Nəvai yaradıcılığında Nəsimi
obrazı
VƏ
YA ÖZBƏK ƏDƏBİYYATI
SƏHİFƏLƏRİNDƏ NƏSİMİ
İZLƏRİ
İmadəddin Nəsimi, Lütfi, Səkkaki, Ətayi,
Müqimi və türk dilində yazan digər klassik sənətkarların
yaradıcılığından bəhrələnməsi
Əlişir Nəvai üçün böyük məktəb
olub.
Təkcə öz xalqının deyil, həm də
bütün Orta və Yaxın Şərq xalqlarının
şairi olmuş Nəsimi şeirlərinin əlyazma nüsxələri
də hələ sağlığında ikən Türkiyədə,
İraqda, Suriyada, Hələbdə geniş yayılıb. Tədqiqatçı alim
Qulamhüseyn Beqdelinin qeydlərindən məlum olur ki, "Səmərqənd
Əlyazmalar fondunda Xaqani, Nizami, Nəsimi, ələxüsus
20-dən artıq Füzuli divanının qədim əlyazmaları
ilə tanış olub, onların bəzilərinin şifrələri,
bəzilərinin isə fotosurəti alınaraq Azərbaycana gətirilib.
Aşqabad əlyazmaları fondunda böyük Azərbaycan
şairi Nəsimi "Divan"ının Aşqabad
variantı əldə edilərək, bu qiymətli əsərin
fotosurəti və Nəsimi barədə Daşkənddə
aşkarlanan iki poemanın fotosurəti respublikamıza də gətirilib".
Bu və digər bu kimi bir çox qeyd və
faktlar sübutdur ki, Nəsimi irsi bütün Türküstan
boyunca yayılıbmış.
Klassik Azərbaycan şairi, mütəfəkkiri Nəsimi
(Seyid Əli. 1369, Şamaxı - 1417, Hələb)
yaşadığı dövrün elmlərini, dinlərin
tarixini, məntiq, riyaziyyat və astronomiyanı dərin
öyrənmişdir. İlk şeirlərini
"Hüseyni" təxəllüsü ilə yazan Nəsimi
sonralar hürufi təşkilatları ilə əlaqə
saxlamış və hürufiliyin banisi Fəzlullah Nəiminin
görüşlərini, onun mənsub olduğu təriqətin
fikirlərini qəbul edərək poetik dünyasını
yaratmışdı. Onun poeziyasında insan gözəlliyinin
bədii ifadəsi ali və fəlsəfi
duyğulara söykənir. Hələ
sağlığındakən şeirləri əldən-ələ
gəzən şair böyük şöhrət
qazanmışdı. Eyni zamanda, bu
şöhrət onu əsrlərin unuda bilmədiyi
ölüm hökmünə - Misir sultanının əmri və
ruhanilərin fitvası ilə diri-diri dərisinin soyularaq
öldürülməsinə gətirib
çıxarmışdı.
