Nəsiminin cavablı və cavabsız sualları

Sualsız insan yoxdur və təbii ki, dili sualsız bircə şairimiz də olmayıb. Amma ədəbiyyatımız Nəsimidən çox sualları olan ayrı böyük şairimizi də tanımır. Suallar onun şeir yaratma üslubunun sabit özəlliklərindən, düşüncə tərzinin, özünüifadəsinin bariz cəhətlərindəndir.

Anadilli şeirimizin ən əski suallarının əks-sədası Dədəm Qorqud oğuznamələrindən gəlir. Gəlimli-gedimli, son ucu ölümlü dünyanın hər üzünə bələd olan Qorqud Ata yaşayanlara, qalanlara alxışlarını söyləməzdən öncə ömrün etibarsızlığı, həyatın bitəriliyi qarşısında naçarlığın yorğun təsdiqi olan qəmli suallarını dilə gətirirdi:

Hanı dediyim bəy ərənlər?

Dünya mənim deyənlər?

Əcəl aldı, yer gizlədi,

Fani dünya kimə qaldı?

Boy-boy adladıqca Qorqud Ata özü də, öydüyü igidlərlə gözəllər də suallar verirdi.

Yağıya qəzəbli, dosta məhrəm suallar, sevgiliyə sevdalı, ataya-anaya sayğılı, nəvazişli, ərkli suallar.

Və elə soylamalar da vardı ki, hər misrası suallı idi.

İstər Qamğan oğlu xan Bayandırın məclisindən qanıqara qayıdan Dirsə xanın xatununa söylədiyi giley-güzarlı bu şeir ola:

Xan qızı, yerimdən durummu?

Yaxandan-boğazından tutummu?

Qaba dizimin altına salımmı?

Böyük, iti, polad qılıncımı əlimə alımmı?

Öz gövdəndən başını kəsimmi?

Can şirinliyini sənə bildirimmi?

Alca qanını yer üzünə tökümmü?

Ya Baybörə oğlu Bamsı Beyrəyin göbəkkəsmə deyiklisi, nişanlısı Baybican qızı Banuçiçəyə illər ayrılığından sonrakı ilk görüşündə dəli ozan qiyafəsinə girib söylədiyi eyhamlı suallar sıralanmış bu şeir ola:

Beyrək gedəli Bam-bam təpə başına çıxdınmı, qız?

Boylanıb dörd yanına baxdınmı, qız?

Qarğı kimi qara saçın yoldunmu, qız?

Qara gözdən acı yaş tökdünmü, qız?

Payız alması kimi al yanağın yırtdınmı, qız?

İstərsə də işıqlı dünyaya açılan yeganə pəncərəsi, tək gözü Aruz oğlu Basatın süngüsü ilə çıxarılandan sonra ağlı başına gələn, vicdana oxşar hissləri tərpənən, peşiman-peşiman köhnə bəd əməllərini yada salan Təpəgözün mağmun suallarının hıçqırtıları gələn bu ağı-şeir ola:

Ağ saqqallı qocaları çox ağlatmışam,

Ağ saqqalı, qarğışı tutdu olmaya, gözüm, səni?

Ağbirçəkli qarıları çox ağlatmışam,

Göz yaşları tutdu olmaya, gözüm, səni?

Bığ yeri qaralmış igidləri çox yemişəm,

İgidliklərinin ahı tutdu olmaya, gözüm, səni?

Əlciyəzi xınalı qızcığazları çox yemişəm,

Qarğışları tutdu olmaya, gözüm, səni?

İnsanlarımızın ilk təmas anındanca, hal-əhval tutmaqla, “nə var, nə yox”la başlanan sual verib, cavab almaq şakəri, təbii ki, fikir və duyğu həyatımızın aynası olan şeirimizin də canına hopmaya bilməzdi.

Ana kitabımızdan gələn sualları qatarlamaq vərdişi ərəb və farsdilli şairlərimizə də xas idi, İzzəddin Həsənoğludan üzü bu yana əksər türkdilli söz ustalarımızda da (uzun zaman anadilli şeirimizin Adəminin yeganə yadigarı saydığımız hər beyti qoşa suallı, qoşa cavablı qəzəli ki, hər azərbaycanlıya bəllidir:

Ayırdı könlümü bir xoş, qəməryüz canfəza dilbər

Nə dilbər? Dilbər-i şahid. Nə şahid? Şahid-i sərvər.

