğlu yaradıcılığının
ən işıqlı
cəhətlərindəndir. Ə.İldırımoğlu yaradıcılığına müraciət edən mütəxəssislərin dəfələrlə
qeyd etdiyi kimi, bu dil
sadə olduğu qədər mürəkkəb,
obrazlı və məntiqlidir. Hər ifadəsi,
hər sözü, hər cümləsi obrazlı düşüncə
tərzinin məhsulu olan yazıçının
dili sanki xalq ensklopediyasıdır.
Əli müəllim çoxlarının
unutduğu, yaddan çıxartdığı ifadələri,
kəlmələri yenidən
həyata qaytarır, onları yaddaşımızın
canlı atributuna çevirir" - yazır.
Əli İldırımoğlunun dili
və bədii üslubu haqqında tanınmış alim Qurban Bayramovun fikri maraqlıdır:
"Əli İldırımoğlunun
yazıçı təfəkküründə
də xalq yaradıcılığında olan aforizmlə düşünmə qabiliyyəti,
nəsrində aydın,
səlis, mənalı
təhkiyə üslubu
var. "Aqibət"də bədii mətnin səthiliyi yoxdur, sadəliyi, anlaşıqlığı,
estetik təsirliyi var.
Əsərin sujetinə,
kompozisiyasına daxil olan hər bir
hadisənin bədii-estetik,
məna - mahiyyət kodu vardır. Ümumiyyətlə, canlı-cansız təbiət detallarını
əsərdə hadisələrin
iştirakçısına çevirmək üsulu, onları simvollaşdırma
yolu ilə şaxələndirmək modern romançılığın poetikasının
əsas xüsusiyyətlərindəndir".
Məncə, Q.Bayramovun bu
aspektdə yanaşmasının
özünün tənqidçi
üslubu kimi qiymətləndirərdim. Bu kontekstdə fikrim odur ki, ədəbiyyatşünas
- tənqidçi şəxslər
gücü çatan
işdən yapışmalıdır,
özünü zora salmamalıdır!
Loğman
Rəşidzadə yanaşmasında
bir orijinal tutacaq da diqqətdən
yayınma-mışdır: nəsrdə bədii zaman və bədii
məkan. Düzü, xeyli aparılmış
tədqiqatları fikrimdən
keçirdim, lakin bu tədqiqat formuləsinə təsadüf
etmədim. Tənqidçi
Əli İldırımoğlunda
bu məsələdə
"çoxspektrik və
ekskluzivlik"in özünə
yer almasına
professional baxışdan qiymət
vermişdir: "Onun əsərlərində zaman
təkcə məkan və hərəkət anlayışları ilə
bərabərləşmir, həm də idrakın ən mühüm stadiyaları ilə reallaşır. Digər tərəfdən, zaman bu əsərlərdə insanın gerçəklik
haqqındakı ən
əsas təsəvvürləri
ilə yanaşı, varlığın, həyatın
mənası, insan fəaliyyətinin həm idrakı, həm də rasional cəhətdən araşdırılması
üçün kifayət
qədər material verir"
- tezisi nəzəri mühakimənin dəqiqliyi
ilə üst-üstə
düşür.
Əli İldırımoğlunun
nəsr dilində simvollar (rəmzlər), assosasiyalar, habelə dilin leksik, linqvistik
tərkibləri janrın
tələblərini daha
da zənginləşdirir,
bütövləşdirir. Xalqın yaddaşından
axıb gələn, zaman-zaman durulan, büllurlaşan dil xəzinəsi ədibin məxsusi bədii üsluba malikliyinin nümunəsidir. Bu fərdi
baxışımdan deyərdim
ki, vətən dilçilərimiz standartçılıqdan,
yersiz ənənəçilikdən,
tanışçılıq azarından qurtula bilməmişlər, indiyə
qədər zəngin
dil dəyərlərini
nəsrində yaşadan
ədibimizə müraciət
etməmişlər, fikrimcə,
bu bəlanın başlıca səbəbi
bir sıra dilçi alimlərin mövzu seçimində mütaliyə yoxsulluğudur;
gərək oxuyasan ki yazıçının
qədrini biləsən.