Nəsimi şəxsiyyəti və
yaradıcılığı haqqında Əlişir Nəvainin
iki əsərində - "Nəsaim ül-məhəbbət"
və "Haləti-Məhəmməd Pəhləvan" əsərlərində
- qısa da olsa, maraqlı qeydlərlə
rastlaşırıq. Ə.Nəvai "Nəsaim ül-məhəbbət"
(1495-1496) təzkirəsində bəhs etdiyi 770 şəxsiyyətdən
biri də Seyid İmadəddin Nəsimidir. Şərqin
böyük mistiklərindən olan Bahaəddin Nəqşibəndinin
üveysi (tanımadan, uzaqdan-uzağa bir dəyərli şəxsə
heyran olan, ona dərin rəğbət bəsləyən kimsə)
Əbdürrəhman Cami sufiliyin ensiklopediyası sayılan
"Nəfahət ül-üns", yəni "Müqəddəs
yerlərdən əsən dostluq Nəsimi" (1476-1478) əsərini
özündən əvvəl yaşamış sufilərin, həməsri
olan sufi şair və alimlərin həyatına
həsr etmişdi. Kitabda 618 tanınmış
sufi-şair, alim və şeyxlərin tərcümeyi-hallarından
bəhs edilib. Əsərin giriş hissəsində
özünün də vurğuladığı kimi, Ə.Caminin
sağlığındakən bu əsəri çağatay
türkcəsinə çevirmək istəyi ustad-şagird
arasında razılıq sözü olmuşdu. Ömür vəfa etmədiyindən Ə.Cami bu
işin nəticəsini görə bilmədi. Ə.Nəvai
ustadının bu əsərini çağatay türkcəsinə
çevirərkən mətnlər üzərində yenidən
işləyərək onları xeyli
dolğunlaşdırır və 152 məşhur sufi şair haqqında əlavələr də
edir. "Nəsaim ül-məhəbbət"
əsəri orta əsr elmi-ədəbi yazı ənənələrinə
uyğun olaraq "Bismillahir-rəhmanir-rəhim"lə
başlayır. Daha sonra əsərin Girişində
müəllif təvazökarlıqla yazır: "Həzrət
ustadım, səyyadım, hüccətim, məhdumum və
Şeyxülislamım Mövlana, millət və din nurum
Ə.Caminin (Allahın rəhməti, mərifəti, salamı
və rizası ona olsun) "Nəfahət ül-üns"
kitabının tam tərtibinə nail oldum. Allah-təalanın
köməyi ilə bu müqəddəs işi başa vurdum.
Həzrət Şeyx Fəridəddin
Əttarın "Təzkirət ül-övliya" əsərində
bəhs edilən bəzi məşhur
şeyxülislamların, yüksək elmli hind
övliyaların və bir çox başqa isimləri bu əsərə
əlavə etdim".
Ə.Nəvainin bu səmimiyyətinin etik dərinliyinə
varmayan fransız şərqşünası E.Blochet bu əsərdən
bəhs edərkən, onu böyük şair və ustad deyil,
yalnız təqlid edən və sənət himayədarı
hesab etmişdir. Bu isə, təbii ki, fransız şərqşünasın
Nəvaini oxumadığından, yaxud anlamadığından
irəli gəlir. Onun bir çox məsnəvilərinin
Nizami, Əttar, Xosrov, Cami kimi böyük şairlərin əsərlərinə
nəzirə olaraq yazıldığını görən
E.Blochet bunların sadə bir tərcümə və təqlid
olduğunu güman etməklə, məsələni heç
araşdırmadığını və kor-koranə qərar
qəbul etdiyini izah etmiş olur (F.M.Köprülü). Ə.Nəvai "Nəsaim ül-məhəbbət"
təzkirəsində haqqında bəhs edilən XVI əsrin
klassik şairi - həm ədəbi şəxsiyyəti, həm
də acı taleyi ilə səs-soraq salmış İmadəddin
Nəsimini "732. Sayyid Nasimiy" deyə
təqdim edir. Əsərdəki həmin təqdimatı
dilimizə çevirərək olduğu kimi veririk: "732.
Seyid Nəsimi (q. r.) İraq və Rum tərəflərdəndir.
Rum və türkmən dilində şeir
söyləyibdir və nəzmində həqiqət və
ürfan həddən çoxdur. Bu yerlərdəki
şeir əhlinin onun dərəcəsində şeir söyləyəni
yoxdur. Həmin təqlid əhli (yəni
onun ətrafındakılar) onun məzhəbində nöqsan
tapıb mühakimə edərək şəhid etdilər.
Deyilənə görə, dərisinin
soyulmasına hökm veriblər. O halətdə bu
şeirini deyibdir. Nəzm:
Qibladur
yuzung nigoro qoshlaring mehroblar,
Surating mushaf vale xolu xating eroblar.
Və bu şeirinin təxəllüsü belə sətirlərlə
tamamlanıb.
Nəzm:
Ey,
Nasimiy, chun muyassar boldi iqboli visol,
Qoy, teringni soysa soysun bu palid qassoblar".