... Həsənoğlu sənə gərçi duaçidir, vəli sadiq

Nə sadiq? Sadiq-i bəndə. Nə bəndə? Bənde-yi çakər.

Müqəddəs Kitabın “Başlanğıcda söz vardı” dediyi sayaq, biz də “Şeirimizin başlanğıcında sual vardı” söyləyə bilərik).

Amma hər halda, bu babətdə Nəsimiyə çatan olmaz.

Nəsiminin anadilli şeirlərinin 1973-cü ildə akademik Həmid Araslının tərtibində işıq üzü görmüş toplusunda 287 qəzəl, müxtəlif poetik şəkillərdə 154 ictimai-siyasi məzmunlu şeir, 4 müstəzad, 5 əlif lam və tərs əlifbalı qoşqu, 3 tərcibənd, 2 məsnəvi, 1 müləmmə, 330 tuyuğ (doğrudur, kitabda həmin dördlüklər “rübai və tuyuğlar” kimi təqdim edilir, bu, aşkar xətadır. Bu bölümdəki şeirlərin hamısı məxsusi vəzni olan, rəməl bəhrinin bəlli ölçüləri ilə yaranan tuyuğlardır. Rübainin isə tamam başqa, özünəməxsus, əruz daxilində ayrıca bir ada sayıla biləcək vəzn özəllikləri və sabit qəlibləri var. Hər dördlüyə rübai deyilməz və deyilirsə, bu, bilməzlikdən irəli gələn yanlışdır) və əlavə olaraq daha 15 şeir. Bütövlükdə həmin nəşrdə 801 şeir yer almaqdadır.

287 qəzəlin 94-ü suallıdır və onlardakı sualların sayı 269-dur. İctimai-siyasi məzmunlu 154 şeirin isə 51-i suallıdır və onlardakı sualların miqdarı 235-ə çatır. 3 tərcibəndin 3-ü də suallıdır və onlardakı sualların sayı 147-dir. 330 tuyuğun 23-ü suallıdır və onlarda 35 sual keçir.

Beləliklə, bu sıradakı 774 şeirin 183-ü suallıdır və onlarda Nəsiminin 686 sualı var.

İrad tutula bilər ki, gələcəkdə daha kamil, daha geniş nəşrlər ola bilər və o zaman bu rəqəmlər dəyişər. Təbii, mümkündür. Lakin araşdırılan nəşr Azərbaycanda 2019-cu ilə qədər işıq üzü görmüş ən həcmli Nəsimi şeirləri toplusudur və hətta araşdırdığımız şeirlər qatarına sabah bir neçə qəzəlin, tuyuğun, müstəzadın və başqa şeirin əlavə edilməsi mahiyyəti dəyişmir. Məqsədimiz bu həcmin içərisində sualların sürəkliliyini göstərməkdir. Həcm artarsa, aydın məsələdir ki, şairin yaradıcılığına xas bu təmayülün, yəqin ki, bir az da artması müşahidə edilə bilər. Buradaca qeyd edək ki, hələlik Nəsiminin türkdilli şeir mirasının ən mükəmməl təqdimi sayıla biləcək Hüseyn Ayan nəşrində cəmi 783 şeir verilib: 3 məsnəvi, 457 qəzəl, 1 mürəbbe, 4 müstəzad, tərcibənd, 15 tuyuğ.

Türk, fars, ərəbdilli şeirimizin son 1200 illik tarixi boyunca yazıb-yaratmış çox məşhur, yaxud ən parlaqlardan olmasa da, hər halda yetərincə tanınmış və adı təzkirələrdə keçən, irsi sanballı şairlər cərgəsində anılan, ədəbi mirasına da bilavasitə bələd olduğum minlərlə şairin arasında, tam qətiyyətlə təsdiqləyirəm ki, özünə və dünyaya bu qədər sual vermiş ikinci şairimiz yoxdur.