Halbuki ədəbiyyatşünaslar bu
xəzinəni duymuşlar,
dəfələrlə müraciət
etmişlər. Akademik Nizami
Cəfərovun aşağıdakı
fikrinə tamamilə şərikəm. Yazır
ki: "Əli İldırımoğlunun - "Köhnə kişi"nin dili - üslubu, ümumən yaradıcılığı bir
də ona görə əlamətdardır
ki, Azərbaycan xalqının yaratdığı
ən möhtəşəm
epos-dastanları: "Dədə
Qorqud"u, "Koroğlu"nu,
"Qaçaq Nəbi"ni
yada salır. Və heç bir şübhə yeri qalmır ki, vaxtilə həmin epos - dastanların müəllifi
olmuş milli yaradıcı ruh bu gün də
tarixdə olduğu qədər canlıdır".
Yazıçı Əli İldırımoğlunun
yaradıcılıq palitrasına
ekskursiya bir daha göstərir ki, ədib yalnız
öz yaradıcılıq
laboratoriyası ilə
məhdudlaşmır bu
gün də. Onun nəsri
çağdaş Azərbaycan
ədəbiyyatına təsiri
yetərincədir, milli-mənəvi
özünüdərk rəmzi
deyil, realdır, onun şüaları qatı buz örtüyünü
əritmək gücündədir,
bütövlükdə cəmiyyətin
inkişafına nüfuz
edir, öz yerini tutur. Və milli ədəbiyyatımızın
inkişafında yerini
qoruyur, bu, təbii ki, yazıçı xoşbəxtliyidir.
Adətən, tənqidçi-ədəbiyyatşünas
sözünü deyir,
bəzən özü
"sıxışdırma"ya məruz qalır, görünür, belə səbəblərdəndir,
arxa plana keçir, bəzən elə bir
cümlə ilə əməyi qiymətləndirilir. Necə
deyərlər, "mukafatı"nı alır. Bunu mən ədalətsizlik hesab
etməkdə güman ki,
yanılmaram. Tənqidçi təkcə təfəkkürü
ilə yox, içində qoruduğu
hisslərini belə xərcləyib söz
adamını oxuculara təqdim edir, kütləviləşdirir. Söhbət,
əlbəttə, sifarişlə deyil, səmimiyyətlə,
zəruriyyətlə, daxili ehtiyacla qələmə alınan tənqiddən
gedir. Tənqidçi eyni
zamanda, bədii mədəniyyətin
daşıyıcısı və təbliğatçısıdır,
bir əsərin janrından asılı olmayaraq sosial şüurun qeyri-bədii sahələrinə
də toxunur, qarşılıqlı
münasibətlərə yol
açır. Sosial və insan
varlığının mühüm
problemlərinə bədii əsərlərin kontekstində
qiymət verir. Ona
görə də bədii yaradıcılıq tarixən ədəbi
tənqidin obyekti olmuş,
inkişafının müxtəlif mərhələlərində,
istiqamətlərində öz sözünü demişdir.
Müxtəlif meyarlarla
yanaşmasını da inkar
etməmişdir. Ədəbiyyata qneseolo-ji
planda üz tutmuş, idrakın (biliyin)
predmeti, oxucu zövqünün müəyyən pilləsi
kimi yanaşmışdır. Mən bu ekskursiyama
istedadlı və zəhmətsevər, inadkar
və təmkinli, sözə və fikrə hörmətlə
bəsləyən Loğman Rəşidzadənin
"Əli İldırımoğlu
yaradıcılığında milli-mənəvi
özünüdərk" adlı fundamental
tədqiqat əsərini oxuyub nöqtəsini
qoyandan sonra gəldim.
"İtirdiyim" vaxta
da mən baş əydim.
Son dərəcə aydın, labirintdən
uzaq, tənqidi macəraçılığıdan
kənar bir monoqrafiyanı mənimsəyə
bildim. Qəribə bir
mənzərə də qarşıma çıxdı:
payızın bir səhərli
günündə (06.11.2019), hansı ki, doqquzuncu mərtəbədən laylı pəncərəm
zeytun bağına açılır. Sübh
çağının boz çiskinliyi,
dan yerinin sac kimi
qızartısı, zeytun
ağaclarının bir-birinə sıxlaşmış
yarpaqlarından gün
işartısının sızması. Bu
hərarət mənə çatırdı, təbiətin
gözəlliyi duyğularımda toxdayırdı. Mən əsəri
idrak etmək gücündəymişəm...
Allahverdi Eminov
525-ci qəzet.- 2019.- 25 dekabr.- S.17.