Tarix etibarilə onların yaşam zamanlarını
biri-birindən çox uzaq müddət saymaq olmaz. Yenə də Nəvai
ucalığı, müdrikliyi dövründə dərisi
soyulub edam edilməsinə baxmayaraq, onu yenə də
böyük övliya və alim-üləmalar sırasında
təqdim edir, insan qanını donduran faciəsindən bəhs
edir, əsərlərindən misraları, onun fikir və fəlsəfəsinin
qayəsini ehtiva edən sətirlərini məşhur əsərində,
həm də 770 məşhur şəxsiyyətlər
sırasında qələmə alır. Nəsiminin
ölüm ayağında məhz hansı şeiri
yazdığı, hansı sözü dediyi orta əsrlərdən
bəri dondan-dona girmiş, rəvayətlər formasında zəmanəmizə
gəlib çıxmışdır, hətta ölüm fətvası
əfsanələşərək müxtəlif formalarda
söylənib. Təbii ki, Nəsiminin
ölümü haqqında Nəvai daha çox şey deyə
bilərdi. Nəsiminin faciəli
ölümü haqqında saysız-hesabsız rəvayətlərə,
ölümünə yazılmış mərsiyələrə
nəzər yetirsək, Nəsiminin günahsız
ölümü və ya Nəvainin yazdığına
qüvvə ilə desək - şəhid olması, uğrunda
mübarizə apardığı ideyanın daha geniş təbliğinə
səbəb olmuşdur. "Ənəl-həqq"
ideyası Herat ədəbi mühitinə də öz təsirini
göstərmişdir. Şair və fazil
insan Pəhləvan Məhəmmədi də Nəsimiyə
bağlayan həmin bu ideya idi.
Bu təsiri Əlişir Nəvainin 1494-1495-ci illərdə
ustad sənətkarlıqla yazıb tamamladığı
"Haləti-Məhəmməd Pəhləvan" risaləsində
daha aydın görə bilirik. Nəvai əsərdə
dövrünün tanınmış ədəbiyyat sərrafı,
bəstəkarı, loğmanı və sufi şairi Pəhləvan
Məhəmməddən bəhs edir, onunla olan kiçik bir
görüşünün təəssüratını
bölüşərək, ustalıqla həmsöhbətinin
xarakterini açmışdır. Eyni zamanda, bu əsər
kontekstində yaşadıqları dövrün ədəbi-mədəni
mənzərəsinə də işıq tutur. Əsərin Nəsimi ilə bağlı hissəsini
təqdim edirik. Əsər belə başlayır: "Təsadüfən
bir gün səhər erkən bir şeir yazmışdım:
Har qayon
boqsam, yuzumga ul quyoshdın nur erur,
Har sori qilsam nazar, ul oy manga manzur erur.
(Hər
hara baxsam, üzümə Günəşdən nur yetir,
Hər nəyə nəzər salsam, o Ay mənə
xoş gəlir).
Bu şeir yeddi beytdən ibarətdir. Fürsət
tapıb cibimə qoyub, özümlə götürdüm, hələ
heç kəsə göstərməmişdim. Pəhləvan həmişəki kimi ehtiramla
özü məni qarşıladı, üst geyimimi tutdu,
söhbətə giriş kimi sualla başladı. Sən türkcə şeir yazanları yaxşı
tanıyırsan. Bizim bir sualımız var:
Dedim:
Cavab verərəm, siz sualınızı deyin.
Dedi:
Sualımız budur ki, şeirləri zaman səhifəsinə
keçən türkcə şeir yazan şairlərdən
hansı daha yaxşı söyləyib? Və sənin
əqidəncə, hansına yaxşı deyə bilərik, sən
kimi bəyənirsən?
Mən
dedim: Hamısı yaxşı söyləyir, mən bəyənirəm.
Pəhləvan
dedi: Sən qeyri-müəyyən və səmimi
davranışını bir tərəfə qoy, doğrusunu
söylə. Hamısını bəyənirəm
deyirsən, amma hamısı bir deyil axı, əlbəttə,
aralarında fərq var.
Mən
dedim: Mövlana Lütfi hazırda hər kəsin qəbul
etdiyi, bəyəndiyi, bu qövmün ustadı və söz
mülkünün sultanıdır.