Elə bu göstərici özlüyündə çox şey deyir və mütəfəkkir şairin suala aludəliyi dolayısınca düşünməyə dəvət edir. Və istər-istəməz sual doğur: Niyə belədir? Nədən Nəsimi suala bunca həvəslidir?

Sual insanı kamilləşməyə aparan ən qısa yollardan biridir. İnsan ömrü uzunu saysız suallar versə də, onun ən dili suallı çağı uşaqlıq dövrüdür. Məhz dil açdığı ilk illərdə verdiyi bol-bol sualların sayəsində insan oğlu adamlaşmağın əsas yolunu qısa zaman kəsiyində adlayır, nə qədər inanılmaz səslənsə də, həyatı boyu götürəcəyi informasiya yükünün əsas hissəsini elə bu dövrdə mənimsəyir.

Hələ Nəimiyə məftun kəsilərək Nəsimi olduğu daha sinli çağlarında deyil, bir qədər də gənc olduğu və Həllac Mənsurun vurğunu kimi Hüseyni təxəllüsünü daşıdığı əyyamlarda yazdığı erkən qəsidələrindən birində İmadəddin yaradılışın, törəyişin əsrarını açmağa cəhd edir və özünün də əslində, gerçək yaşından çox qoca, bəlkə də sadəcə qoca deyil, xeyli qədimi olduğunu təsdiqləyirdi.

İdrakasığmaz, səbəbini anlamadığı ilahi hikmətlərin arasında vurnuxaraq dünyaya, göylərə, öz ruhuna üz tuturdu, yaşından qat-qat qocaman olmasının heyrəti ilə “duruxub qalma, söylə görüm” deyirdi, anlamaq istəyirdi ki, bu əski ruhu ona haradan gəlib, niyə məhz bu ruhun yuvası olaraq onun vücudu seçilib:

Vardır sualım çün sana, vergil cavab, qalma dona:

Bu ruh-i qədimi mana, degil ki, sən qandan gəlir?

Suala maillik qədimlərdən filosoflara xas xüsusiyyətdir və bunun klassik ülgüləri qədim Yunanıstanın elmi mühitində, təhlilçi düşüncə şəbəkəsində şəkillənmişdi. Ağıllı sual verə bilməyin ayrıca bir mədəniyyət sayılmasına, müdrik sual qoymağı bacarmağın cavab verməkdən daha çətinliyinə inanan Pifaqor (570-490 m.ə.) çiy suallar verməsinlər deyə tələbələrinə 3 il ağızlarını sualla açmağa icazə verməzmiş.

Fəlsəfə tarixinə “Sokrat metodu” kimi düşmüş 3 qayda iki tərəf arasında aparılan dialoq vasitəsilə həqiqət və bilik axtarışlarını nəzərdə tutur. Dahi Sokratın (469-399 m.ə.) bu metodunun birinci qaydası suallar verib, məsələlər qaldıraraq özünü bilən kimi göstərən həmsöhbətin özündənrazılığını toxtatmaq, ona nəinki heç nə bilmədiyini, daha artıq - dayaz bilik sahibi olduğu halda öz cahilliyindən bixəbər qalmasını anlatmaqdır.

Sokratın nəzərincə sorğu-sualdakı ikinci məqsəd müsahibi özünüdərkə dəvət etmək, eləcə də onu öz içərisindəcə uyuyan, anlaşılmayan, örtülü qalan mətləblərə yönəltməkdir.

Üçüncü Sokrat üsulu isə suallar və alınan cavablar vasitəsilə qarşıdakının beynində həqiqətin oyanmasına xidmət edir.

Sokrat metodunu yüksək dəyərləndirən Aristotel (384-322 m.ə.) bunu ümumən elmi metodun əsası, təməli sayırdı.

Nəsimi şeirlərini vərəq-vərəq çevirdikcə onun qoyduğu əlvan suallar topasına bu klassik qəlibin birbaşa təsirini sezirik. Bu da səbəbsiz deyil. Çünki eyni üsullardan Nəsiminin yaxın və uzaq sələfləri olmuş, risalələrini və “Divan”larını şairimizin də mütaliə etdiyi ərəb və fars mütəfəkkirləri gen-bol yararlanmışdılar.

Nəsiminin ustadı Fəzlullah Nəimi də məşhur əsərlərindən birini - hürufiliyin gizlinclərini şərh edən “Növmnamə”sini eyni biçimdə əvvəldən axıradək sual-cavab üzərində qurmuşdu.

“İstehza”, “kinayə” deyilən birinci Sokrat qəlibinə uyğun sualı Nəsimi nadanlığını anladıb qəflət yuxusundan oyandırmaq istədiyi kəslərə verirdi. Dəvət edirdi ki, həqiqəti içərinizdə arayın, bütün düşüncə inciləri sənin dənizə bənzəyən varlığındadır.

Və məntiqi dəmir sualıyla qarşısındakını dirəyirdi kor dalana: Bir yandan Allah hər yandadır deyirsən, digər tərəfdən də mahiyyətə dalmayıb zahirə uyursan, Kəbəni bütxanədən fərqləndirirsən. Axı Allah hər yerdədirsə, bir məkan digərindən niyə üstün bilinsin? Mühüm olan zahir deyil, batindir, əsas göz önündəki məkan yox, düşüncəndəki, qəlbindəki Haqdır:

Ey Həqi hər yerdə hazırdır deyən əgrinəzər,

Bəs nə mənidən seçərsən Kə`bədən bütxanəyi?

“Mayevika” - biliyin yaranmasına köməketmə sənəti hesab edilən ikinci Sokrat qaydasına uyğun gələn sualların düzüldüyü bir qəzəlində Nəsimi insanın gözünü açmağa, daxilindəki daha saf hissləri, daha ali düşüncələri səksəndirib hərəkətə gətirməyə çalışır. Soruşur, məsləhət görür ki, ey qızıl-cəvahirat toplamaq həsrətiylə yaşayan, daha yaxşısı budur ki, mərifət arzula, çünki insandakı mərifət elə həm qızıldır, həm ləl-cavahirat.

Ey daşə vü türabə deyən qiymət-i göhər,

İnsan bu hüsn-i lütf ilə gövhər degilmidir?

Ey həsrətin zər ilə gövhər, istə mərifət,

İnsanda mərifət göhər ü zər degilmidir?

Surətdə, ey deyən ki, münəzzəhdürür ilah,

Gəl həqqə bax ü gör ki, müsəvvər degilmidir?

Ya başqa bir örnək:

Olmayan fani özündən mürtəfe olmaz hicab,

Faniyəm dersən əcəb, bu zərq ü tamatın nədir?

Nur-i həqdən urma laf, ey kəndisindən bixəbər,

Bilmədin çün səndə ol müsbah ü müşkatın nədir?

Ürəfa bəzmində, hürufi toplantılarında, bektaşi yığnaqlarında, sufi dərnəklərində şeir məclislərinin necə cərəyan etməsi haqda müəyyən bilgilərimiz varsa da, mənqibələrin orada cərəyan edənləri ayrıntıları ilə dəqiq təsvir edən soraqları yoxdur. Ürəkdən bunu dəqiq bilmək keçir ki, tutalım, Nəsimi hürufiçi şeirlərindən hansınısa bu cərəyana yeni qatılmışların məclisində oxuyaraq misraları necə xırdalayırmış, müridləri sətirlərin alt qatındakı mətləblərdən nə sayaq agah edirmiş? Bəlkə bir qəzəlin şərhi elə bir neçə saatlıq söhbət üçün qığılcıma çevrilirmiş?

Nəsiminin suallarla dolu bir sıra şeirlərini oxuduqca onların sanki bir mühazirənin konspekti, ediləcək moizənin tezisləri olduğu gümanı yaranır. Çünki bu şeirlərin içərisində aydınlatma, nə şəkildəsə yozum yoxdur - yalnız suallardır. Dərhal belə təsəvvür yaranır ki, bu qəbil şeirləri səsləndirəndən sonra başlayırmış misra-misra izah etməyə, o parçadan işıq alan mətləblər ətrafında müridlərin qafasına fəlsəfi qənaətlərini ötürməyə.