Pəhləvan
dedi: Nə üçün Seyid Nəsimini demədiniz?
Mən
dedim: Xatirimə gəlmədi və əgər yadıma
düşsə də, Seyid Nəsiminin nəzmi özgə rəngdədir,
o zahir əhli şairləri kimi nəzm söyləmir, bəlkə
həqiqət yolunda şeirlər yazır. Bu
sualda sənin məqsədin məcaz yolunda söz söyləyən
xalqdır.
Pəhləvan
etiraz edib kinayəli dedi ki, Seyid Nəsimi varkən, Lütfi nəzmini
bəyənmək uyğun düşərmi? Vəziyyət
belədir ki, Seyid Nəsiminin nəzmi zahirən məcaz tərəfinə,
məna yönündən isə həqiqət tərəfinə
yönəlir. Sonra Pəhləvan yuxarıda
yazdığım beyti oxudu, hansı ki, bu səhər
yazıb cibimdə bura gətirmişdim. Amma
beytin sonunda təxəllüs yerində "Nəvai" yox,
"Nəsimi" deyə söylədi. Mən
heyrətimdən təəccüb içində
qalmışdım.
Əslində, Nəvai içəri girərkən Pəhləvan
Məhəmməd onun üst geyimini tutarkən cibindən həmin
vərəqi götürüb oxumuş, sonra da yerinə
qoymuşdu. İndi mübahisə zamanı həmin misraları
oxuyub fikrini əsaslandırdı ki, bax bu şeirdə Nəvai
əvəzinə Nəsimi də yazmaq olar, yəni əslində,
Nəsimi də belə şeir söyləyə bilir. Nəsimi haqqında Pəhləvanın bu sözləri
bəlkə də elə Nəvainin ürəyindən
keçənlərdir. O zamanlar teymurilər sarayında
Nəsiminin ustadı Fəzlullah Nəimiyə qarşı
amansız qətl hökmünün təsiri bəlkə də,
Nəvaiyə Pəhləvanın dili ilə bu sözləri
dedirdib.
Təbii ki, Əlişir Nəvainin Nəsimi haqqında
fikirləri onun türk ədəbi mühitinin
"qızıl dövrü"ndə məşhur bir sima
olduğunu göstərməkdir. Nəsiminin yuxarıda
da qeyd etdiyimiz kimi, hürufi baxışları nəqşibəndliyin
geniş yayıldığı bir ortamda özünə yer
tuta bilməməsi idi. O zaman digər məmləkətlərə
üz tutub getməsi məhz bu səbəblərdən biri
idi (onun Suriyaya, Hələb şəhərinə getməsi və
s.). Əsrlərdən-əsrlərə
yaşayaraq müasir dövrümüzə gəlib
çatan iki dahi sənətkarın
"qarşılaşdırılmasını" bu əsərlərdə
izləyərək uca şeir dünyasında ölümsüzlüklərinə
şahid oluruq.
***
Təbii
ki, Nəsimi yaradıcılığı ilə Herat
hökmdarı Sultan Hüseyn Bayqara da tanış
idi. Hüseyn Bayqaranın Nəsimi irsinə olan rəğbətinin
nəticəsi idi ki, onun tapşırığı ilə
Əmir Kəmaləddin Hüseynin yazdığı "Məcalis
ül-üşşaq" əsərində "Haqq
aşiqi" Nəsimi haqqında, xüsusən onun faciəli
ölümündən ayrıca danışılır". Əsərin Nəsimiyə aid olan
bölümündən professor Mirzəağa Quluzadə misal
göstərərək qeyd edir ki, "Nəimi nəfəsindən
gələn nəsimiləri qoxulayan Əmir Seyid İmadəddin
Nəsimi adı ilə məşhurdur. Qərib
bir aşiq idi. Cavanlıqda aşiq olmuş, bilikli və
incə sözləri dərk edən bir adam
idi, şairin sözünü anlamadılar. Onu
cəzalandırmaq istədilər. Hələbdə
zahiri üləmadan bir münkir ondan soruşdu: bu cavanın
üzündə nə görürsən ki, bu qədər həyəcan
və məstlik göstərirsən? Cavab verdi
ki, onun üzünün aynasında haqqın (Allahın) surətini
müşahidə edirəm. Münkir dedi: biz də o
cavanı görürük, bəs nə üçün o
surət bizim gözümüzə görünmür.