Bircə hər misrası suallı bu tuyuğu görün:

Əlləməl-əsma ibarətdir nədən?

Sure-yi “Taha” işarətdir nədən?

Adəm-i xaki kinayətdir nədən?

Lövh-i məhfuzi bəşarətdir nədən?

Aşıq şeirində bu, bir deyişmənin başlanğıcı olan bənd sayıla bilər. Çünki belə söyləyən aşığın ardınca onun digər həmkarı elə həmin təhər 4 misrada bu tuyuğda sətir-sətir qoyulan suallara bir-bir cavab verməli idi. Vermədisə, bağlanmış - məğlub sayılırdı. Nəsimidəsə cavab yoxdur, yalnız suallardır və yəqin ki, hürufilərin təlim məclislərindəmi, ya ürfani söhbətlərə yığışdıqları əsnadamı belə misraları oxuyandan sonra ya bədahətən şeirlə, ya da yerli-yataqlı izah, şərh edə-edə “qızıl xırdalayırmış”.

“Quran”dan gələn “Əlləməl-əsma” deyimi “Bütün şeylərin adını bilən” deməkdir və Adəm Peyğəmbəri nəzərdə tutur. Bəs niyə Adəm bütün əşyanın adını biləndir? Bu sualın cavabı “Quran”ın “Bəqərə” surəsinin 3 ayəsindədir. 30-cu ayə xəbər verir ki, Allah “Mən yer üzündə xəlifə yaradacağam” deyəndə mələklər narazılıq edirlər ki, biz sənə sitayiş etdiyimiz halda yer üzündə fəsadlar törədəcək, qan tökəcək bir kəsi yaratmaqmı istəyirsən?

Allah onlara “Siz mənim bildiyimi bilmirsiniz” söyləyir.

Bu, artıq 31-ci ayənin anlatdığıdır ki, Allah Adəmə bütün şeylərin adını öyrədir və sonra həmin şeyləri mələklərə göstərərək deyir: “Əgər özünüzü haqlı hesab edirsinizsə, bunların adlarını mənə söyləyin!”

Və 32-ci ayədə mələklər etiraf edir: “Pərvərdigara! Sən paksan! Sənin bizə öyrətdiklərindən qeyri heç şeyi bilmirik. Həqiqətən, Sən hər şeyi bilən və hikmət sahibisən”.

Belə olanda Allah Adəmə buyurur ki, hər şeyin adlarını mələklərə də öyrətsin.

Bəs tuyuğun ikinci sualının cavabı nədir, “Taha” surəsi nəyə işarəymiş?

“Quran”ın 135 ayədən ibarət 20-ci surəsi olan “Taha”, peyğəmbər hədislərinin təsdiqincə, “Yasin” surəsiylə yanaşı, Həzrət Adəmin xəlq edilməsindən 2 min il əvvəl yaradılıb və İmam Sadiqə istinad edilən fikir var ki, “Taha” surəsini oxumağı tərk etməyin. Çünki Allah onu sevir və hər kim onu oxuyar, onu da sevər. Allah Qiyamət günü bu insanların əməl dəftərini sağ əlinə verər, onlar hesablarını çətin çəkməzlər”. Məhəmməd Peyğəmbər bu surənin fəzilətlərini uca tutar və söylərmiş ki, həmin surəni oxuyanlara Qiyamət günündə ellik mühacirlərin və ənsarın - İslamın yaranması və yayılmasında xidməti olmuş bütün Məkkə əhlinin duaları hayan olar.

Beləcə, “Taha” surəsi əvvəl-axır bir gün mütləq gələcək Qiyamət gününə və ona bağlı yüz cür mətləbə işarə imiş.

Adəm-i xaki - torpaqdan yaranmış, torpaq üstündə yaşayan, torpaqla yeksan olan insan oğlu, Lövh-i məhfuz - Haqqın dərgahında saxlanan, üzərində dünyanın əvvəlindən sonunadək baş verənlərin hamısı, insanların ömürləri, taleləri, səmavi kitabların mətni yazılan, Qiyamət gününədək hifz ediləcək Yaddaş lövhəsi, Allah “kompüterinin hard diski” işarəyə dönərək, yolgöstəriciyə çevrilərək bir axşam ariflər məclisində köksü də, beyni də bilik və ilhamla ləbələb Nəsimi kimi dahiyə nələri dedirtməzdi?!

Qədim yunan tarixçisi və filosofu Plutarx (40-127) başqasını danışdırmaq, düşünməyə sövq etmək, dillənməyə təşviq etmək məqsədi daşıyan suallara belə izah verirdi: “Çox zaman biz cavaba ehtiyac duymadan başqa birisinin səsini eşitmək, qəlbinə yol tapmaq, onu söhbətə çəkmək üçün sual veririk. Cavablarınla başqalarını qabaqlamağa, onların diqqətini çəkməyə, düşüncələrinə hakim kəsilməyə cəhd etmək ona bənzəyir ki, başqa birisini öpməyi arzulayan adamı irəli atılaraq öpməyə başlayırsan, başqalarına yönəlmiş baxışları özünə sarı yönəltməyə çalışırsan”.

Nəsimidə elə sual var ki, zahirən sualdır, əslində, cavabı onun içindədir və bu sualı verməkdə də məqsəd başqasından cavab almaq deyil, özünün bu mətləbə dair mövqeyini qabartmaqdır.

Nəsimidə elə sual var ki, cavabının olmaması əvvəldən bəllidir. Və əksinə, elə sual da var ki, çoxlu, hərdənsə saysız qədər cavabı mümkündür (Hərçənd, məntiq elmində bu qayda da var ki, düzgün qoyulmuş bir sualın yalnız bir düzgün cavabı və saysız miqdarda yanlış cavabı var. Lakin bu, poeziyadır və şeirin iti qanadı, ilhamın sərhədtanımaz uçuşları adi məntiqin çərçivələrini tez-tez aşaraq başqa fəzalara da yetməyə qadir olur).

Nəsiminin elə sualı var ki, həmin sualı verənin özünə, öz içərisinə yönəlib və o suala həmin sualı verəndən sərrast cavabı heç kim tapa bilməz, lap tapsa belə, sualı verənin ən dürüst hesab etdiyi cavabı da əvvəldən öz qəlbində hazır olduğundan ağla gələ biləcək bütün mümkün cavabları əsl cavaba sadəcə yaxınlaşma sayaraq elə sual yiyəsinin söylədiyi cavabla da şərik çıxmaqdan savayı çarə qalmır.

Yəni Füzuli “Mən kiməm?” deyirsə, bir ayrısının o suala nə cavab verə biləcəyindən asılı olmayaraq, ustadın özünün dərhal, elə sualın ardınca verdiyi cavab var ki, onun üstündə dayanmalıyıq və bu sualı dilə gətirməkdə də məqsəd kimdənsə nəsə eşitmək yox, elə başlanğıcdan həmin cavabı önə çəkməkmiş:

“Mən kiməm? Bir bikəs ü biçarə vü bixaniman

Taleyim aşüftə, iqbalim nigun, bəxtim yaman”.

Nəsiminin də silsilə şeiri var ki, onlar elə “Mən kiməm?” sualına cavabdır. Başqa şairlər “Mən kiməm” sualı verib cavabını söyləyir. Nəsimi həmin cavabı sualı vermədən bəyan edir, kimliyini mərtəbə-mərtəbə açıqlayır. Başdan-başa cavablardan ibarət o şeirlərdə sualın özü yoxdur. Di gəl, sual olmasa da, olduğu bilinir, hər cavab misrasından əvvəl o sual təsəvvür edilir:

Mən mülk-i cahan, cahan mənəm, mən!

Mən həqqə məkan, məkan mənəm, mən!

... Mən atəş-i nur-i eşq-i həqqəm,

Musayə zəban, zəban mənəm, mən!

Yaxud:

Zahir ü batin mənəm, peyda vü həm pünhan mənəm,

Məzhərəm, həm müzhərəm, həm məzhərin məzhuriyəm.

... Həm mənəm meyxanə vü künc-i xərabat-i əzəl,

Həm şərabəm, həm anın peymanə vü ənguriyəm.