Şair dedi: bu dövlət quşu sizin qabiliyyətinizi
özünə yuva etmədi". Bu fəsil Nəsiminin
bir qəzəli misal gətirilərək
yazılmışdır.
XV əsr özbək şair və mütəfəkkirləri
arasında çox böyük şöhrət qazanan Nəsimi
və onun yaradıcılığı "öz zamanında
məşhur şair, arif, mütəfəkkir kimi tanınan,
Nəvainin mürşüdü, şair Mövlana Lütfinin
də nəzərindən qaçmır. Nəvainin
"Söz mülkünün sultanı" ("Məlik
ül-kəlam") adlandırdığı, çağatay
türkcəsində ən yaxşı şeirlər yazan
Mövlana Lütfi Nəsiminin bir sıra şeirlərinə
nəzirə yazmış, fəlsəfi-hürufi məsləkinə
sadiq qalmış və onun şeirdə işlətdiyi
istilahlar əsasında qəzəllər
yaratmışdır.
Ey
hüsnü camal, əhli xadimlərə sultansan,
İnsan
sifəti birlə sən surəti-rəhmansan!
- misralarında da göründüyü kimi, Lütfi də
Nəsimi təsirindən doğan eşqlə insanı Allah
surətində ucaldır". Mövlana Lütfi
dövrünün dərin zəkalı şairi olmuşdur.
Onun şeirlərinin səsi-sorağı Azərbaycana
gəlib çatmışdır. "Şahrux
və Uluğbəy sarayını tərk edərək
Krıma və Azərbaycana səyahətə çıxan
Lütfi şeirlərinin yayılmasında bir yol da bu
olmuşdur. Özbəkşünas alim Qulamhüseyn
Əliyevin təbirincə, Nəsiminin "Susadı" rədifli
qəzəlinə -
Gül
kimi gülə-gülə gəl aradan pərdə
götür
Ki, üzün görməginə dideyi-giryan susadı.
Dur, Nəsimi,
sözünü töhfə üçün bəhrə ilət
Kim,
anın diqqətinə dürr ilə mərcan susadı...
Lütfinin
yazdığı eyni rədifli "Suvsadi" nəzirəsini
göstərə bilərik:
Lütf
qıl, vəslin zülali birlə, ey abi həyat,
Kim,
könül can birlə şövq otidə yoxsan suvsadi,
Gördü
Lütfi gah dodağında piyalə teqadur,
Qüssədən, vallah, onun qanına candan suvsadı.
Bu qəbildən onun başqa şeirlərini də
göstərə bilərik. XV əsrdə
yaşamış məşhur Şeyxzadə Ətayinin qəzəllərində
Nəsimi üsyankarlığı aydın görünür.
Bu əsrdə yaşamış bütün
şair və alimlər arasında Nəsimi heyranlıqla qəbul
edilmiş və iqtibas mənbəyi olaraq ondan
ruhlanmış, gözəl əsərlər yaratmışlar.
Azərbaycan-özbək ədəbi əlaqələri
tarixində Nəsimi xüsusi bir səhifədir. Ürgənc
şairi Əsiri 1775-ci ildə Nəsimi haqqında ayrıca
bir dastan yazmışdır. Tədqiqat mənbələrində
göstərilir ki, həmin dastan - "Nəsimi"
dastanı özbək folklorşünası mərhum Hadi Zərifovun
şəxsi kitabxanasındadır. Əsər
maraqlı və orijinal məzmuna malikdir. Əsərdəki
bütün hadisələr Nəsiminin həyatı ilə həmahəngdir.