... Asimanəm, həm zəminəm, həm bulut ü, həm buxar,

Əbr-i neysanəm, yəməm, həm lölö-i mənşuriyəm.

Və ya:

Buğdayam, həm asiyabəm, həm xəmir ü həm fətir,

Səlsəbilin xəmriyəm, xümmariyəm, məxmuriyəm.

... Həm mənəm məqsud ü məqsəd, həm təmənna, həm dilək,

Həm mənəm hər işdə zakir, həm anın məzkuriyəm.

Nəsimidə sual var, bir kəsi, bir zümrəni, sual da var, hamını cavab axtarmağa səfərbər edir.

Sual var, səni yönəldir, açıl, danış, ürəyini boşalt deyir, sual da var, xəbərdarlıqdır, “bəlkə sussan, daha yaxşıdır?” eyhamıdır.

Yaxın və Orta Şərq xalqlarının beşqanadlı - bəyan, bədi, məani, əruz, qafiyədən ibarək klassik poetikasında bədii suala aid 3 ənənəvi poetik fiqur vardır: sual-cavab, təcahül-i arif və təəccüb. Bunlar bədii sualın bir-birindən xəfif fərqi olan çeşidləridir.

Təcahül-i arif sual olmağına sualdır, amma cavab almaqçün deyil, şairin öz həyəcan və duyğu kükrəyişlərini çatdırmaqdan ötrü seçilən vasitədir. “Təcahül-i arif” - yəni arif olanın, əslində, bilgin olan kəsin özünü bilməzliyə vuraraq suallar verməsidir. Təəccüb də gözəllik qarşısında şair matqalmanı və heyranlığını çatdırmağa köklənmiş poetik fiqurdur.

Bunların üçü də Nəsimidə var, ancaq bədii sual anlayışına fəlsəfi çalarlar da qataraq şairimiz bu dairəni ona qədər heç bir fars və türkdilli şairdə olmayacaq qədər genişləndirib, zənginləşdirib, lətifləşdirib.

Nəsiminin suallı qəzəllərindən birinin axırıncıdan əvvəlki beyti sual-nida qarışıq bir ahənglə bitirdi:

Şəkkərin dadnı gedirdi ləbin,

Allah-Allah, nə dadlu şəkkərsən!

Şəkərin də dadını aparan, şirinliyi ilə şəkərdən də üstün olması şəkk doğurmayan elə Nəsiminin öz şeiri idi.

Bu həqiqəti həmin suallı, bir az da suallı-nidalı şeirinin məqtəsində - son beytində artıq tam qətiyyətlə - nidalı sonluqla Nəsimi özü bəyan edirdi, padşah olmasını bildirirdi, şah-i kişvər - ölkə hökmdarı olduğunu car çəkirdi.

Bir güclü adamın özünü lap sözdə belə şah elan etməsi tarixin bütün dövrlərində taxt-tac sahiblərini hürküdüb, “olmadı elə, oldu belə” gümanı ilə bu yava danışan dili, iddialı başı nəzarətə götürməyə, tədbir tökməyə sövq edib.

Amma Nəsiminin şahlığının qabağını necə alasan?!

Bir hakimiyyət ki hökmü göylərdən gələ, ona necə qarşı durmaq olar?!

Ey Nəsimi, cahanı tutdu sözün,

Övnəkəllah ki, şah-i kişvərsən!

Nəsiminin ömür yolu, məfkurə mübarizələri və qələm yadigarları ilə bağlı cavabı tapılmış və tapılmamış suallar çoxdur. Hələ zaman ötdükcə yeni-yeni suallar da yaranacaq.

Şairin bu cəsarətli və əmin bəyanatı isə heç vaxt heç bir sual doğurmayacaq.

Həqiqətən də, sözü insanları fəth edib və cahan boyu addımlayır.

Söz Səltənətinin ölməz şahlarından olmaq səadəti İmadəddin Nəsiminin əbədi qismətidir!

Rafael HÜSEYNOV

Milli Məclisin Mədəniyyət komitəsinin sədri, akademik

525-ci qəzet.- 2019.- 16 fevral.- S.16-17.