XVII əsrdə Nəsimi təsiri ilə yazan
digər özbək şairi Babarəhim Məşrəb
olmuşdur. Məşrəb gənc yaşlarında
Özbəkistanın iri şəhərlərini dərvişanə
gəzərək din xadimlərinin iç üzlərini,
onların cəhalət oyunlarını tənqid etmiş,
insanlığın ali hisslərini təbliğ
etmişdir. Məşrəb də Nəsimi kimi
din fitnəkarlarının fitvası ilə ittiham
olunmuşdur. Onu, "Qisseyi-Məşrəb"
dastanındakı hürufilik əqidələrini ittihama əsas
tuturaq Bəlx hakiminin hökmü ilə 1711-ci ildə kafir
kimi dar ağacından asmışdılar. Göründüyü kimi, Nəsimi şeiriyyətinin
gücü özbək poeziyasında dərin izlər
açmaqla bərabər, iki xalqın əbədi əlaqələr
tarixində də böyük və mühüm rol
oynamışdır.
Nəsimi obrazını "Memar" romanında yaradan XX əsr şairi, yazıçısı Mirmöhsünün fikirləri də bədii cəhətlə yanaşı, elmi nöqteyi-nəzərdən də əhəmiyyətli faktdır: "Azərbaycan həmişə sonsuz məhəbbətlə yad etdiyim doğma ocaq deyil, həm də mənim tükənməz mövzumdur. Ömrüm boyu onu vəsf etməkdən, şəninə-şöhrətinə, qəhrəmanlığına əsərlər yazmaqdan yorulmaram. Hələlik bu müqəddəs borcu ancaq bu əsərdə qaytarmağa çalışmışam. Romanda görkəmli mütəfəkkir, ölməz şair, söz sərrafı Nəsiminin surətini yaratmaq istəmişəm. Bu təkcə yazıçı borcum deyil, həm də böyük tarixə, mədəniyyətə malik olan ulu xalqa, qardaş torpağına - Azərbaycana bəslədiyim sonsuz hörmət və məhəbbətin yeni ifadəsidir".
Nəsiminin şeirləri, qeyd etdiyimiz kimi, hələ sağlığındakən əlyazma şəklində özbək ədiblərinin əlinə keçmişdir. Söhbət açdığımız bu mövzu ətrafında qeydlər apararkən özbək tədqiqatçısı, Nizami Gəncəvinin, İmadəddin Nəsiminin yaradıcılıqları barəsində bir sıra əsərlər yazıb nəşr etdirmiş akademik Vahid Zahidovun, tanınmış özbək alimi Erqaş Rüstəmovun "Sevilən poeziya", özbək alimi Həsənxoca Məhəmmədxocayevin "Qardaşlıq duyğuları" monoqrafiyasında, Qulamhüseyn Əliyevin "Nəsimi və özbək ədəbiyyatı" və digər araşdırmaları deyə bilərik. Bu tədqiqatlarda Nəsiminin özbək ədəbiyyatına olan təsirindən, özbək ədəbiyyatında Nəsimi irsinin rolundan danışırlar.
Beləliklə, təqdim olunan araşdırmada Nəvainin "Nəsaim ül-məhəbbət" təzkirəsində və "Haləti-Pəhləvan Məhəbbət" risaləsində Nəsimi obrazının işıqlı izlərinə nəzər salınıb. Nəsimi ədəbi şəxsiyyəti və yaradıcılığı haqqında onunla eyni əsrdə yaşamış klassik sənətkarın - Əlişir Nəvainin qələmindən çıxan əsərlərin nə qədər ciddi əhəmiyyət daşıması günümüz üçün də aktualdır. Bununla yanaşı, özbək ədəbiyyatı səhifələrində Nəsimi ilə bağlı bir çox əsərlərə də nəzər yetirilmişdir. Nəsimi irsinə Lütfi və digər orta əsr klassikləri yaradıcılıqları kontekstində baxış, XX əsrə aid elmi-nəzəri əsərlər tədqiqatçılar üçün gərəkli və əhəmiyyətlidir.
Almaz ÜLVİ
(BİNNƏTOVA)
Filologiya elmləri
doktoru, AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat
İnstitutunun şöbə müdiri, Özbəkistanın
Kokand Dövlət Pedaqoji İnstitutunun fəxri professoru
525-ci qəzet.- 2019.- 1 fevral.- S.6.